Wydziału GeograIii

Jerzy LECIINIO

Zak|ad Geockologii

Wydziału GeograIii

i Studiów Regionalnych Uniwersytefu

Warszawskięo

KoNcEPcJA KoMPLEKsowLI ocE|.Y zAGRoż'EF.tA Śnouowrsx.t w(uEwÓDzTwA PŁ(rcKIEGo

Postęptljąpe

niszczeńe zasÓów

środowis|o

prryrodnieego

jest często powodowane nieskutecznoriią dotychczasowego systemu planorłania i realizacji

działa{

^jakim poddawane jest środowisko.

Sprzfa

^to w efekcie

szńkiemu

wyczerpyrvaniu się łatwo dostępnych zasobów

przyrody'

o względnie wysokiej jako&;i' co

powoduje ołreślone straĘ

gospodarcze orirz

stwaua

zagtoźzeńe dla

zdrowia i Żyga

gzłowieka. stan

taki

wynika głównie

z

faktu. że

rzystęBljąc

do projektowania jakiejkolwiek inwestydi w zakresie

przemysłu' uńanizacji' rolńctwa

lub innych form *ykorzystania terenu

nie

odnosi się jej przewiĄwanego

wpł}vu na

środowis|o

do nafuralnego

potencjatu środowiska, decydującego

o jego o@rności,

istniejągego stw||a

zawŻeńa

i określonej kategorii planistycznej terenu'

Ce|em prowadzonych prac

Ęo

określeńe potendalnych skutków środowiskowych

i

społeczno.ekonomicznych proponowanego'

lub też możliwego,

alternat}.rłnego kierunku rozwoju gospodarczego województwa płockiego.

Zagdnicze

etapy

ra|lzaĄi wlw

zadania Óejmowały:

l.

wydzielenie przytodniczych

kategońi terenq odpowiadająpych

nafuralnej

o@rnośri

środowiską rozumianej

jako

zdolność do neutralizacj

i

zanieczyszczeĄ wprowadzanych do

liegu

^geochemi

ąnegq

2. olaeślenie tempa degradacji povczególnych komponentów geograficznych rozpatrywanej jednostki przestrzennej.

3.

identyfikację alcualnego stanu zagrożenia środowiska

w

^stosunku

do

povczególnych składowych środowiska prz-rrodniczego' rodzaju szkodliwego oddziat}rvania i jego _zasięgu;

4.

ustalenie stanu przekształceń

i zahrzerł

w środowisku przyrodnicz5rm oraz ^jego skutków firyczno<hemiczn'rch biologicznych i ekonomiczno-społeczrrych,

5-

okeślenie

preferendi

i

barier

lokalizagjnych'

odpowiadających założeniom planów prze- śrz€nnego

zag@arowania

województwa'

gmin i

innych ^jednostek planisĘ,,cznycĘ które

Ędą

miały wpływ na E}.stęF{ące w

przyvłości

zagroienia środowiska oraz ich konsekwencje

e&ologiczr

i ęoleczno'gospodarcze,

6.

ksańJ'ftację

obszaru pod

Ętem

charalteru i tempa zmian w środowislol

7. ryeqzowanie ^zalt@ń oo do możliwości

zastosowania

rozwiĘań

sozotechnicznych

otorłiaaarpch

rktna|nenru nasi|eniu

vkodliwych

oddziatyrłań,

t. &eślenie Barunków i zasad lokalizacji inwesĘcji w wojewódznvie

płockim'

wzglęttąńert

sruotechniczne

nymogi

funkdonowanią ze

wzĄ$l

na walory śIodowiska

p-rrctłąg podst.wy

prałvne użytkowania

i ochrony oraz

potencjalną ucią7liwość.

KoNcBpclł

xol',tplEKsowEJ ocENY... 37

Planowano, że efektem przedstawionego zakresu prac

Ędzie

opracowańe

zbioru

map odpowiadających pouyzszym etaporĄ a więc:

l.

mapy

o@rności

środowiską 2. mapy ewidencji zagrclŻeń' 3. mapy zagroŻenia środowiska, 4. rnapy preferencji i barier rozwoju.

5. mapy uwarunkowań lokalizacyjnych w stosunku do wyznaczonych kategońi terenu i

ro&a-

jów

inweĘcji.

7-akJadano'

że opracowanie Ędzie

miało formę

zbioru

map (atlasu), opatrzonego tekstowym aneksem,

w

którym znajdą

się vczegołowe informacje dotyczące

metodyki

sporządzania povczególnych map, omówienie osiągniętych

rezultatów

oraz

wnioski dotyczące kierunków rozwoju województwa'

oprocz

tego,

w

aneksie

Ędą

^{zawarte ogólne}

za]e,enia

sporządzania tego

typl

opracowań, pozwalająpe na

łykorzystanie

zastosowanej metodyki dla innych terenów.

Proponowane opracowanie

było by pierwszyn' w

warunkach

laajowych,

atlasem planisyczno-sozologicznym województwa.

W chwili

obecnej są opra@wane

w skali l:

50 000,

w

wersji rękopiśmiennej, trzy, spośród rtymienionych map - nupa odporności środowiska, mapa ewidencji źrcdr]ł' zagroŻeń

i

mapa oceny Zaglożeńa środowiska.

Na mapie odporności środowiska

przedstawiono komp|eksową

o@rność

środo-

wiska

na zanioczyuczenie pierwiastkami

i

zwią.zkami chemicznymi, uwalnianymi ze

h&ł

lokalnych i migrującymi w

środowisku

w

^postaci

jonowej (np. metale ciękie).

Nie utłzględniono natomiast innych subotancji chemicznych i biologicznych, o odmiennym

Ępie migncji w

środowisku (węglowodory,

zanieczyuczeria

mikrobiologiczne),

wymagałoĘ

to bowiem sporządzenia cząstkorłych ocen odporności dta

Ęch zaruetyszczeń,

uwzględnia.

jągych nie do końca poznaną

speqfikę ich

transportu

i

akumulacji

w

środowisku. Ten typ

zani*zyuczeń

ma jednak

w skali

badanego t,ereniu zdecydowanie

mniejvy zasięg

często nie dajągy się nawet przedstawić w slcali opracowańa.

ocenę odporności środowiska pu'yrodniczego przeprowadzono w

^granicach

geokonrp|eksów,

lrórych

granice

zostały

ulyz||aczone

na

podstawie

ana|Ą

fizycznogeo.

graflcznej

Ęch

komponentów,

llóre

u^|ano 7Ą najbardziej istotne

dla

^przebiegu

pro€su migncji (Nowicki

1985,

L€narl

Malinowska, Świątek

l99l, Nowicki

1992).

Są

to:

rzeźb

terenu, utwory powierzchniowe'

pokryła

g|ebowa oraz szata roślinna.

Za

odporne uznano obszary charakteryzujące się matym tempem nrigracji, czy|i

E,

w których

zanitzygęenia nie

ulegają

dużemu

rozprzestrzenianiu

ze rtzględu na istnienie

geochemicznych bańer obiegu, powodujących ograniczenie transportu

i *zrost akumulacji. Na tych

terenach

zani*zyszqeńa bsą

się konc€ntrowały

w

pobliżu miejsca

ich

zdeponowania. odpomość

takich

obszarów polega

więc na specyficzrym

neutralizowaniu

zanieczyuczeń wprzez

szybkie wyłąpzenie

ich z

obiegu,

a t}m

samym ograniczanie

ich

szkodliwego

$pł}wu

na środowisko.

w prapadku

obszarów

nieo@rnycĘ

pozbawionych wspomnianych barier geochemicznych,

zachodzi zjańsko

odwrotne,

tzn. strukfura środowiska sprawia,

że

zuiwzyg'czenia

mogą szeroko się rozprzesfizeniac' a tempo migracji jest stosunkowo duże (Malinowska 1997).

J.

LEcHMo

Z,ałoiono' że przy uwzględnieniu ska|i

i

vczego|owości opracowańa o

o@rności

śIodowiska na zanierzyszczenia decydować

Ędą:

o

kierunki

i

intens}rrnolść pionowego i poziomego pzeptywu substancji w podożu uwanrn- kowane

rzeźĘ

terenu (spadki) oraz warunkami

infiltracji

(wskaźnik

infiltracji) i _@ływu

gnrntowego,

o

pojemność sorpcyjna gleb' od

któĄ za|eĘ

wielkość akumulacji' a

Ęm

samym intensy- wność wyłąpzania zani*zyszczeń z obiegu,

o

odczyn

gleĘ

wptywający rra ruclrliwość pierwiastkówl

o

glębokość za|egania

zwierciada wód

podziemnych, decydująca

Ęczńe z

warunkami przepuszcza|ności o stopniu

Łolacji

wod'

o

pokrycie terenu, decydujące o tempie pochłaniania zaniqzyszczeń z powietrza.

