Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny

A le k s a n d e r W ilk o ń

ty p o lo g ia

odmian językow ych

współczesnej

polszczyzny

O ntw «rsyt*f Slqakt K a to w ic * 1 9 8 7

TYPOLOGIA

ODMIAN JĘZYKOWYCH

WSPÓŁCZESNEJ

POLSZCZYZNY

PRACE NAUKOWE

UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

W KATOWICACH

NR 865

A leksander W ilkoń

Typologia

odmian językow ych

współczesnej

polszczyzny

Uniwersytet śląski

R e d a k to r serii: Języ k o zn aw stw o P olskie i S łow iańskie A L IN A K O W A LSK A

R ecenzent

TERESA SKU BA ŁA N KA

Spis treści

W S T Ę P ... > ... 7 R ozdział I

T Y PO L O G IE ODMIAN W SPÓ Ł C ZE SN EJ P O L S Z C Z Y Z N Y ...12 R ozdział II

ODM IANY SYSTEM OW E W S P Ó Ł C ZE S N EJ P O L S Z C Z Y Z N Y ... 24 Rozdział I II

ODMIANA M OW IONA A P IS A N A JĘ Z Y K A . ,... 39 Rozdział IV

o d m i a n y f u n k c j o n a l n e w s p ó ł c z e s n e j p o l s z c z y z n y . . . 57

Rozdział V \

W EW NĘTRZNE ZR Ó ŻN IC O W A N IE ODM IAN FU N K C JO N A LN Y C H W S P Ó Ł ­ CZESN EJ POLSZCZY ZN Y ... 91 UW AGI K O ŃCOW E ... 109 Р е з ю м е ...112 S u m m a r y ... И З

WSTĘP

>

W śród w ielu zagadnień, ja k im i za jm u je się lin g w isty k a, w ażne m iejsce z a j­

m u je p ro b lem aty k a odm ian językow ych danego języ k a etnicznego. P ro b le m a ty k ę tę podejm ow ano zarów no u nas, jak też w in n y c h k ra ja c h ju ż od d aw n a , m oż­

na pow iedzieć, iż uprzedza ona w spółczesne z a in te re so w an ia socjolingw istyczne i że przy g o to w ała dla nich stosunkow o pew ny g ru n t. R ozm aicie bow iem k sz ta łtu ­ je się p ro fil badaw czy socjolingw istyki, sporo tu różn y ch koncep cji i m odnych teorii, za p o w iad ający ch w ięcej od k o n k re tn y c h efek tó w badaw czych, sporo też b ad a ń w ycinkow ych, p rze d staw ia ją cy ch ró żn e u w ik ła n ia sy tu a c y jn e i p ra g m a ­ tyczne języka, k tó re w ięcej m ów ią o zachow aniu człow ieka niż o sam ym języku i m echanizm ach jego fu n k cjo n o w a n ia.

D ługa jest lista p ra c językoznaw czych, k tó re dotyczyły k o n k re tn y c h odm ian społecznych i fu n k c jo n a ln y c h polszczyzny. Od d aw n a zadom ow iły się w języko­

znaw stw ie podstaw ow e te rm in y n azy w ają ce te odm iany: język literac k i, k u ltu ­ raln y , d ia lek t k u ltu ra ln y , d ia le k t ludow y, narzecza, g w ary ludow e, g w a ry śro d o ­ w iskow e i zaw odow e, g w a ry reg io n aln e, żargony... O prócz ty c h podstaw ow ych t e r ­ m inów , w y ró ż n ia jąc y ch ró żn e o dm iany języków zbiorow iskow ych, p o ja w iły się ta k że nazw y o dm ian fu n k c jo n a ln y c h , p rze d e w szystkim n a obszarze sty listy k i, ok reślan y ch często te rm in e m „sty l” : sty l potoczny, k an c elary jn y , urzędow y, re to ­ ryczny, publicystyczny, nauk o w y , a rty sty c z n y 1 itp. W zasadzie przez długi czas w językoznaw stw ie polskim d om inow ał n a stę p u ją c y schem at typologiczny:

1) język lite ra c k i (inne te rm in y : język k u ltu ra ln y , d ia lek t k u ltu ra ln y , n a rz e ­ cze ogólne, język ogólny),

2) d ia lek ty i g w ary ludow e (narzecza, m ow a ludu),

3) języki, „g w a ry ”, żargony środow iskow e, zaw odow e i reg io n aln e, np. język złodziejski, g w a ra w ięzienna, g w a r a w arsza w sk a, żargon złodziejski itp.

P rzygodnie tylk o zajm ow ano się w ew n ętrz n y m i odm ian am i języka ogólnona­

rodowego. Na p rzy k ła d ju ż w 1902 r. J a n R ozw adow ski p rz e ciw sta w iał język lit e ­ rac k i „m ow ie ży w e j”2, czyli potocznej; czyniło to zre sztą w ielu in n y c h języko­

1 A uto rzy S ty lis ty k i p o lsk ie j p o d ają n a stę p u ją c e ro d zaje sty ló w : s ty l a rty s ty c z n y , n au k o w y , u rz ęd o w o -k a n c e lary jn y , p u b licy sty e zn o -d z ie n n ik arsk i, s ty l p rzem ó w ień ł s ty l p o ­ toczny, por. H. K u r k o w s k a , S. S k o r u p k a : S ty lis ty k a polska. Z arys. W arszaw a 1959, s. 231—353.

1 J. R o z w a d o w s k i : J ą z y k lite ra c ki a m o w a ży w a . „ P o ra d n ik Ję z y k o w y ” 1902, s. 17—22.

znaw ców , m .in. K azim ierz Nitsch*. Je śli idzie o polszczyznę ogólną („literac k ą”,

„ k u ltu r a ln ą ”), to głów nym przed m io tem opisu był język w w e rsji pisanej, język te k stó w staro p o lsk ich i X IX -w iecznych, w niew ielk im zak resie X X -w iecznych; b a r ­ dziej w n ik liw e za in te re so w an ia w e rsją m ów ioną dotyczyły jed y n ie odm ian reg io ­ n aln y ch , będących schedą n ie ty lk o d aw n y c h ró żnic d ialektycznych, ale podzia­

łów , k tó re stw orzyły zabory lu b — ja k w p rz y p a d k u Ś lą sk a — długow iekow e o d er­

w a n ie od ziem polskich i polskiej państw ow ości.