Rolę wymienionych czynników w procesie migracji zwipków

chemiczrrych

w

środowisku,

Iznano za równorz$ną

pomimo odmierrnych dróg oddział1rłania' Powyzsze

rozwią7ańe podykrowane jest niemożnoscią przypisania uwzględnianym

cechom zróżnicowanych

wag

określających intensywno,ść

wpłrłu

na prcrces migracji, co ^powoduje konieczność określenia odpomosci wydzielorrych t5pów geokompleksów na

zanlerzygeenia we&ug umownych skal wartości, wyznaeanych z

^ręg|lŁy

przez

szacowanie ^(metody bonitacyjne).

Wszystkie brane pod uwagę czynniki, rrznane za istotne

z plnktu

widzenia migracji

suhancji w środowisĘ

podzielono na pięć

klas. Każ&j z nich

przypisano odpowiednie punkty bonitacyjne (10-50), odpowiadające potencjalnemu wpłyrłowi czynników na stopień odporności,

przy

założeruu,

że im dana cecha

powoórje

większe przyspievenie

tempa migracji (spadek odporności), tym

niżvą

wartość prnktową otrzymuje ^(tab.

l).

Tabela cech o i środowiska.

Pkr.

o@orność Litologia

^pzeżbp'

GleĘ

Wody

podz. Roślin- ność

I

f

^{I 2} 3 I I

10

Bardzo.

male

pqr.

5

po\'v.

30

porv.

x0

pcn.

5

pm. pcn. 1.0 pon.

1.0

pm.

0.5

20

Mala

^{5- l0 25-J0 to-20 5- l0 .1.6-5.5 1.0-f .0 1.0-2.0 0.5-1.0}

30

Średnia

^{l0-20 20-f5 5-10 t0-20 5.6{.5 2.0-3.0 2.0-5.0 1.0-1.5}

40

Duza

^{20-35 5-f0 2040 6.6-7.2 3.04.0 5.0-t0.0 1.5-2.0}

50

Bardzo

duża ^{potł.35 pon.5 0-2 pow.} 40 polłt.7,f potł.4'0 por,v.l0 pow.2.0 : Mali nowska I997

objaśnieńa:

LITot,oGIA : ¹ . Zawańoćć czę{cj Ęłrgiahy& (c/o,f ' w9o|czynnft infi|tzęii (7o opafu)

pa:ŻBe

_{l. sPadki (7o)}

GLEBY: i. Pojernnolić sorpcyjna (mdl00 g)' 2. pH (w Kcl), 3. Zawańo'ść pródnicy (7d WoDY: l.Głębokość zalęarria ał'ierciadła wod podziamyÓ (m p.p.t)

RoSLINNoSC: l. wĘ'ołczynik poÓłarriania pyłow i gazow z poł,i€tt.fa (rnls)

Inwentaryzację obięktów, Ędącą ^podstauą mapy

^ewidencji

-

^zagrożnń

pzeprowadzono

wedug

zasad opracowanych przez Ministerstwo Ochrony Srodowiska,

KoNcErcJA Kol.,trLEKsowE-I @E}.łY... 39

Zasobów

Nafuralnych i

t-eśnictwa,

a

przyjętych

w pĄekcie

inwentaryzacji źródeł zagrai,eń środowiska

przyrdniczego

województwa płockiego

w

ska|i l:25000, realizo- wanym

pzez

Wydział

ochrony

Srodowiska

Urzęfu

Wojewódzkiego w Płocku

(Zasaty

sporządzania... 1990' Dube| 1995). Zastosowano podział na

obieĘ

pmktowe, liniowe

i

powierzchniowe (zespołowe), uwzgl@niając prz}' tym zasięg

oddziĄnania

(miejscolł'y,

tranątowy)'

odvrracalnorść oraz dugotrwałość

zmian

powodowanvch przez te obiekty (krótkookresowe,

dugookresowe,

nieodwracalne).

Wśrod

rł.yrożnronych

Óierró\t,

uzrumych za uciążliwe dla śIodowiska zna|azły s|ę:

l'

^Punktowe' liniowe i powierzchniowe

źrffia

zagroż'eria:

.

zakłady przemysłowe (podział np. ze względu na struktuĘ gałęziową przemysfu),

. _obieĘ

komunalne (zabudowa)

(@iał

np. ze

wzgl@r

na

Ęp

funkcjonalny),

.

obiekty usfugowe (np. zakłady rzemieślnicze wg Ę'prr),

o

wYsYPiska:

a) zorga.nizowane:

-

o@dy

chemiczne, - o@ady organiczne, -

o@ąv

komunalne.

- budowlane (mineralne), - inne.

b) niezorganizowane (dzikie),

o

skladowiska:

. nawozów szfucznycĄ - mateńałów budowlanych, - substancji toksycznycĘ - smarów'

- inne (w zależnosci od

Ępu

składorłanej substancji)'

o

wylewiska:

- zorganizowane -

@iał'

^{ze wze|ęfu na typ} subslancji, - uylewiska "dzikie",

.

slacje energelvczne,

.

stacje

RTV.

o

przepompownie ropy

i

^gnzu,

.

stacje paliwowe,

o

rozlewnie gazr!

o

pola

gómiee,

o

odkr}rłki,

r

wyrobiska.

o

drog,l:

. glóv',ne' . drugorzędne,

- lokalne drogi gospodarcze,

o lińe

^kolejowe:

- normalnotorowe,

J. LEcHNro - wąskotorowe,

o

linie energetyczne

-fizidzn wzclęfu

na woltaż,

C gazociĘi'

o

rurociągl,

. obzary o

nasilonym ruchu turystycznym 2. Emisja zanieczyvczeń (wielkość i struktura):

C zanieczygczcńa

^gazowe.

C

zmierzy szczenia pyłowe,

.

odory.

3. Imisja zanieuyvrz'eń..

-

p&ia| ze

względu na typ.

o zanl*zyszczeńa

^gazowe (izolinie sĘżeń

so2' No",

^feno|e, węglowodory' merkaptany

i

inne; zasięgi występowania przekroczeń

NDS)'

o

zarueczyszczeńa pyłowe (izolinie wielkości stężenia i opaór pyłów oraz przekroczeń NDS).

.

opad meta|i ciężkich

(izolińe Zn, CĄfu'

Cu, Cr,

Ni, V

kg/km2/rok;.

.

sucha

i mokra

depozycja

związków siarki

^(izolinie kgS/km2lrok),

o

odory (granica wyczuwalności).

4. obszary występwania zagroileń specjaln.vch:

o

obg'ary zagrożone wybuchem.

o ohzary

zagIożone skażeniem chemicznym.

r

inne.

Konstru|rcję

mapy zagluinnie śIodowiska w województwie p|ockim oparto

^na

jedrym,

zgeneralizowanvm wskaźniku,

bdffł,m

w}'pa'dkową cząstkowych naraień na okre-

śloną wielkość cz}'nxlka szkodliwego i ich skutków w powczególnycĘ

jednorodnych elementach przestrzennych (Ępach uĄ'tkowańa). W tym celu wyznaczono:

. rodzaje czynruków szkodliwych

(z'agrożeil),

w podziale na grupy pod

względem intensyvności oddziabrłania ;

C

rcdzaje elementów przestrzenrrych, w podziale na

Ępy

uż}tkowania, walory prz'wodnicze

i

kategońę ochronyl

o

wagę jednorodnych e|ementów przestrzennych;

.

rangę zagrożrcnla:,

.

stopień nasileńa negatywnego wpływu na określoną kategońę przestrzenną.

Waqa elemenfu przestrzennego została

wYnaczona na

^podstawie pełnionej funkcji społeczno-gospodarczej, waloru

przyrodniczego lub też

kategońi ochrony.

W

ten sposob waga odzwierciedla znaczenie

i

wrażliwość rozpatrYwanego elementu przestŻennego (por.

tab. 2 - użTtkowanie terenu)'

Ranga

zagożenla

wyraża natomiast potencjalną szkodliwość określonego zagrożenia na badanym obszarze. 'V,Iyznaczana jest na podstawie t}p'l cz1T'nika

vkodliwego i

^zróŹnico.

wania

jego

natęzenia (por. tab. 2 - formy antropopresji).

Stopień nasilenia

negaĘwmego

upb'\tu

(olrreślony metodą

bonitacyjn{

^pozwala

nńać

|ś{zdrj'

jakośiowej

kategońi narażenia elemenfu

pzestuennego

(uĄltkowania terenu)

na wpĘrr oMlonej ^formy

antropopresji.

liczbową (wzgtędnd wielkość

negatywnego oddziatywania (por' tab, 2 - bonitacja skutków zagrożerua środowiska).

KorucBrcrł

xowLEKsowE.' @Et.]Y...