P ra c a n iniejsza, o czym o b szern iej piszę w rozdziale I, n aw ią zu je do w szyst­

kich ty c h ro zp raw językoznaw czych, k tó re m iały n a celu lu b k tó re przy okazji za g ad n ień dotyczących genezy polskiego języka literac k ieg o p odjęły próbę zary­

sow ania typologii ogólnych o dm ian polszczyzny. Nie je st ty c h p ra c w iele, ale m ia­

ły i m a ją one duże znaczenie, n ie ty lk o w odniesieniu do lin g w isty k i polonistycz­

nej, a le i slaw istycznej. Sporo je s t ju ż tego ro d za ju typologii w slaw isty ce4, b a r­

dzo w iele i poza jej obszarem , aczkolw iek sta n o w ią one — ja k sądzę — pew ną

„specjalność” b ad a ń slaw istycznych. Ś ocjolingw istyka, k tó ra w y o d rę b n iła się jako dy scyplina b ad a ń dosyć n iedaw no, siłą rzeczy m u siała o garnąć ow e typologicz­

n e prace, w szak dotyczyły one w a ria n tó w społecznych i społeczno-funkcjonalnych języka. W m oim p rze k o n an iu tru d n o w yobrazić sobie dalszy rozw ój i zasadność b ad a ń te j dyscypliny lin g w isty czn ej bez istn ie n ia „obrazu” o d m ia n językow o-spo- łecznych. T e czy inne obrazy m ogą być niepełne, przedw czesne, błęd n e w reszcie, ale istnieć m uszą, d a ją c ogólną o rie n ta c ję w złożonej i bogatej rzeczyw istości ję ­ zykow ej. Ś ocjolingw istyka m usi zre sztą dążyć do p ew n y ch uogólnień, w szak jej głów nym celem i przed m io tem je st b ad a n ie n ie je d nostkow ych re a liz a c ji parole, nie języka czy sty lu danego te k stu , ale całych zbiorów tek sto w y ch u ja w n iają cy c h cechy w spólne, p o n a d in d y w id u aln e , sta łe lu b p o w ta rz a ją c e się często w o kreślo­

n y m zbiorow isku społecznym .

P u n k te m w y jśc ia dla socjolingw istyki p o w in n y być — i tu m ożna się zgo­

dzić z p o stu la ta m i W ładysław a L u b a sia 5 — k o n k re tn e te k sty zrealizow ane w k o n ­ k re tn y c h a k ta c h m ow y (z w szystkim i ich u w ik ła n ia m i sy tu a cy jn y m i), co im p lik u je zarazem postaw ę in d u k c y jn ą, em piryczną w m e to d ach bad ań , czyli po p ro stu ich rzetelność. A le je st to ty lk o p u n k t w yjścia, bow iem so cjo lin g w isty k a jako n au k a o społecznych odm ian ach i u w aru n k o w a n ia c h języka nie m a n a celu opisu tysięcy jedn o stk o w y ch a k tó w m ow y, rea lizu jąc y ch sy tu a cy jn ie te lu b in n e fu n k cje języ ­ kow e, m echanizm y p o rozum ienia się in te rlo k u to ró w , sferę p ra g m a ty k i, w k tó re j uczestniczy język. To są p roblem y z z a k resu p rag m a lin g w isty k i, te o rii k o m u n ik a ­ cji, te o rii ak tó w m ow y i ich typologii, w p ew nym tylk o zak resie w chodzące bez­

p o średnio w za k res lin g w isty k i so cjaln ej, w tym m ianow icie, k tó ry dotyczy sfery rea lizo w a n ia się w dan y ch a k ta c h , np. p erfo rm aty w n y ch , cech w łaściw y ch ja ­ kiejś g ru p ie społecznej, sta n o w iąc ej n ie luźne, przy p ad k o w e zbiorow isko ludzkie, a le g ru p ę zw iązaną określo n y m i w ięzam i.

3 W ró żn y ch ro zp ro szo n y ch a r ty k u ła c h K. N itsch pisał często o ję z y k u n a tu ra ln y m , żyw ym , m ów ionym i p rz e c iw sta w ia ł go Językow i „ lite ra c k ie m u ” , k siążk o w em u , p a p ie ro ­ w em u. P o r. n a te n te m a t m ój a r ty k u ł i głos w d y sk u sji M. Z a r ę b i n y w książce: In m em o ria n C asim lrl N itsch . K sięga w stu lec ie u rodzin. Red. M. K a r a ś . W rocław —W arsza- w a—G d ań sk 1975, s. 81 i 146.

‘ P o r. np. A. J e d l i ć k a : S p ls o v n y ja z y k v so u la sń e k o m u n ik a c i. P ra h a 197’ ; A. V a s i l e v a : K u rs le k c lj po s tilis tlk e russkogo j a zyka . M oskva 1976; O. S i г о I i n i n a:

S o v re m e n n a ja ro zg o vo rn a ja r e i i ее osobennost i. M oskva 1974; E. A. Z e m s k a j a : R u s s k a jj razg o vo rn a ja r e i. M oskva 1973.

‘ W. L u b a ś : L in g w is ty k a 1 so c jo lin g w istyk a . W: W. L u b a s : Społeczne u tu aru n - ko w a n la w sp ó łczesn ej p o lszc zy zn y . K ra k ó w 1979, s. 34—12.

N ie m ożna w ykluczyć z socjolingw istyki b a d a ń k w estio n ariu szo w y ch , so n d a­