4l

Zastosowana metoda

oceny pozwoliła na ustalenie

aktualnego

stanu

zagrożeńa

środowiska' umożliwiła

dokonanie

względnej lłyceny wpt}.llu

przewidywanych

działń

gospodarczyclu

wwe,

operowanie określoną skalą bońtacyjną.

Wspomniana wycena

negaty}vnego \łpt}nvu'

jaki wrvrerają

poszczegó|ne

forny

antropopresji

na

różne kategońe terenu. uwzględnia względny wzrost

lub

spadek nasilenia

oddziaływania

określonego

czynnita vkodliwego

(utrzymując€go się na

stĄm

^poziomie)

wprzez

zmianę typ.l uzytkowanią a także, w ^ramach jednorodnego _e|emenfu puestrzennego' zmianę rangi zagroi.enia

w

przypadku bezwzględnego przyrostu lub spadku intens}rłności tego

rłpłFu. Metoda ta uwidaczńa więc

rzeczy"lviste

możliwosci

regulowania poziomu

zagroienia środowiska wprzą

modyfrkację

przyrodniczych walońw lub tez

^poziomu

antropopresji.

z

tego

wzcl@

zaproponowane

zróżńcowańe

stopnia zagrożenia

nłorzy

wtaz

zę

skalą bońtacyjną

uklad elastyczny. oznwa

^to,

że zmia|B ran$

zagrożenia w stosunku do jego dowolneBo t}'pr ^(a więc tym samym zmiana ptmktacji skutków), w

prz,W- dku

wszystkich, jednorodnych elementów przestrzennych objętych wpt}nvem' powolrje,

wprzęz

\łystępujące w środowisku interakcje, uruchomieńe innych

czynników vkodtiwycĘ

a więc zmianę stopńa zagrożeńa o minimum

jedną (ub

więcej) kategońę,

propoĘonalnie

do qrrołan-v-ch _s}'-utków.

opisany

mechanizm drc,rycry równiez przypadków,

w

których

przy stĄm

^poziomie

narażeńa

obszaru następuje zmiana wagi povczególnych, jednorodnych e|ementów prze.

strzennych'

W

zwią7ku

z

tym zaproponowanźl metoda oceny stopnia zagrożenia środowiska województwa płockiego pozwala oceniac:

o

konsekwencje ekologiczne istniejących inwesĘcji omz aktualnego stanu

uży&ouańa;

o konsekwencje ekologiczne i

społeczne

łprowadzania

nowych

inweĘcji lub

zmiany uŹytkowania w określonych kategońach

pzesrzennych,

. _{zgdność dane1} inwestycji |ub Ępu

użytkowania terenu

z ^prawnymi

warunkami (przesłankami)

i

przeci*rrskazaniami, formułowanymi ze wzg}ęńl na ochronę środowiska (a męc i warunki życia).

Opracowana

nl.a4n zagroiLeila środowiska przyrodniczego

w

województwie

pockim pozwala na zaproponowanie następująrych' wstępnych zalwń dotyczągych

zasad

gos@arowania

w obrębie

łyróżnionych

kat

egoii

zagrożenta środowiska:

l. w

przypadku terenów

o

matym stopniu zagrożenia

(0 - 30

^pł<t.

) ^istnieje

^najwiękwa

swoboda lokalizac.'i inwestycji oraz sposobów użytkowania terenu'

pońeważ

ranga' zagrdrcnta

w

przypadku

kaz&go z wyróżnionych

typów

nie

osiągq

wż,.h ^od

^{średniego (5 pkt.)}

skutków antropogeniczn

ego

zagroŻettta środowiska; są to

obvary, gdzie nie ma potrzeĘ wykorywańa

zabiegów rekultywaqjnych, a

wszystkie działarua

społeczno'gospodarcze

i

planistyczne

pońnrry ztrierzń

w kierunku utrzymania obecnego stanu;

2. w stosunku do terenólv o średnim Śopniu zagrożenia (31 - 60 pkt.) powinny obowiąz-łrłac specja|ne zalecenia lokalizacyjne (poprzedzone sz@egołowymi badaniami stopnia wpływu)

i

profukq1ine łączące się Z t}'pem uykorzystania

i

uzy'tkowania terenu,

g@

charakteryzuje je

względnie rł'ysoki

stopień zdegradowania lub obszary te pełnią istotną funkcję

w

systemie środowiska:

wszelkie przedsięuzięcia

gospodarcze

(o fuĄrm

zasięgu oddziałyrłania) nie powinny powodować

więkvego niż średni (5 pkt')

ujemnego

wpĄłlu na

środowisko;

zalecane są w

przy,padku terenów zdegradowanycta

zabie$

rekultywaq,jne oraz wskazane jext dostosowanie typr uzytkowania do panujących warunLów śroÓwiska;

J.

LEcnNro

3.

^w stosunku do rcrenów o fużrym stopńu zagroźrcnia

(wi*szym

od

6l

^pld.) pożądane są zatnegi zmniejuające skalę nasilenia ujemnego wpłynvu rrqprzez zmianę

rangi zago-ieńa,

ponleważ skutki

oddziatrłańa czymików

antropogennych

są

duże

i

skrajnie duże

(l1,

15

pkl _); obszary !e nal€zy

chrońć

przed lokalizacją obiektów

ucipliwych i

innym działaniem

zmniejvająpym

nafuratną

o@rność

środowiska;

wądalr,a jest

rekultywacja obszarów zdegradowanych

i

resq/tuqia śrcdowiska

oraz

dostosowanie uĄrtkowania terenu

do

wysĘ-

płącego

stopn'ia zagrożenia i panująrych warunków nafuralnych.

Powyższe

zalecenia mają charalcer

ońentac1jny.

Ich vczegołowe

sformułowanie

Ę&ie

^możliwe po op'racowaniu mapy preferencji

i

bańer rozwoju oraz

maw

uwarunkowari

lokalizacfnych

w stosunku do vryznaczonych kategorii terenu

i

rodzajów inwestyQi.

omawiana

koncepcja

crrrry

zagroizenta środowiska stała się ^podstawą opracowańa lvtryy Sozologicznej Województwa Płockiego w

skali l

^{: 200 00o (1992).}

Przedstawiony

zakres prac oraz

zebrane

w jego toku dane

dotyczące potencjafu

śrcdowiska' możliwości

wykorzystania krajobrazu, realizowanych

i

planowanych działar{

gospodarczych

ię.

pozwolą na dormułowanie wskazań doĘczących kształtowańa terenów o różnych funkcjach'

w tym

terenów otwartych,

rolniczycĄ

terenów

zie|eni

oraz obszarów zabudowanych' a także

w

razie

ptrzeĘ

na opracowanie programu ekorozwoju (zrównowa.

żonego rozwoju) województwa

płockiego lub Płockiego

Zespotu Miejsko-Przemysłowego (uwzględniającego zalecenia inwestycyjne i

urbnizaq,jne,

straty środowiskowe i kompensację

ekologiczną

rekultywację

i

^resĘtucję środowis|cą

meliorĘe

środowiskowe itp.) a dotyczą- cego:

. rozwoju przemysfu i komunikacji oruz

tovłarryszącej

im ubanizadi w

aspekcie pożądanych

Ędz koniecznych zmian

infrastrukturalnych

oraz

obserwowanych trendów demograficznych,

o

pożądanych kierunków zmiany uŹytkowania i wykorzystania terenu

o

proekologicznego i ekologicznego rolnictwa, wau.r'Iłnictwa

i

sadownictwą

o

gospodarki _{leśnej, w} rym melioracji gafunkowej i planów

zalesieńą

o

gospodarki wodnej, a uczegó|nie ocbrony jakościowej i zasobowej wód powierzchniowych

i

wód gruntowych - plan tworzenia rezerw zasobów wód' plany zabudowy hydrotechnicznej

rzeĘ

melioracje wodne,

o

możliwości rozwoju

funkdi

wypoczynkowych,'

o

ochronyjakościowej gleb,

.

ochronypowietrzaatmosferycznego,

o

ochrony

walońw

krajobrazowych i kulturowycĘ

.

utylizacji i zagospodarowańa

o@dów.

Ponadto, na podstawie zebranego mateńaĘ możliwe Ędzie

op,racowanie óynamicznej komputerowej

bazy danych o

środowisku

przyrodniczym i

możliwościach gospodarowańa, w formie

o@wiednich

zestźrwień tabelarycznych i map numerycznych.

43 KoNCETJA Kot\.f LEKSoWEJ

@ElIy...

Tabela 2. Wycena n€gatywnego $/ptywu

rytranvctt

^form antropogenicznych

w

kategoriach uż}'tkowania terenu.

TTONMY

ANTROPiOPRI,SII

Z,anierzy-

szgzeńe powietrza

Zaniwy-

szczenie

geb

Z,alluer,ty-

gczenie

wód po.