żowych, ilościow ych, k tó re m a ją tę zaletę, iż pozw alają stosunkow o szybko u ch w y ­ cić cechy językow e d a n e j g ru p y społecznej, bez n a g ry w a n ia se tek tekstów . J e s t rzeczą oczyw istą, iż n ie k tó re zjaw isk a językow e re a liz u ją się w o k reślo n y ch a k ta c h mow y, k tó ry m są n ie ja k o p rzypisane, ale je st też sp ra w ą ró w n ie oczyw istą, iż bardzo w iele cech ja k o zjaw isk społecznych re a liz u je się bez ty c h u w ik ła ń , w e w szystkich lub w znacznej ilości ak tó w m ow y. Za pom ocą typologii ak tó w m ow y (jest ich — n aw ia se m m ów iąc — sporo) m ożna w iele rzeczy w ytłum aczyć, np. w za­

kresie w a ria n c ji ty c h czy innych fo rm i w yrazów , ale w iele nie znaczy w szystko:

jak w ytłum aczyć np., iż w języku ogólnym rea lizu jąc y m ty p k o n ta k tu ogólnego (ofic­

jalnego) fu n k cjo n u je, w b re w te m u co sądzi W. L u b aś, w iele w a ria n tó w języko­

w ych, i to w k aż d ej płaszczyźnie językow ej? Nie je st np. p raw d ą, iż dla k o n ta k tu ogólnego (ogólnonarodow ego) w zak resie fu n k cjo n o w a n ia n az w w łasn y ch c h a ra k ­ te ry sty cz n y je st „usztyw niony szyk im ienia i n azw iska, z n azw isk iem n a p ie rw ­ szym m ie jsc u ”6, a w ięc s tr u k tu ry ty p u K o w a lsk i Jan. T ak i szyk obow iązuje ty lk o w języku urzędow ym , b iu ro k ra ty c zn y m , byłby n a to m ia st raż ący w k o m u n ik a ta ch oficjalnych, fu n k cjo n u jący c h przecież w obiegu ogólnym , i z ta k im szykiem nie spotykam y się w tych k o m u n ik a ta ch (por. „w sp o tk a n iu uczestniczy tow . J a n K o ­ w a lski'’). Istn ie ją w ięc dw a w a ria n ty ; szyk K o w a lsk i Ja n (niezgodny z tra d y c ją języka literackiego) w ym yślili d la określonych celów u rzędnicy, m a w ięc odcień socjalny, je st sk ła d n ik ie m typow ym dla określonego ro d z a ju języka oficjalnego, ściślej dla określonych g atu n k ó w pisanych, ta k ic h ja k w ezw anie, spis, a n k ie ta p e r­

so n aln a itp. K o n ta k t ogólny o g ranicza znaczną ilość n ac ech o w an y ch ekspresyw nie, so cjolektalnie, reg io n a ln ie fo rm językow ych, ale nie ogranicza do m in im u m z ja ­ w isk a w a ria n c ji jako ogólnego zjaw isk a języków ego. W szystko zależy od tego, kto m ówi, w ja k ie j w y stę p u je roli, ja k i p re z e n tu je sto p ień znajom ości języka ogól­

nego, k u ltu ry itd., to te ż rea liz a c ji polszczyzny w ty p ie k o n ta k tu ogólnego są ro z­

m aite: urzędow e, oficjalne — reto ry czn e, o ficjaln e — n iereto ry czn e, literac k ie, naukow e, potoczne, sta ra n n e i zab arw io n e gw arow o itp. N iek tó re cechy m ogą m ieć c h a r a k te r id io lek taln y , ale sporo cech w iąże się z tą o d m ia n ą językow ą w spólną dla w ielu użytkow ników .

Nie podzielam w sw o jej p rac y sta n o w isk a ty c h w szy stk ich językoznaw ców , któ rzy tr a k tu ją dotychczasow e typologie odm ian polszczyzny ja k o zgoła p rz e d ­ w czesne, a r b itra ln e i schem atyczne. N ajb a rd zie j em pirycznie n asta w io n y socjo- lin g w ista m usi w iedzieć, co b ad a i m ieć choćby m glisty zarys celów b ad ań , zm ie­

rza jąc y ch do p ew nych uogólnień. Istn ie je w Polsce już m nóstw o p rac socjolingw i­

stycznych, k o n c e n tru ją c y c h się n a n a s tę p u ją c y c h te m atac h : 1) język m ów iony, 2) język m iast, 3) języki środow iskow e i zaw odowe, 4) za g ad n ien ie w aria n c ji, 5) za g ad n ien ie in te rfe re n c ji i in te g ra c ji językow ej. W w ielu p ra c a c h p rzew aża czysta em piria, tzn. in w e n ta ry z a c ja różn y ch cech, z k tó re j niew iele w y n ik a. Nie m am y d otąd porządnego pod ręczn ik a socjolingw istycznego, b ra k u je w m ia rę sp ó j­

nych te o rii socjolingw istycznych i n a p alca ch m ożna policzyć p rac e u siłu jąc e n ad ać b adaniom rozleglejsze p e rsp e k ty w y poznaw cze7.

Istn ie je w p ra w d zie już sporo p ra c obcych, ale rzeczyw istość językow a w P o l­

sce nie zaw sze p rz y sta je do ty c h czy in n y c h te o rii i zjaw isk językow ych. P ra c e dotyczące k la sy fik ac ji odm ian polszczyzny w y p e łn ia ją w ięc d o tk liw e luki, m u siały

•W . L u b a ś : T y p k o n ta k tu ję z y k o w e g o a w a ria n tyw n o ść n a zw w ła sn ych w e w sp ó ł­

c ze sn ej p o lszczyżn le. „ P ra c e Ję z y k o zn a w c ze ” . N r 4. R ed. W. L u b a ś i A. W i l k o ń K atow ice 1978, s. 10.

1 M am tu m .in. n a m yśli p ra ce W. L ubasia, S. G rab iasa, T. S k u b a lan k i, D. B u ttle r.

bow iem p rzy o kazji u sta la n ia zasad podziałów podjąć różne w ą tk i teoretyczne.

K lasy fik a cje te w ychodzą, co je st ich zaletą, poza obszar w ąsk o zak ro jo n ej so- cjolingw istyki, ja k w p rzy p a d k u te o rii języ k a arty sty czn eg o czy naukow ego. Obu tych odm ian n ie sposób sprow adzić do socjalnych w a ria n tó w języka. Obie te od­

m iany, z pew nością b ardzo inteligenckie, z pew nością p ro fe sjo n a ln e i b ard z iej za­

dom ow ione w środow iskach literac k ich i akadem ickich, fu n k c jo n u ją poprzez te k s­

ty i ich w arto śc i estetyczne oraz poznaw cze w ogólnym obiegu k u ltu ro w y m . U ni­

w ersaln y w y m ia r tych języków nie p rze k re śla je d n a k ich specyficznych w łaści­

w ości fu n k cjonalno-społecznych, u ja w n ia ją c y c h się n a n a tle in n y c h odm ian ję ­ zykow ych, i żadna pow ażna typologia socjolingw istyczna pom inąć ich nie może.

M oim zdaniem , socjolingw istyka nie p ow inna ograniczać p rzed m io tu b adań do m ów ionych w a ria n tó w języka, fu n k cjo n u jący c h w określonych środow iskach, przew ażn ie m iejskich. Idzie nie ty lk o o zaw ężenie pola bad ań , k tó re może być korzystne, a le o przedziw ny sta n w spółczesnej polszczyzny, gdzie m am y do czy­

n ie n ia ze ścieran iem się różn y ch te n d en c ji, ze w za jem n y m o ddziaływ aniem ró ż­

nych odm ian. W polu w idzenia socjolingw istyki pow inny się znaleźć w szystkie re a liza cje polszczyzny: i te istn iejące w w ąsk im obiegu, i te m a jąc e obieg ogól­

ny, pisane i m ów ione, „ n o rm a ln e” i egzotyczne. J a k n a razie n a pierw szy plan w ysunęła się d ialektologia m iejsk a, n a d e r w ażna część socjolingw istyki, ale ty l­

ko część. W arto tu je d n ak podkreślić, iż język K ra k o w a czy Łodzi to nie tylko sp raw a ta k ic h lub in n y c h osobliwości fonetycznych i lek sy k aln y ch . K ra k ó w to nie L ondyn czy N owy Jo rk , w k tó ry ch fu n k c jo n u je w iele d ialek tó w i w iele ję ­ zyków, zlokalizow anych p rze strzen n ie i społecznie.

U w a rstw ie n ia społeczne istn iejące w naszych m ia sta ch n ie o d b ija ją się tak k la ro w n ie n a języku, ja k w m iastach zachodnich. W sferze języka są to u w a r­

stw ie n ia n ie sta b iln e, niczym ruchom e piaski. N iejeden ro b o tn ik m ów i lepszą pol­

szczyzną ogólną niż intelig en t. Isto tą p rzeobrażeń językow ych, jakie d okonują się w polskich m iastach, nie je st tylk o za n ik a n ie d ialektów geo-społecznych, ale i głębokie zdem o k raty zo w an ie języka ogólnego, k tó ry w m iastach, w yjąw szy n ie ­ k tó re regiony, zdecydow anie dom inuje. Je st to polszczyzna m n ie j k u ltu ra ln a i w zorcow a niż przed w ojną, ale i zarazem m n iej d ia lek taln a . B ardzo tru d n o je st prow adzić b ad a n ia socjolingw istyczne w K rak o w ie czy Łodzi. W y razista socjo­

lin g w isty k a L abova n iezb y t k o resp o n d u je z rzeczyw istością językow ą tych m iast.

U w ażnie śledzę w y n ik i badań, ale nie um iem znaleźć odpow iedzi na pytan ie: jakim językiem , czy ja k im i językam i m ów i się w K rak o w ie w p o ró w an iu np. z ję ­ zykiem Łodzi czy Sosnow ca. Nie idzie m i o osobliwości re g io n a ln o -d ialek ta ln e, gdyż te znane m i są jeszcze z p ra c K. N itscha, ale o sp raw ę fu n k cjo n o w a n ia w aż­

n iejszych odm ian. K iedyś K ra k ó w był m ia ste m u n iw ersy teck im , arty sty cz n y m , m ieszczańskim . Czy coś z tego w języku dzisiejszym zostało? Czy lud, k tó ry w szedł do N ow ej H uty, a i do śródm ieścia, zm ienił k u ltu ra ln ą polszczyznę tego m ia sta , czy n a odw rót: zm ienił sw ą m ow ę pod je j w pływ em ? To ty lk o w stępne p y ta n ia. S połeczno-językow e procesy w Łodzi p rzebiegały inaczej: ro botnicza Łódź sta ła się też m ia ste m u n iw ersy te ck im , arty sty cz n y m . Może je st w ięc ta k , że język w K ra k o w ie „z d em o k ra ty cz n iał”, w Łodzi nieco się u szlachetnił, pozbyw ając się m .in. w ielu zapożyczeń niem ieckich i żydow skich, n ie m ów iąc już o gw aryzm ach.

W polszczyźnie dzisiejszej fu n k c jo n u ją różne odm iany języka ogólnego, k tó re nie są w y n ik iem oddziaływ ania czynników geo-społecznych i k tó re nie sposób określić te rm in e m socjolekt czy dialekt. W spom nieliśm y o języku a rty sty cz n y m i naukow ym , a przecież n ie koniec n a tym . Z ad an iem typologii socjolingw istycz­

n e j je st w sk az an ie i opis ty c h odm ian. W iększość te k stó w zw łaszcza m ów onych

m a c h a ra k te r sy n k rety c zn y , m ieszany, co u tr u d n ia ich k la sy fik ac ję. W polem icz­

n e j d y sk u sji n a u k o w e j m ogą w y stą p ić nacech o w an e elem e n ty potoczne, w w y p o ­ w iedzi potocznej — elem e n ty oficjalne, w o ficjaln e j — potoczne itd .8 Ó w m iesza­

n y c h a r a k te r w ielu te k stó w n ie sta w ia je d n a k pod zn a k ie m z a p y ta n ia zasadności w ydzielania ty c h lu b in n y c h odm ian. Po pierw sze dlatego, iż istn ieją te k sty k u ­ m u lu jąc e cechy d a n e j odm iany, stan o w iące rea liz a c ją w zględnie cżysfej 'p o sta c i te j odm iany. Po d ru g ie dlatego, że opis cech społecznych, ję zy k a sta in o w i-p ew n ą jzynność a b s tra k c y jn ą , idzie zaw sze o p ew ie n zespół elem en tó w w y ek scerp o w an y z dużej liczby tek stó w , a nie z te k stó w pojedynczych. K ażda typologia m oże przy tym w prow adzić g ru p ę od m ian m ieszanych. W arto t u podk reślić, iż w k aż d ej od- ianie języka ogólnego istn ie je w spólny trz o n g ram a ty c z n y i le k sy k aln y ; od­

mianę stanow i w ięc: zasób elem e n tó w w spólnych + zasób elem en tó w niew sp ó l-

■ eh, k tó re są w łaściw e te j odm ianie. Ów w spólny trz o n językow y um ożliw ia pro /ad zen ie sk ła d n ik ó w w y ró ż n ia jąc y ch . A le odm ianę tw o rzy ńie ty lk o owe j.u ra k le r y s ty c z n e plus, w g rę w chodzą rów nież c h a ra k te ry sty c z n e w y b o ry w ob­

rąb ie w spólnej p odstaw y, k tó re p o le g ają na: 1) szczególnym fu n k c jo n a ln y m obcią-

■ i i d a n e j k ateg o rii i fo rm y językow ej, np. w. języ k u n au k o w y m k a te g o rii 3 os.