ńerzchnio wych

Zafiwy-

szczenie wód pod.

ziemnych

ZabuŻenie stosunków hydrologi-

znych

i hy.

drogeologi.

cznych

nie erozją

i Ęhjkl-

waniem nie osuwl-

skowe

nie tury-

styĘi

rekrea-

ch

Uż}.tkG wanre

ter€nu ¹

)

3 1

I

2 3 4 I ^,,

J

4

I

2 3 4 1 2 3 4

I

2 3

I

2 3

I

2 3

z,aDuoowa

Ntta

^{I t}

1l l5

x x x x 0 I 5

l5

x x x

x

0 5 0 0 0

l5 l5

zaDudova

roaroszona I J 8

ll

0 I -t 8 0 I 5

l5

0 3 8 15 0 5

l

8 x x x 0

l5 l5

l €'qly

)rz€m\sIol,v0

skłailowe I I I -)

x

x

x x

0 0 0 -t 0 I

l5

0 8 0 0 0

l5 l5

.sy

nrKacvl-

ne x

x x

x x x x

x x

x

x

x

x x x x

0 f 0 0

x x

x 0

l5 l5

ufuntv ome

L ITH. I I -t E 0 J 5 15 0 I J

l5

0 J 5

l5

0 8

)

8 0 0 0 I I

utltntv otne

lntl_ ^{I I t 8} 0 J 8

l5

0 I -)

l5

0 -t 5

l5

0 5 5 8 I 3 5 I I I

urumv olne I -t 5 8 0 -t 8

l5

0 I 3

l5

0 3 5

l5

0 5

I

8 3 f 8 I I I

"TLT"

^{I -) 5}

^ll

^{0 J}

^{lt l5}

^{0 J 5}

^l5

^{0 3 8}

l5

⁰ 3 8

ll

^-t 8

1l

0

l5 l5

^{I I} I uflrnv (tlne

utl.

I rwale uzMx zieland

tEffie

z sleollsxrem

I 3 5

ll

⁰ 5

ll l5

0 J 5

l5

0 -t 8

l5

0 J 5

ll

3 8

ll

0

l5 l5

I I I

I I 3 8 0 3 5

ll

^{0 J 5}

l5

0 J 5

l5

⁰

ll

5 8 0 I 3 0 J

ll

I

l1 ll

⁰ 5 8

l5

0 I

)

^{E 0 -)}

I l5

0 8

ll ll

0 I I 0 I

ll

l,arliv o

*.rsokich

w-aIoracłl I -t

ll ll

^{o 5 8}

l5

0 I 5 E 0 ) 8

l5

0 8

ll ll

0 I I 0 I

ll

I-ŹsY niełgoł|e z

sIe{u |Śx re'n 3 5

l5 l5

0 5

ll l5

0 I 5 8 0 J 8

l5

0 8

ll ll

I I J 0 ^I

ll

LA:iV Z sd.nnkami

-

mało oóqnvmi

5

l5 l5

0 5

ll l5

0 I 5 8 0 8

l5

0 8

il ll

I I 3 0

) l5

t(ezerwav I

oarki '

raióbrazolv.

| €r€nv o wvbitrfvdr Walorddr kl8joĘa?o.

wYcn I

orńlrod.

3 8

l5 l5

0 5

ll l5

0 .J

ll l5

0 5

ll l5

0

l5 l5

15 0 0 0 0 5

l5

3

I l5 l5

0 5

1l l5

0 8

l5

0 5

ll l5

0

ll l1 l5

0 0 0 0 5

l5

objaśnienia do tabcli:

Wpływ wybranvch form antropopresji (w pkt.

):

Zanieezyszeenie powietrzr

0

-

anikomy l.tło

l

^{. bardzo}

mĄ 2.NDS

^{dla pyłów i gazów}

3

^.

mały

3 - przekroczerrie NDS dla pyłów i gańw

5

-

średni

4 ^. przekroczerrie NDS dla pyłów, eazów

8

^-

dufy

oraz innych zubstancji szkodliwych

ll

- bardzo duZy

15

- skrajnle duży

x

- nieistotny dla dan{ formy ufy&owania

-

^- nie występuje

-/.

J.

LEcnMo

.".

Objatuimia do tabeli (cd.)

Zlniecz5lszczenie

g|eb:

7anieeyszczenie wód powierzchniowych:

l

- naturalny stan równowagi

fi4&ołhanicmej

^{1 - I} klasa czystości wód 2 - zrniana własrrości

fizyko<herniczn1ch

^{2 - II klasa} czystośr:i wód 3 . zrniana składu

chemicznego

3 - III klasa czystości 4 - toksyczne stęzenia

zanieczyvczeń

4 - NoN klasa czystości vrcdy

Zaniecłyszczenie wód

podziemnych:

Zaburzenie stosunków hydrologicznych

i

I - naturalny sklad

chemiczny

hydrogeologicznych:

2 - mtiana składu

jonowego

1 . naturalny układ warunków 3 - aniana składu jonowęo,

zubstancje

2 - podpiętrzenie wód gruntowych

obce

3 . drerraz wód gruntowych' odwodrrienie terenu

4.

wody nie nadające się do

wykorzystania 4.

dęresjonowarrie wód gruntowych, deficyt wooy

Z4roŻenie erozją i

splukiwaniem:

Zagrożenie osuwiskowe:

I - spadki <

2%

I - terany stabilne

2 -

sądki2.6o/o

2 - osuwiska nieczynne, tererry o równowadze chwiejnej

3.

spadki >

ó%

3 - osuwrska czynne Zagrotrcnie turystyką i rekreacją:

I - tereny nieeksploatowane hJrystycznie 2 - umiarkowany ruch turystycany 3 - ter€ny turystycznie przeci@one

LTTERATURA

Bukowy E.' Fudała J., t{al|ala P., |986 - Punktowa metoda oceny wpływu na środowisko (oWS) planowanych przedsięvzięć gospodarczych. Biuletyn

KPZ(

,

z.

129, Warszawa.

Dubel

K.'

|995 - Połłszechna inwentaĘzacja przyrodnicza i

jej

wykorzystanie

pny

typowaniu obszarów i obiektów przyrodniczo cennych. Mateńały konferencji ',Zastosowania ekologii krajobrazu w ekorozwoju". Warszawa (maszynopis).

I,echnio

J.' l99l

^- Koncepcja mapy zagrożenia środowiska przyrodniczego województva płockiego w

skali

] : 50 000.

wcisR

I.'w (mavynopis).

l€nart w.,

Malinowska E., Świątek H.,

|99I

- ocena zagrożenia środowiska metodą wyznaczania stref zdolności akumulacji zanieczyszczeń. Prace

i

Studia Geograficzne, tom 12, Warszawa.

Malinowska

E.,

1993 - Dynamika zmian środowiska przyrodniczego

v

strefie oddziaływania Płocka (na podstawie analizy warunków akumulacji metali ciężhch i ich

atmosferycznej dostmy).

wcisR tlw

(masąmops).

ldalinowska

E.'

|997 ^. Fizycznogeograficzna metoda oceny zagrożenia środowiska przyrodni.

czego metalami ciężkimi. Prace

i

Studia Geograficzne, tom

2l,

Warszawa.

Nowicki w.'

|992

-

()cena zagrożenia środowiska przyrodniczego w

sterte

oddziaĘwani a

MZRiP

w Płockz. Prace

i

sfudia Geograficzne, tom 14, warszawa.

Zasady sporządzania powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej dta gmin.

MoŚzNiL,

¹⁹⁹⁰

(maszynopis).

Aleksandra KOWALCZYK

Katedra Geografli wyższćj

Szko|y Pedagogicznej, Bydgoszcz

ooponnoŚć NATI'JRALNA KRA.IoBRAZÓw NA RÓżNE TYPY PRzEKszTAŁcEŃ

Badanie odporności krajobrazu na zachocz;ąe

w

nim zmiany wchodzi

w

zakres jego

funkcji' czyli

procesow'

które często

decydują

o harmonijnym włączeniu techniki

w środowisko przyodnicze. Krajobrazy są syŚemami dynamicznymi, ciągle organizującymi się' a ich

cecĘ

^jest stan daleki od róvmowagi. Ingerencja człowieka w ten układ powoÓrje zmiany

w jego

strukturze

i

funkcjonowaniu.

Kazdy

kra.;obraz

posiada swe

własne

cech, ltóre

sprawiaj4 że jest _on bardziej lub mniej

o@rny

na różne

Ępy

przekszbłceń. Możemy zatem

mówić o swoistej,

odporności krajobrazów,

co wiąże się z ich

zdo|nością do samoregulacji. Samoregulacja krajobrazu jest możliwa pod warunkiem, że:

. krajobraz zachowa przestrz€nną i pionową cdość na wszystkich

poziomach hierarchicznycĘ

o

istnieją warunki do przebiegu pełnych cykli wymiany mateńi i energi,

. lmjobraz

jest stabilny

w

sposob nierozłąe.ny, zb|rżająca się

do

równowagi, ale

jej

nie osiągający'

o

zachowane

Ę

^{systemy i potoki obiegu} informacji,

o

zachowane są wemętrzne i zewnętrzne regulatory funkcjonowania jego elementów.