) .or . n;eosobo,vych, k a te g o rii praesen s, 2) e lim in a cji d an y c h elem entów , np.

rm r.. zkaźnika, 3) w y k o rz y sta n iu określonych w aria n tó w , n p . s tr u k tu r n o m in a l- , ., 4) w y k o rz y sta n iu określo n y ch re g u ł g e n e ra ty w n y c h i tra n sfo rm a c y jn y c h v k sz ta łto w a n iu sk ła d n i te k s tu itp.

P ra c a nin iejsza sta n o w i k o le jn ą próbę zary so w an ia typologii o dm ian w spół­

czesnej polszczyzny. B u d u ję ją stopniow o ,i k o lejn e rozdziały za ch o w u ją p o rządek poszczególnych poziom ów te j budow y. Z apew ne w iele tu propozycji d y sk u sy jn y ch i u.vag nie w pełn i p rzem y ślan y ch czy u d o k u m en to w an y ch , tr a k tu ję je d n a k sw oje propozycje jako o tw a rte ta k że dla p rzyszłych w łasn y ch b a d a ń socjolingw istycz­

nych. P o d jąłem je w o śro d k u sosnow ieckim , w k tó ry m w cześniej pod k ie ru n k ie m W ładysław a L u b asia b a d a n ia te były pro w ad zo n e z dużym rozm achem , czego plonem je st w y d a n ie 6 tom ów S o c jo lin g w isty k i, 2 tom ów te k stó w m ów ionych i k il­

k u in d y w id u a ln y ch książek. P olem iczny sto su n ek do ty c h bądź in n y c h pogiądów i k o ncepcji w niczym n ie podw aża n a d e r p o zy ty w n e j oceny ty c h badań.

• N a m ieszanie się ró ż n y ch od m ian polszczyzny z w an y ch s ty lam i z w rac a ją tra fn ie uw agę a u to rz y S t y lis ty k i p o lsk ie j..., por. np.: „O d m ian sty lo w y ch ję z y k a [...] nie należy pojm ow ać ja k o z am k n ięty ch , izolow anych sy stem ó w . W sp ó łistn iejąc w obrębio jed n eg o języka siln ie n a siebie o d d ziału ją, w zajem n ie się p rz e n ik a ją i m ieszają. Je ż eli m im o to je d n a k m ożna m ów ić o ich o d ręb n o ści to d late g o , że sta n o w ią one społecznic uśw ia-

la m ia n e z e s p o ł y śro d k ó w jęz y k o w y c h .” (s. 231).

ROZDZIAŁ I

Typologie odmian współczesnej

polszczyzny

Pierwszą próbę przedstawienia obrazu współczesnej polszczyzny

przyniosła rozpraw a Zenona Klemensiewicza O różnych odmianach

upływ u czasu, znaczonego postępem badań socjolingwistycznych, praca

ta zachowała dużą wartość zarówno teoretyczną, jak też interpretacyjną.

Właściwie językoznawcy polscy toczący spór o genezę języka literackie­

go nie w nikali bliżej w spraw ę rozw arstw ienia polszczyzny historycz­

nej oraz współczesnej i dopiero rozpraw a Z. Klemensiewicza zwróciła

uwagę na zjawisko zróżnicowania tzw. języka literackiego, o zróżnico­

w aniu bowiem dialektów ludowych, o istnieniu gwar środowiskowych

wiedziano stosunkowo wiele, dzięki rozwojowi dialektologii. Były w praw ­

dzie znane i stosowane takie term iny, jak: język literacki, język k u ltu ­

ralny, „narzecze ogólne”, język naukowy, język artystyczny, język urzęd­

niczy, język potoczny (term in język był często zastępowany przez w y ­

raz styl), język łowiecki, język złodziejski, język uczniowski itp. (wy­

raz język był często zastępowany przez w yraz gwara, także żargon),

brakło jednak pracy przynoszącej uporządkow any obraz polszczyzny

wedle odmian, które m iały już nazwę i które już częściowo zostały

opracowane. P unktem w yjścia były w rozprawie Z. Klemensiewicza u sta ­

lenia terminologiczne, niezbędne wobec istnienia dużego zamieszania

w tym zakresie. Zdaniem Z. Klemensiewicza: „Nazywając różne realiza­

cje języka polskiego narodowego »językami«, myślimy o nazwie »język«

jako rodzajowej, a różnymi przydaw kam i zacieśniam y ten rodzaj g a-

t u n k o w o . Mówiąc np. »język artystyczny«, »język naukow y«, »język

żeglarski«, rozum iem y człon pierw szy »język« jako sk ró t w yrażenia »ję-

1 Z. K l e m e n s i e w i c z : O ró żn y ch odm ianach w sp ó łczesn ej polszczyzny.

W arszaw a 1953, p rze d r. w : P ochodzenie polskiego ję z y k a literackiego. Red. M. R. M a- yenow a. W rocław 1956, s. 178—241 (cytaty pochodzą z p rze d ru k u ).

zyk polski«, podający genus proxim um , a w członie drugim jest w ska­

zana differentia specifica. Należałoby tylko przeprowadzić to konsek­

w entnie.”2

Wzmiankowo tylko porusza autor rozpraw y kw estię stosunku te r­

minów język: styl. Pisze: „Dodajmy, że w praktyce nieraz nazywa się

odmiany językowe »stylem«, np. w ym iennie używa się nazw »język

urzędowy« i »stył u<rzędowy«, choć język to s y s t e m ś r o d k ó w

g r a m a t y c z n o - l e k s y k a l n y c h , a s t y l to w a r u n k o w a n y

r ó ż n y m i w z g l ę d a m i s p o s ó b w y z y s k i w a n i a t y c h

ś r o d k ó w [podkr. — A. W.].”8

Podzielam w tej rozpraw ie postulat konsekw entnego odróżniania

odmian językowych od stylow ych polszczyzny, ale chciałbym dodać k il­

ka dodatkowych uzasadnień i uściśleń:

1) będę się posługiwał term inem „język” nie w znaczeniu langue,

tak jak to proponuje K arol D ejna4 i inni badacze, tj. abstrakcyjnego,

społecznie wykształconego system u znaków, ale w znaczeniu szerszym

— jako zespół elementów system ow ych i niesystem ow ych realizujący

się przez konkretne odm iany społeczne i jednostkowe mowy; tam, gdzie

pojęcie „język” = langue (w znaczeniu, jakie nadał tem u term inow i

Ferdynand de Saussure) stosuję po p ro stu term in „s у s t e m ”;

2) w związku z takim rozum ieniem pojęcia „język” tra k tu ję styl

jako zespół środków językowych (systemowych i niesystemowych), k tó ­

re wnoszą do wypowiedzi — na sku tek odpowiedniego w yboru, tra n s­

form acji i organizacji — nacechowanie ekspresywne, głównie estetycz­

ne wypowiedzi, nadające jej szczególny k ształt i szczególne funkcje5;

3) ogromna liczba prac językoznawczych — zarówno dawnych, jak

też now ych — stosuje term in „język” w znaczeniu takim sam ym lub

zbliżonym do podanego przeze mnie, por. np. język złodziejski, język

wiadomości prasowych, język Syrokomli, język ogłoszeń, język m ałych

miasteczek itp., i nie ma powodu do obaw, że takie użycia w prow a­

dzają do lingw istyki zamieszanie; term in te n o wiele lepiej przystaje

niż term in „sty l” do ch ara k teru opisywanego zjawiska;

4) główny problem sprowadza się do tego, które odm iany języko­

we polszczyzny są systemowe, a które nie, czy pojęcie system u rozsze­

rzyć o słownictwo i(por. pojęcie system u semantyczno-leksykalnego), czy

też poprzestać na system ach gram atycznych, stosunkowo najlepiej zba­

danych i uchw ytnych, są to spraw y nader ważikie i w łaściw ie otw arte.

2 T am że, s. 179.

3 T am że, s. 181.

4 K. D e j n a : Ile m a m y ję z y k ó w polskich? „Języ k P o lsk i” LX , 1980, s. 30—41, 5 A. W i l k o ń : J ę z y k a s ty l te k s tu literackiego. W: J ę z y k a rty sty c zn y . Red. A. W i l k o ń . Т. 1. K atow ice 1978, s. 11—20.

P rzyjm ując więc w niniejszej pracy, która zasadniczo d o tyczy. od­

mian językowych polszczyzny, podobny p u n k t widzenia, jaki zajął Z. K le­

mensiewicz w spraw ie terminologii, zajmę jednak odmienne stanowisko

tyczące się już samego podziału, zasadności wydzielenia konkretnych

odmian, a także trafności ich nazw. Zbiorczy schemat klasyfikacyjny

odmian języka polskiego w ujęciu Z. Klemensiewicza przedstaw ia rys. 1.

je ż y k i у ^-O ję z y k k on u ersa -

zawoc/cue? % c4Jn4

—O JSzyk m onolo­

gowy

-O ję zy k a rtystyczn y

-O ję z y k n eu k ow y

-O jęzu* '<■ nOrr77c3tyi~jnO-

- cfyc/tskłyczny

~ 0 je ż y k regi'oo<3/ny kont^erscacyjo у język re g io n a ln y a rty s ty c z n y

Rys. 1. Zbiorczy sch em at k la sy fik a c y jn y od m ian języka polskiego (w u ję ciu Z. K lem ensiew icza)

Podstawkowe zarzuty, podnoszone przez autorów kolejnych typolo­

gii, które tu taj podzielam, dotyczą: 1) term inu „język narodow y” (ter­

min nietrafny, por. określenia naród am erykański, radziecki, będące

przecież „narodam i” w ieloetnicznymi i wielojęzykowymi); Stanisław

Urbańczyk proponuje term in „język etniczny”6, k tó ry jest bardziej ade­

kw atny, 2) term inu „język regionalny”, k tó ry jest dwuznaczny, gdyż

może oznaczać regionalny w arian t języka ogólnego; słusznie S. U rbań­

czyk i in ni badacze sto su ją zadomowiony w yraz gwary, 3) zasadności

w prowadzania odmian: język monologowy i język konw ersacyjny jako

odmian języka (potocznego ogólnego (gwary m iałyby zdaniem Z. K le­

mensiewicza ch arak ter konw ersacyjny); obie te form y wypowiedzi: mo­

nolog, konw ersacja, czyli dialog, mogą w ystąpić w każdej odmianie i do­

tyczą stru k tu ry tekstu, 4) stosowania term inu „język potoczny” w zna­

czeniu bardzo szerokim, tj. jako mówionej postaci języka, 5) zasadności

w prowadzenia odm iany norm atyw no-dydaktycznej, 6) krzyżow ania się

różnych k ryteriów klasyfikacyjnych.

6 S. U r b a ń c z y k : R o zw ó j ję z y k a narodow ego. P ojęcie i term inologia. W:

S. U r b a ń c z y k : P race z 'd z i e j ó w ję z y k a polskiego. W rocław —W arszaw a—-K ra ­ ków —G dańsk 1979, s. 9—33.

jęz y k p o to c z n y

^ ^ u f y ^ o g d / n y ,/ e _ _ _ _

\ Гc3dK i__— " —

C C j ę z y k n a r o d o u y — --- --- -ю - n ___ o

r e g i o n a ln y

Cenne było w pracy Z. Klemensiewicza przede w szystkim w prow a­

dzenie term inu: „język ogólny”, który nie jest rów noznaczny z term in a­

mi „język literacki”, „język inteligencji”; wskazuje Z. Klemensiewicz

w swej rozprawie słusznie, iż język ogólny „jest środkiem porozum ie­

nia w szystkich członków narodu bez względu na ich wiek, płeć, pocho­

dzenie socjalne, pochodzenie terytorialne, zawód itd .”7 Term in ten przy­

jął się dzisiaj niemal powszechnie, wbrew krytycznym ocenom i prog­

nozom Tadeusza Milewskiego8- Zdaniem tego językoznawcy, podejm ują­

cego bardzo ostrą i bardzo uproszczoną polemikę z system em klasyfi­

kacyjnym Z- Klemensiewicza, język polski dzieli się n a dwie grupy:

1) język literacki (normy oparte na trad ycji pisanej, jednolite) i 2) gw a­

ry ludowe; innych języków nie ma, są tylko tzw. języki specjalne,

czyli s ł o w n i c t w a s p e c j a l n e . Jednym tchem w ymienia T. Mi­

lewski odm iany językowe, czyli „słownictwa specjalne”, tak różne, jak

języki zawodowe, słownictwo studenckie, sportowe (tj. nie związane

z zawodem), słownictwo naukowe i artystyczne. Język polski — zda­

niem T. Milewskiego — „zróżniczkowany jest [...] pod względem fono-

logicznym i słownikowym”9, nie m a więc podstaw, aby nadużyw ać ter­

m inu „język” ( = system inorrn regulujących kom unikację m iędzy je d ­

nostkami) i tworzyć byty, które nie istnieją.