Celem działa|ności gospodarczej człowielra jest przekvtałcenie przyrody

dla

swoich potrzeb. Można wyróżnić pięc podstaworłych typów przekvtałceń: geomechaniczne, hydrolo- giczne, chemiczne, fizyczno-mecbani@ne i termiczn€. Przekształcenia środowiska

przgodli.

czego ^powoduJą:

o

rozpadanie się geokompleksow (krajobrazów) na struJknrry prostsze,

r

przerwanie |ub zniekształcenie cykli w1rniany mateńi i energii.

e

przerwanie |ub odkszta|cenie dotychczasowych potoków informacyjnych,

o

zanikanie różnorodności biologicznej,

o

zmianę dotychczasowego systemu regulacji wevrnętrznej,

r

zmianę funkcji laajobrazu.

Wielkość tvch zmian

uwarunkowana

jest budową geologiczn4 zwięłością i

przepsszcza|nością skał' zróżńcowaniem wysokości względnych, glębokością za|egania wód podziemnych, warunkami klimatu |okalnego, stanem

i

^qr'pem roślinności zwartej. Wymienio- ne parametry dec1dują o akumu|acji lub rozprzestrzenianiu negatyłnych zjawisk, zwiq.zanych

z

pnekształceniem, przesądzają

o

naturalnej odpornosci krajobrazu

na

dezintegrację.

Nie

istnieje

o@rność

ogólna krajobrazu na degradację,

lecz tylko

odporność na okreś|ony t}p

przekvułcenia.

Potencjał samoregulacyjny (Ps) krajo'brazu (geokompleksl) można

wyazić nastgn$R

zależnościa:

A Kow,łrczyx

k= N

SxU

gdz'ie:

N -

^naturalne

tańery

za|cr'zpier,zające

przed

rozprzestrzenieniem

się

negatywnych proceńw i zjawiś<' S - zajmowana

powiezchnia

obiektu degradująrego w stosunku do powierzchni całkowitej, U - stopień ucią7liwości obiektu degraÓrjącego.

W niniejvym aĘkule Ędzie

rozpatrywana odporność na przekvtałcenia krajobrazg spowodowana wprowadzaniem związków chemicznych do gleb i wod.

Kazda ingerencja człowieka w śIodowisko powoduje jego zmiany, istotne jest tylko to

jak duł

jest zakres

Ęch

zmian. Nagromadzenie negatywnych

zmian

na małej przestrzeni dezintegruje

krajobraz miejsca, natomiast ich

rozprzestrzenienie

wyrłofuje

początkowo

mniejve

skutki,

ale' w

miarę

upĘwu

czasu, degradacja narasta, obejmując coraz większe powierzchnie, co może prowadzić

w

skrajnych przypadkach do zmian globalnych. Mówiąc o nafuralnych barierach zapobiegająrych utracie zdolności samoregulacyjnych krajobrazu ma się na uwadze tp.ńery rozprzeŚrzeniania się,

w

tym przypadku.

zwięków

chemicznych

w

lrrajobrazie.

Zdo|nosc substancji chemicznych, w tym metali ciężkich,

fu

tozprzestrzeniania się lub akumulacji

za|eĄ

głćnnle od składu mineralnego materiatu' do którego się

dosĄ,

kwaso- wości i zaso|enia oraz

rzeżĘ

terenu i zbiorowisk roślinnych utrudniająrych migrację.

Średnie zawańorci meta|i ciężkich ^(Pb'

Cu' CĄ

Zn. Mn) w glebach bielicowych

Polski

są

mniejve niż

w glebach brunatnych

i

aluwia|nych w}'tworzonyrch na utworach gliniastych.

Badania wskazują

@orkowski et al. l99l), że

sorpcja

zwięków

chemicznych rośnie im frakcja osadow jest mniejsza, więkwa kwasowość i zasoleńe. Najlepsze właściwości buforowe posiadają

materiĄ

ilaste' tlenki i wodorotlenki Fe

i Mn'

węglany oraz substancja organiczna (Rybicka

l99l).

Kwasowość środowiska,

''

tym gteby'

tpłyrva

na absorpcję metali śladolrych oraz ich mobilność. W przypadku gleb kwaśnych

i

ubogich w substancję organiczną oraz frakcję

ilasą

meta|e

ciężkie mogą

przechodzic

w formy

rozpl'szcza|ne

i przesiąkac w głąb

profi|u

glÓowego.

Bar|"nia

(Nienryska-ł-ukaszŃ l99l) wykazaĘ' że

całkowita zawartośc metali

cŁżrich

^(Cu' Pb. Cd) jest

ws7'a

^w poziomie prochnicznym gleb leśnych niż uprawny-ch. Jest

o

ariązane z ujemną korelacją między ich zawartością a kwasowością

gleĘ.

Zńżnicowanie

wysokości względnych ma

duł ^ltp\w.

^na rozprzestrzenianie się zanie-

Czrs':zeń chemicznych. Im teren bardziej drobnofalisty i pagórkowaty' im

^większe

L.!-

^: nre zbocz-v,

tym

spł1rv

i osadzańe się mateńi w

zagłębieniach bezodpĘrłowych

(gcsr zd-nagon1ch) jest więkve.

Natomiast

na

terenach równinnych zaniecryszczenia

.==

ulegają rozproszeniu.

W

krajobrazie pagórkowatym

ekspoń materii do

wód

f:.

^.

^{. :.rs1ch}

^(na prz.vkład fosforanów) jest roczne d*ukrotnie mniejszy

niż w

krajo-

ł*r.-.' ;a5a6g16 Miejrcami

akumulacji są jeziora,

wvelkiego

rodzaju

mokrada i

bagna,

Eircrsa=

zagłÓieniom _oraz same zagłębieńa bezodp\wowe.

' . .-;

że roślinnosc stanowi bardzo ważną

barieę

dla migracji mateń-

-

m.l:r:z..rq3o.

r _łm

tokg

cznych

związków chemicznych.

Ich

rozprzestrzenianie się

qart1cza

las' łąka, miedza i zarośla śródpolne. Las zatrrymuje 68% azot|I, 39%o wapnia, 30%

ooponNoŚc NeruRALNA KRAJoBRAZÓW... 47

fosforu. Las na mokradłach zatrzymuje 2|%o azotlt

i 4l%

fosforu

@ywkowski

|992). Zwarta

dań

łąkowa róvmież jest bardzo dobrym akunrulatorem zwią.zków chemicznych, w tym metali

cięzkich. Ponado las i

zadrzewienia śródpolne zatrrymują z|1aęne

ilości zanieczyvczeń

rozpu estrzenianych wraz z powietrzem atmosferycznym.

oceny warunków rozprzestrzeniania się związków chemicznych w krajobrazie można dokonać bonifując wymienione wcześniej komponenty środowiska

pzyrodnieego,

to znaczy przypisać im umowne wańości lub nawet wagi (tab.

l).

Tabęla

l.

ocena naturalnych warunków rozprzestrzeniania się związków chemicznych w

odmienne

Ędą

wartościowane warunki przenikania

zwięków

chemicznych do wód podziemnych. Akumulacja toksyn na powierzchni lub płytko powierzchni ziemi jest nieko- rzystna dla jakości i produktywności gleb, natomiast pożądana dla ochrony wód podziemnych

Na przykłaĄ

zgodnie

z

zaproponowaną

puktacją

równina sandrowa, wylesiona, o kwaśnym

odcąmie

gleb, otrzyma 16 punktów,

co

odpowiada dobrym warunkom mrgracji zwiqzków chemicznych

i

dobrym warunkom wsiąkania

ich

do wód podziemnych.

zAś

teren pagórkowaty, zbudowany

z

piasków drobnoziarnistych,

z

zaroślami w zagłębieniach'

u'yska

12 punktów' bowiem panują fu warunki korzystniejve dla ochrony wód' natomiast są

nniej

korzystne dla rolnictwa.

Zdolności

samoregularyjne

krajobrazu

za|eŻą

rue ty|ko od warunków

rozprze.

strzeniania się

zaniezryuczeń, |ez

również od wielkości powierzchni zajętej

przez

obiekt degradujący

ijego uciąliwości

d|a środowiska (tab. 2

i

3).

Tabela 2. Skala wielkości obiekt

i

PrzedziaĘ powierzchni w kraiobrazie ^(%) Punlracia

do 25 4

f6-50

6

5r -75

8

7ó - 100 0

A KowAI.zYK

Zaproponowana

metda ocery

potencjału samoregulacyjnego może

Ęć

^pomocna

^w

podejmowaniu dec1zji

o

|okalizacji zakładów

w

krajobrazie

i

^stopniu bezwzględnie konie-

enych

za&zpieczeń technicznych zapobiegających jego degradacji.

Chemiczne

przekształcerria lrrajobrazu

prowadzą do ^rozpadu

geokompleksu na struktury prostsze, z'aburzeń

rykli

wymianv mateńi

i

energii, osłabienia naturalnych funkcji oraz zmian w systemie informacji. Krajobraz przekvtałcony ^jest sterowany prz ez człowieka, a to w}maga doprowadzenia do środowiska przyrodniczego ogromnych ilości energii.

LITERATURA

Borkowski J., Mazur

B.'

Szerszeń

L., l99l ^.

Kształtowanie się zawartości metali

ciężhch v

glebach łąkowych w rejonie

HuĘ Miedzi

Głogów, _|w:] Geologiczne aspekty ochrony ś;rodowi ska.

AGH.

Kraków.

Dąbrowska-hot

E., Hilbńcht-Ilkowska A-,

¹⁹⁹²

-

Ekologiczne problemy krajobrazu poje- ziernego (Polska Pótnocno-IĘschodnia). |w-.| Wybrane problemy ekologii kłajobrazu.

PAN.

Poznań.

Dudka S., |99| ^- Zawartośc niektórych pierwiastków śladowych

v

powierzchniowej varstwie gleb Polski. _|w..| Geologiczne aspekty ochrony środowista.

AGH.

Kraków.

Kowalczyk A..

1995

- Badanie

przestrzeni

geograficmej na poziomie

krajobrazu. INSP,

Bydgovcz

(maszpopis).

Helios-Rybicka

E., l99l

^. Akumulacja

i

mobilizacja metali

ciężhch

w osadach środowiska wodnego: osad1ł datowane

jako

wsknźnik chronologiczny |w..] Geologiczne aspekty ochrony środowista.

AGH.

Kraków.

Ryszkowski

L.,

1992.

Ekologia

kłajobrazu. _[w:] Ryszkowski L.^ Bałazy

s.

^(red.)

-

Iłybrane problemy ekologii krajobrazu'

PAN.

Poznań.

Tabela 3. Skala obiektu desraduraceso.

Stopień uciążliwosci obie}tu Punktacja

ma|o uciążliwe

f

średnio uciąŻ|iwe ³

bardzo uciąŹliwe ⁴

KrystyneGERMAN

In$tytut

Geografii

Uniwerrytchr

Jrgiellolńskięo' Kraków

WYBRANE cEct{Y Śnooowrsxr, PRzYRoDMczEGo JAKO PODSTAWA EKOROZW(UU

Srodowisko

przyrdnicze jest

systemem óynamicznym. Tradycyjne oceny zasobów środowiska przeprowadzane

@ Ętem ńżnych

^form

&iałalności człowicką

a poleg2jące na wartościowaniu povczególnych jego elementów

i cecĘ

wykonywane

ĘĘ ^zazvyczaj

^{w ujęciu}

statyczn.y"m. Intensywne

i

wielokierunkowe _, ale nie

zawve

racjonalne gospodamwanie zaso- bami spowodowało liczne przemiany w systemie środowiska. Część tych zmian współcześnie

slz,t|ovli zagrożenie

jakosci

środowiska,

a

szczegó|ńe dla

jego

zasobów, funkcjonowania

i

dalszego rozwojr1 a w konsekwencji człowieka.

ostatnio wielu badaczy środowiska przyrodniczego podkreśla konieczność badań nad

jego

współczesn.vm stanem, który

jes

wypodkową naturalnego

rozwoją

antropopresji

i

odporności środowiska na antropopr€sję' Wiedza o stanie środowiska powinrra

Ęć

^podsavrą

ksztaŁowania środowiska zgodnego zjego

nafuĘ,

czyli podslawą ekorozwoju.

Badania slanu środowiska wykonywane

prze. licznych

specjalistów dotyczą

zvyk|e tybranych składouych

systemu

lub tylko obiegu rłybranych

substancji

chemicznych i

prowadzone są

ńezalźnie

od siebie,

ńżnymi met@mi,

często w

od|egĘch pnktach,

poło- żonych

w

różnych regionach. Istniejące

i pĄektowane

stacje komp|eksowego monitońngu

środowiska są - jak

doqvchczas

- ńeliczne, co ogranicza moz|iwość

ekstrapolacji uzyskiwanych wyników badań Ta fiagmentaryczna wiedza nie sprzyja systemowej

' ^przxtrze-

nnej analizie stanu środowiska w konkretnym

o&arze.

W

literaturze

\łzrasta liczba wyników pmklorłych badań nad róŹnymi

forrnami zanieczyszczeria środowiska' Niestety,

ńtnie

^często

brak

dokładnej

lokalizacji

punktow pomiarowych

w

terenie, oraz informacji

o fiodowisku' o

zachodzących

w nim

procesach

i

sposobie funkcjonowania'

W

zwią4ku

z

tym pojawia się rytanie: ^d|a

jakich

powierzchni

i

na i|e

*yniki

badan

są

reprezentatywne?

Do jakiego

typu obczaru można

je w

przybliżeniu odnieść?

Na kazdy

fragment powierzchni

oddziĄwują

^przex;ieŻ procesy'

które

określają rcdzaj

i spońb

funkcjonowania środowiska, warunkujące intensywność

aynamlti zach&Ą- rych

^{procesów, a wraz}

z nią

intensywnośś

pn'emievczania

się zaniexz-,yeeeń.

NiezĘdne jest więc

poszukiwanie wskazników, lrtóre

pozwoliłyĘ na

przestrzenną

analizę

stanu

i

funkcjonowania środowiska,

z

vrykorzystaniem

pnktorłycĄ

specjalistycztrych

pomiańw i

analiz jako punktów odniesienia.

W ńniejv-vch

rozważaniach.

ogólńe

sformułowane pojęcie zarlieuyszcz'eń obejmuje, ze rłzglęÓr na genezę i zasięg oddziaĘrłania:

al

rniwygczenia

przemysłowe dalekiego i bliskiego zasięgr1 W

zanezlszęenia komunalno-Ęowe,

tranzytowe

i

miejscowe

cl zanlezyuczeńa rolnicze' tranzytore i

miejscowe, zwią;łane

z

c|vrnizac!ą rolnict$/a

i

środkami ochronv

roślin

K. GEnłm

dl

zaniler,zyvrzcńa komunikact'ne, w otoczeniu

dńg występrjąe

w postaci stałej, ciekłej

i

glzoweJ.

W

ftzyenogagraflcznych,

terenowych

bdaniach

geokompleksow uzyskuje się

vero-

Ę ^wied'ę

o śrcdowisku' jego organizacji' budowie, funkcjonowaniu

i

działalności człowieka,

w

postaci danych

liczbowych i

jakościowych' odniesionych

do

konkretnych powierzchni.

Częśś

z

uzyskanych

ą

^dlogźt danych może

pełnić rolę

wskaźników współczesnego stanu środowiska i ęosobu jego funkcjonowania w warunkach antropopresji.

Zagadnienie

to

rozpatrzono

na przykładzie strukhry

środowiska przyrodniczego obszaru

wyłnnego, flivowego

Pogórza Karpackiego, o potencjalnie naj|epszych warunkach przyrodnicrych

dla

rolnictwa,

lcóry to teren' w

największym stopniu

w

Karpatach' ^jest uŹytkowany rolniczo.

Zmieniające się przestrzenne relacje środowiska w regionie, a także natężenie antropo- presji sprawiaj

ą, Że

zróż'rucnwanle

zantzyuczenia i

zagroż'enia środowiska

w

wvmiarze przestrzennym przybiera postać mozaikową.

Dowodzą

tego

badania Nowickiego

^(1992), przeprowadzone w stosunkowo malo zróżnicowanym środowisku przyrodniczym Wysoczyzny Płockiej.

W

tej sytuacji wźIżnym wydaje się określenie sumarycznej

zdolnofui

środowiska do zatrzymywanią usuwania

i

neutra|izacji zanieczy szczeń.

Na

^podstawie

wyników badań nad mechanizmami obiegu zanieczyszczeń

w środowisku (m.in. Adamczyk et

al.

1989, Breymeyer

l99l,

Chełmicki et

al.

1995' Niemyska.

Łukaszuk 1993'

Plit,

Solon 1990' Skiba,

Drewnik

1995)

i badań

nad

strukturą

fnycznoge-

ograficzną Pogóna Karpackiego (German

1992),

uyłoniono cechy środowiska,

które określają jego zdolność do zatrzymywania

i

kumulacji

więkvości zatiezygczeit,

w zasafuie nieza|eil.rue od ich rodzaju' wielkości i pochodzenia.