Kolejną typologię, stanowiącą zarazem polemikę z klasyfikacją

Z. Klemensiewicza, przyniósł arty k u ł S. U rbańczyka10 (por. rys. 2).

oc/m/'ana p o ło - cz/7<b {п/'еь/yspe-

ję z y k

/

j ę z y k k o т и п i - ■ p is a n y katyunyXXJ^

(L ite ra c k i) / \

j ę z y k o g ófnone- ^ ^ Л ^ ^ ' ' ' o od m ian a fa o h b -

rodc^/y (ogo/oyQ^ у / / с? (wyspecj<3-

narodotjy) ś

' f _ ^ хоы<эп&J

у '"'"9 j & z y k " " O j e ż y k a r t y s t y c z n y

ję zy k

/ 1 ^ о м а о у

etni c z n y

| ...

/

/ ^ \ I

--- — ---—O g u & r y

ż a r g o n y m / e j ski'e

Rys. 2. Typologia o dm ian języ k a polskiego (w u ję ciu S. U rbańczyka) 7 Z. K l e m e n s i e w i c z : O ró żn y ch odm ianach..., s. 186.

8 W. T a s z y c k i , T. M i l e w s k i : P o lsk i ję z y k lite ra c k i p o w sta ł w M ało- polsce. Cz. II (n apisana przez T. M i l e w s k i e g o ) . W: Pochodzenie polskiego ję ­ z y k a literackiego. Red. M. R. M ą y e n o w a. W rocław 1956, s. 408 i in.

8 Tam że, s. 409.

10 S. U r b a ń c z y k : R o zw ó j ję z y k a narodow ego,..

Precyzyjniej niż to uczynił Z. Klemensiewicz, określił S. U rbań­

czyk statu s tzw. gw ar m iejskich, któ re m ają związki z gw aram i (cechy

fonetyczne, fleksyjne, leksykalne najbliższej gw ary chłopskiej), z języ­

kiem ogólnym, a także z żargonami, skąd przejm u ją luźne wyrazy.

Wprowadził S. U rbańczyk odmiany, które określił term inem „żargo­

n y ”, podając przykład żargonu ochweśnickiego z rozpraw y W andy Bu-

dziszewskiej11:

Skiciuchna, manusa jary w yjardolil i m ancy nie siwro biteraz, czy przyjardoli. Psulili m anusowi, że w yjardolil posy kum a n t do Szulanów.

Psulili m ankinu, że w yjardolil aż na Czarnośnom D ylkę. Bitam zakło-

№ li. Jarus manusa zatachcił opulnik i psulił, że ślir m anusów nie woli

Tekst jest kom pletnie niezrozumiały; naw et jeśli zdeszyfruje się

m askujące, sztucznie dodane cząstki bi (bi-teraz, bi-tam itp.), to głów­

ną przeszkodę stainowi kryptologiczne słownictwo, por. m ancy 'm ój’,

bańczyk: „Taki tw ór językowy uważam za typow y żargon, stojący już

po części poza obrębem języka etnicznego. Jego użytkow nicy z całą

świadomością staw iają się poza tym językiem, ptrzez to samo, że nie

chcą być zrozumiani-”12 Czy istnieją jeszcze tego typu żargony? Nie

licząc już języka ochweśników, okazjonalnych tajnych języków dzieci,

pozostaje jedynie grypsera-

W języku ogólnym w yodrębnia S. U rbańczyk język pisany (literac­

ki) i język mówiony, przeciw staw iając się traktow aniu tych odmian ja ­

ko różnyah substancji języka. Typologia S. U rbańczyka w yraźnie zmie­

rza do ograniczenia użycia term in u „język”, dlatego przy podziale języ­

ka ogólnego w yodrębnia jedynie język kom unikatyw ny i język a rty ­

styczny, przy czym język kom unikatyw ny funkcjonuje w w ersji po­

tocznej i(niewyspecjalizowanej) i w odmianie fachowej (wyspecjalizo­

wanej). To niepotrzebne imoim zdaniem ograniczenie uniemożliwiło w ska­

zanie p aru istotnych odmian językowych, funkcjonujących w ówczesnej

polszczyźnie, tj. w polszczyźnie lat pięćdziesiątych. Cenne w klasyfika­

cji S. U rbańczyka w ydaje m i się w yselekcjonowanie głównych odmian:

języka ogólnego i gw ar, gw ar m iejskich i żargonów, a w obrębie języka

ogólnego: języka pisanego i języka mówionego. Dalsze podziały uważam

za uproszczone i dyskusyjne.

O ryginalną klasyfikację krzyżową, opartą na k ry teriach gram atycz­

nych (fonologia, fleksja i składnia) oraz sem antyczno-leksykalnych, stw o­

11 W. B u d z i s z e w s k a : Ż argon ochw eśnicki. Ł ódź 1957, cyt. za S. U r ­ b a ń c z y k i e m : R o zw ó j ję z y k a narodow ego..., s. 23.

12 S. U r b a ń c z y k : R o zw ó j ję z y k a narodow ego...

rzy ł Antoni F u rd al1*, k tó ry oprócz języka literackiego (ogólnego) w y­

odrębnił język ludow y i język m iejski jako języki różniące się przede

w szystkim cechami fonetycznymi, fleksyjnym i i w pewinym zakresie

składniowymi. W yróżnił także A. Furdal: język pisany — język mówio­

ny, język zawodowy (w tym zwłaszcza język naukowy), język potocz-

n y i język arty sty czn y (por. rys. 3).