W

warunkach

pogónkich

dużą zdo|ność środowiska

do zatrzymyilania zanj*zy-

szczeń określają naŚęprjące właściwości środowiska:

1. Nachy|enie powierzchni

terenu

do 5

stopni. Powierzchnie

płaskie i

słabo nachylone cochuje

brĄ lub niskie wańości

spłukiwania,

a tym

samym

mała

intensywność przemie- szczania się zaniecryszczeń

lłraz z

wodą' Powierzchnie te wykazują więc dużą zdolność do zat rzymywania zanie/c,ryszczeń _'

2.

NIa.|ilT/rzeźba Zdolnością

do

zatrzym}'\ilanla

zańwyszeeń

odznaczają

się wvystkie

formy wklęsłe, a

talźe

wzniesienia,

vczególnie

zalesione, o duzych deniwelacjach, pełniące ro|ę ekranizującą dla terenów tzw. .'zawietrznych''.

3. Ekspozycja powierzchni nachylonych określa zdolnośó terenu do

zatrzymywania zanieczyszczeń niesionych z masami powietrza i opadem.

4. Uszcze|inienie

ska| występujących

na

powierzchni terenu określa zdolność podłoŹa

&

zatrzymyrłania

i

infi|tracji zanieczyszczeń

w

gląb

i ich

kumulacji

w

^{glębszych poziomach}

wód gruntowych.

5.

Grupa

mechaniczna g|eb jest wazną

cecĘ

ksztaftującą potencjalne możliwości zatrz:ymy- wania

i

stosunkowo trwałego

wiązania zanisczyuczeń w

środowisku.

Im mniejva

frakcja występująca

na powierzchni' tym większa zdolność środowiska do

zatrzym}Yania zanieczyszczeń.

Zdolność ta ulega olresowo

osłabieniu

na

gruntach

ornych w

^wyniku

oddziaĘrłania ^procesow eolicznych.

5l

WYBRANE cEcHY ŚRoDowIsKA..

ó. Przepuszczalność

utwońw

powierzchniowych. Im wartości

przqtuczalności

są

niżve, Ęm więkva

zdolność środowiska do zatrzymywania zani*zyszczeń'

7. odczyn

^pod|oź,a określa natęzenie procesow

migracji

pierwiastków

w

glebie. Gle|ry o nislcim pH vykazują najwyższe zdolności do kumulacji

zmiwyg'czeń.

8. Zawańość

prrńchnicy

w

glebie określa zdolność środowiska

do

pochłaniania

i

^groma-

dzenia

mikroelementów. D;rŻa zawartość

prochniry

sprawia,

ie ^getla

wykazuje wybitne właściwości zatrzymującr,

zaniwJ

szczenia.

9. Pokrycie terenu. Najwiękwe zdolności zatrzprujące

zaniecryszczenla (filtrujące masy

powiarza)

w1'kazuje teren porośnięty lasem. Niektóre gatunki drzew wykazują dodatkowo zdo|ności trwałego wiązania

częki zanwyszczeń,

Zgcdne

Z tym co zosta|o powiedziane, w warunkach przyrodniczych Pogórza Karpa- ckiego największą zdolność

b

zatrzymryania

zani*zyszczeń

posiadają więc geokompleksy

o

powierzchni płaslrjej

lub

s|abo nachy|onej (do

5

stopni),

nie

podlegające spłukiwaniu, o glebach drobnofrakcyjn,vch,

ilastych i

pylastych, słabo

przeplszczalnych lub

nieprzepr-

vczalnych,

o kwaśnym odczynie podloża' duzej zawańości prochnicy' zalesione'

Kumulacji zaruecryszczeń spodziewać się nalezy w geokomp|eksach o

&żej

zdolności

do zatrzymywania zarueczyuczeń, do których dodatkowo

następuje

boczna

dostawa zańeczyszczeń,

Najmniejvą zdolnością do

zatrzymywania

zaniwryszczeń powinny się

odznaczać geokompleksy o c€chach przeciwstawnych; stromo nachylone'

o dułm

natężeniu procesow sptukiwania, o glebach lekkich, piaszczystych, dobrze

przepszszalnych,

o odczynie zasado-

w1m'

małej zawartości

prochniry'

uż}tkowane

rolniczo. Wymieńone cechy'

sprzyjające samoocąwczaniu środowiska

z zaruetyszczeń,

nie przedstawiają jednak

więkvej

wartości

z punku

widzenia rolnictwa. Ana|iza geokomp|eksow użytkowanych

rolniczo

wskazuje, że charakteryzują się one obecnością od 5 do 8 cech określajągych zdolność tych geokompleksów do zatrz-vmyrłarua zarueczryszczeń' a więc geokompleksy rolnicze pokrywają się w

więkvości

z terenami wykazująrymi zdo|nosc do kumulacji

zaniwtyv.czeń.

W

opracowańu przedstawiono cechy określające zdolnośc środowiska do kumulacji

i

usuwańa zanltz'yszczeń, które mogą pełnić rolę wskaźnikową w przestrzennej analizie stanu

środowiska

pogórskiego.

Dalsze badania, w trakcie których

przeprowadzona zostanie wer.rfikacja koncepcji wskaźników w terenie, dadzą

o@wiedz

^{na p}'tanie'} czy możliwe

jeŚ

uzyskanie

ą

^drogą powierzchniowej informacji o zróżnicowaniu stanu środowiska

i

sposobie

jego

funkcjonowania

w zalrresie obiegu

zanieczyszczeń.

Widza ta, w połączeniu

ze znajomością tempa odnawialności zasobów oraz rcdzajtt

i siĘ

antropopresji stanowiła|ry dobrą podstawę

do dalvego, w pełń

racjonalnego ksztaŁowania środowiska przyrodniczego ^w wymiarze regiona|nym, w myśl idei ekorozwoju.

LTTERATURA

Adamczyk

B'

Niemyska-ł-ukaszuk J., Drożdż.Hara

M.'

1989 -

Rola

g|eby w zabezpieczaniu czystości wód zbiornika wodnego w Dobczycach.

Acta Agr.

et

Silv

Ser.

Silv.

28, s.

t25-146.

Breymeyer A' l99l .

Ekosystemy.

[w:] Starkel L. - ^Geografia Polski,

^środowisko

przyr o dni cze.

PWN,

Warszawa.

K.

Grnrrł,łN

chetmicki

w.' Święrhmicz

J.'

M€telski

W.,

Klimek

M. , |995 ^- Naturalne

czynnilri pne- niegczania

izotopu

Cs-Ij7

w

glebie

na prrykładzie stoku leśnego położonego na Pogórzu Karpaclrim. _[w:]

Kavowski L.

(red) - Stntktura i funkcjonowanie środowiska pr:4trodniczego progu Karpat. Zesz.

Nauk

UJ, Prace Geogr. 100.

Clerman K., |992 - Tłw środowiska pzyrodniczego łł zachodniej części

Pogórza

Karpackiego.

Rozpr. hab. UJ, Kraków.

Niemyska.Łnkrvuk

J.,

|93

- Form1l cynhl, ołowiu

i

kądmu

v

glebach wybranych

regionóv

Kopt

Zachodnich. Zcsz.

Nauk AĄ

^Kraków.

Nołicti w.,

|992 - ocena zagrożenia srodowiska przyrodniczego

v strefie

oddziabląłania

MeowiecHch

Zakładów Rafineryjnych

i

Petrochemicmych w Płocku.

hace i

^Studia

Creogr. tIW, 14,

Wyd

Uniwersytetu Warvawskiego.

Plit

J., solon J., 1990 - Roślinność

jako

wska:źnik nnian srodowiska geograficmego (na przy-

kła&ie doliny WisĘ niędzy Karczewiem i

Konstancinem-Jeziorną. Problemy

kstałtołłanią i

ochrony środowiska

na obgarach

zurbanizowanych,

cz. II. Wyd SGGW-AR

srfta s.'

Drewnik

M.,

1995 - odporność gleb pyłowych Pogórza Wielickiego na degradację

chemiczną. [w:] Kaszowski L. (r€d) - Slntktura i funkcjonowanie

^środowiska ptzyrodniczego progu Karpat.

Zeg. NauŁ

UJ, Prace Geogr. l00.

l

F

t I

. ' ,.s

..4

KrysĘna DUBEL

Instyfut

Po&taw Inźynierii

Środowiska

PAN, Zabrze

Samodzielna

Pracownia ocen oddzialywania

na Śrcdowisko, opo|e

Powszncril\A II\awENTARyzAcIA pRzyRoDNIczA

_I

JLI wyKoRzysrAI\IE

PRZY TYFoWANIU oBszARÓw

I

oBIEIcÓw PR'zYR(x)|uczo cE.D.n.YcH

"Obszarom i obiektom o du4tch

walorach

przyrodaiczo-krqobłazowych masi

odpowiadac róv,nie

ryłsoh

^{stopień ich ochrony,,,}

.

Inwentaryzacja

przyrodnicza

ma

w

Polsce dhrgą

traĄcję. W okresie

ndędzywo- jennym realizowana

Ęa

^d|a niektórych powiatów

Wielkopolski i

^Pomorza. Po wieloletniej przerwie, z inicjatywy

prof. Stefana Kozłowskiego (1986), @jęto ^prace

nad sporzą-

dzaniem

powwechnych inwentaryzacji

pzyrodniczych

parków krajobrazowych

i

gmin. Pod kierunkiem autorki,

w

latach 1987-1989,

rtykonano

inwentar1zacje

przyrodniczó: Ęonu Gór opawskicĘ

gmlny

Gmuchów i

Parku Krajobrazowego Góra

Św.Anny. W

1990 roku opracowano _"

Zasady sporaądłania powszechnej iłwentaryzacji prryrodniczej

gmin,,

(Dńel

1990).

Zostały one

przesłane

(przez

Departament

ochrcny Przyrody MoŚzNiL) do

wszystkich

urzędów wojewódzkich w

^kraju

i

Wojewódzkich Konserwitorów Przyro.

dy, z zaleceniem ich stosowarua.

Zgdnte z

zaloircniami, celem inwentarlzacji przyrodniczej jest:

o

kompleksowa charakterystyka środowiska przyrodniczego (komponenty abiotyczne

i

bio- tyczne, antropopresja),

.

sporządzanie (na podstawie plac terenowych) vczegołowej inwentaryzacji istniejących

i

projektowanych

obszarów,

obiektów

i

tworów przyrody, kwa|ifrkująrych się do ochrony na podstawie przepisow szczegołowych

(w tym

charakterystyka różnorodności ekosystemów rzadkich i

vczególńe,

zagrożnrrych gatunków fauny i flory),

o

określenie obecnych

i

potencjalnych zagroż'eń środowiska

(zaruw1lv'czenie

powietrza, wóĄ

gleĘ

roślin),

.

ocena slanu funkcjonowania środowiska

przyrdniczego,

o

opracowanie propozycji działań techniczno-organizacyjnych

niezĘdnych

do wprowadze- nia, przez funkcjonujące na analizowanym terenie

zakJńy

przemysłowe

i ÓieĘ

^gospodar-

eą

^cn|em zatnmowania procesu degradacji środowiska,

o

przedstawienie kierunków

najpilniejvych

działań ochronnych w odniesieniu do obszarów i otlie|rtów o vczególnych wartościach przyrodniczych oraz łleowanie polityki ekorozwoju.

K.

DUBEL

ZARYSMEToDy

L Prace

^p tz ygotowawcze

Sporządzenie powszechnej inwentaryzacji

p:zyrodniczej gmlny

poprzedzają prace puygotowawcze,

w

ramach których zespół autorów

winien

zapoznać się

z

opracowaniami źródłowymi w następJjącym zakresie:

o

budo\ł'y geologicznej

i

^zasobów surowcowych analizowanej ^gminy;

o

planów

uządzeńowych

gospodarstw leśnych usytuowanych w granicach

gniny;

o

ochlony konserwatorskiej w tym: zarejestrowanych

w

ewidencji Wojewódzkiego Konser- watora Przyrody obiektów

i

tworów przyrody (rezerwatów prz}'rody. pomników prz}'rody

i

innych

inĄrłidualnych

form ochrony

pr4,rdy);

o

gospodarki wodnej, ściekowej i odpadowej;

. techn&

technologii i

działń

podejmowanych na lzerz ochrony środowiska przez dyrekcje

zakładów

przemysłowych

i óźych

obszarowo gospodarstw

rolnych, zlokalizowanych

w gminie;

o zanleczluczeń

powietrza

i wód Ęestrowanych przez

'V'IojewódzĘ Stację Sanitarno

Epidemiologiczną

Państwową Inspekcję

Ochrony Srodowiska, Wojewodzki

Inspektorat Ochrony Srodowiska;

.

obowiązującego miejscowego planu przestrzennego zagospodarowania.

Przed przysĘlieńem

do prac terenolrvch nalezy rozesłać do

@miotów

^gospodar-

czych ankiety dotyczące:

C

źr,ódęł

i wielkości

emisji zanieczyvczeń powietrz a oraz

r&aju

i wielkości stosowanych paliw,

.

stanu gospodarki wodnej, ściekowej i

o@dowej

zakładr i jednostki osadniczej.

Dane

dokumentaryjne

uzyskane w

odpov'iednich

jednostkach

administracyjnych (urzędv wojewodzkie,

Ęonowe,

gminy, nadleśnictwa lasow państwowych

i

inne) oraz analiza vq'pełnionych przez adresatów ankiet, to

źróda

informacji, których

werfrkacja nasęprje

w terenie.

IL Waloryzacja

środowiska

przyrodniczego ^.

l. WniHilła

penetracja terenu dająca podstawę do charakterystyki:

o

cieków wodnych i zlewni !łystępujących w gminie,

o

miejsc występowania najcenniejszych systemów ekologicznych,

o

obezarów

i

obiektów zasługująrych na prawną ochronę z

uwagi na

zewidencjonowane wy.stępowanie

rzadkich i vczcgó|nie

zagrożonych gafunków fauny i flory.

2. CharakteryĘka

ekosystemów leśnych i nieleśnych ze vczególnym

uvzgl$nieńem:

o

zbiorowiskroślinnych,

o

śró@olnej szaty drzew i kr:zewów.

3.

Badania i opis świata zwierzęcego.

4.

Wytypowanie w ^terenie:

))

PowszEcHNA INVENTARYZACJA pRzyRoDNIczA...

o

ekosystemów o cechach rezerwatow przyrody' uzytków

ekologicznycĘ

zespołów prz1'ro- dniczo-krajobrazolłych,

o

drzew kwalifikujących się do objęcia ochronąpomnikową

o

miejrc widokowych i powierzchni o szczególnych walorach krajobrazr1

o

ścieżek

przyrodniczodydaĘcznych

eksponujących walory

i zasoĘ

pzyrodnicz e, a tzkize historię analizowanego teręnu.

5.

Przyrodnicza i użytkowa waloryzacja gleb.

6.

Deliemitacja przyrodnicza umożliwiająca określenie przydatności

povczególnych

obsza-

rów

gminy do pełnienia różnych funkcji gospodarczo-społecznych, _{w t}m:}

o

obszarów i obiektów

chronionyĄ

.

rolnictwa ekologicznego,

.

agto- i ekoturystyki,

o

różnych form działalności gospodarczej.

7.

Wykonanie

maw

w

skali l:25

ooo pt. |ilaloryrłcja przgrodniczł

gminy.

⁹

IrI. Diagnoza stanu narusz€ń

śrcdowiska

l. Ewidencja glównych źrćfuł zani*zyszczeń

środowiska przyrodniczego

(na

podstawie ankiet i prac terenołych),

2.

^{Analiza stanu} jakości: powietrza' wod' gleb i roślin,

3.

Inwentaryzacja składowisk odpadów

i vys1piskśmieci (wtym'dzikich

wysypisk.'),

4.

Ocena st.rnu zachowańa parków podworskich,

5. o|aęślenie prqczyn

niekorzystnego

łpływu

dotychczasowej

działalności

społeczno.

gospo{arczej na środowisko prz1'rodnicze _'

Przy ocenie

antropopresji

na środowisko' w

charakterystyce

źródeł

zagroŻenia, uwzględniane są także

źróda

położone poza granicami inwentaryzowanej gminy. Transgra- niczne

przemieszczanie zarieczyszeeń

sprawia,

że w wielu pr4'padkach dzia|ana

na

rzecz ochrony

środowiska

muvą

podejmowac gminy sąsiadu.;ące.

Dotyc'y

to

wsŃlnych

inwesĘcji w zakresie gospodarki ściekowej' czy odpadowej. Wspólnych fuia|ań wymaga

takie potueba

turystycznego

*ykorzystania sąsiaó{ągych ze soĘ obszarów

chronionego krajobrazu.

fV.

Wytyczne do programu ekorozwoju

Diagnoza stanu

naruszeń, ocena gospodarki przestrzennej

i ochrony

środowiska w

gminie

pozwala określić działana,

jakie

samorządy

gmin i

społeczność

lokalna

winny podjąć

Ę zminimalizować skutki

zagroŻeńa środowiska

oraz umożliwić

funkcjonowanie środowiska i rozwój gminy, Nalezą do nich:

r propozycje działań

techniczno-otganlzaqjnych,

niezĘdnych do

wprowadz enia, przez funkcjonujące

na

analizowanym

terenie zakJady przemysłowe i obieĘ

gospodarcze,

w

celu zahamowania procesu degndacji środowiska,

. wznaczenie

^kierunków najpilniejszy'ch działań ochronnych w odniesieńu do obezań.w

i

obiektów o vczególnych wartościach przyrodniczycĘ