Rys. 3. D iag ra m o d m ia n ję zy k a polskiego (w u ję c iu A. F u rd a la):

1 — ję z y k n a u k o w y p isa n y , 2 — ję z y k p o to czn y lite ra c k i p isa n y , 3 — języ k lite ra c k i a rty s ty c z n y p ry m a rn ie p isa n y , 4 — Język n a u k o w y m ów iony, 5 — ję z y k p o to czn y lite ra c k i m ów iony, 6 — ję z y k a rty s ty c z n y lite ra c k i m ów iony („w zasadzie tożsam y z p isa n y m ”), 7 — ję z y k zaw odow y m iejsk i, 8 — jęz y k p o toczny m ie jsk i, oczyw iście m ów iony, 9 — Języ k a rty s ty c z n y m iejsk i, 10 — ję z y k zaw odow y w ie jsk i, 11 — ję z y k p o to czn y lu d o w y m ów iony, 12 — ję z y k a r ­ ty sty cz n y lu d o w y (A. F u r d a l : J ę z y k o z n a w s tw o o tw a rte . O pole 1977, s. 181—182)

13 A. F u r d a l : K la syfik a c ja odm ian w spółczesn ego ję zy k a polskiego. W roc­

ła w 1973 i t e n ż e : J ęzyk o zn a w stw o otw arte. O pole 1977 (w szystkie c y ta ty pocho­

dzą z te j d ru g iej książki).

2 T ypologia od m ian języ k o w y ch

17

Poza typologią znalazł się język publicystyki, k tó ry „nie wyróżnia

się cechami zupełnie indyw idualnym i”14- Zdaniem A- Eurdala, co zresz­

tą. nie w ynika z jego krzyżowego podziału, najw ażniejszym i odmianami

współczesnej polszczyzny są: język potoczny, język artystyczny i język

naukowy, p rzy czym zajm ujący centralną pozycję język po to czny , w y­

stępuje w trzech odmianach: w jęzku literackim , języku m iejskim i ję­

zyku ludowym.

Nowością tej typologii jest zwrócenie uwagi na ważność system u

semantycznego (opierającego się głównie na słownictwie), k tó ry stanowi

wyróżnik w ram ach takich odmian, jak język naukowy, potoczny i a r­

tystyczny. Słusznie podkreśla A. Furdal, iż język ludowy nie jest jed­

nolitą całością, że i w jego obrębie w ystępują języki zawodowe i ję­

zyk artystyczny. Zasadniczym brakiem jest natom iast: 1) zatarcie hie­

rarchii ważności danych odmian, 2) pojawienie się zgoła problem atycz­

nych odmian, np. język artystyczny literacki mówiony, język potoczny

literacki pisany itp., 3) nieuwzględnienie niektórych w ażnych odmian,

np. języka adm inistracyjnego, który zdaniem A. F u r dala nie tworzy

odrębnej grupy, bo mieści się w bloku języków zawodowych; w bloku

tym znalazł się także język naukowy, różniący się wieloma cechami od

innych języków „zawodowych” m iejskich czy wiejskich.

C zw artą z kolei klasyfikację stw orzyła Teresa S kubalanka15. No­

wością jest w niej wprowadzenie term inu „styl”. Objęte nim zostały

w szystkie odmiany języka polskiego, łącznie z gwarami. Zdaniem T. Sku-

balanki styl należy pojmować jako konkretyzację języka ( = langue),

którą determ inują trzy zasadnicze funkcje: 1) konotacyjna (semantycz­

na), 2) denotacyjna (funkcja zasięgu, zakresu), 3) substancjalna (deter­

m inacja substancji fonicznej lub graficznej). W klasyfikacji T. Sku­

balanka uwzględniła w dużym stopniu badania socjolingwistyczne w łas­

ne i innych autorów, w prow adziła więc odmiany, których nie było u po­

przedników (por. rys. 4).

Do tej propozycji typologicznej będę w racać niejednokrotnie, roz­

w ijając opis niektórych odmianek języka potocznego, jakie w yodrębni­

ła autorka.

O drębną typologię zaproponował W alery P isarek w Encyklopedii

na ch arakter publikacji (por. rys. 5).

14 A. F u r d a l : J ę zy k o zn a w stw o otw arte..., s. 182.

15 T. S k u b a l a n k a : Z ałożenia a n a lizy sty listy c zn e j. W: P ro b le m y m eto d o ­ logiczne w spółczesnego litera tu ro zn a w stw a . Red. H. M a r k i e w i c z i J. S ł a ­ w i ń s k i . K ra k ó w 1976, s. 261.

16 E n cyklo p ed ia w ie d zy o ję z y k u p o lsk im . W rocław —W arszaw a—K ra k ó w —

—G d ań sk 1978, s. 407—408. P o r. też W. P i s a r e k : R e to ry k a d zie n n ik a rska . K ra ­ ków 1970, s. 119.

- .1

nieogólnopolski s ty l то и ton у

I

s ty l ,

■fol­

klo ru (a r ty s ­

t y c z ­ n y )

ł

d ia ­ le k ty i gwary Ludowe (wiej­

sk ie )

współczesny polski język n&rodowy

I

ogólnopolski ... ogólnopolski s ty l s ty l m ów iony *~j pi sen у

1

д м р п / m ie j­

skie (lub reg io ­ nalny jęz-yk p o to c z­

ny)

potoczny- retoryczny a rty sty c zn y

naukowy

inne

u rzęd o w y

rodzinny zawodowy Socjalny

b io lo g ic z n y (zależny od wiekuj

p i c i )

mówione sty/e indywidualne pisane sty le indyw idualne

Rys. 4. K la s y fik a c ja o dm ian języka polskiego (w u ję ciu T. S k u b ala n k i)

ję z y k narodowy

odm iana og d ioa , k u ltu ra ln a

od m ia n a p i s a n a

staranna

IUA.I/G ' *-'А#/сг .w - ,w

styLe style style

f u n k c jo n a ln e funkcjonalne jun kcjo n alne fu n k c jo n a ln e (m in. w p ra s ie ) ro ż n e

style

Rys. 5. Typologia o dm ian ję zy k a polskiego (w u ję ciu W. P isark a)

W. Pisarek w yodrębnia w jednym bloku (czego nie czynili inni bada­

cze) odmiany terytorialne (a więc gwary), zawodowe i środowiskowe:

„współczesne zróżnicowanie terytorialne języka raczej się cofa, środo-

wiskowe natom iast pogłębia się ze względu n a postępującą specjalizację

zawodową”17. W ydziela także W, P isarek w obrębie odmian ogólnych

pisanych i mówionych: odm ianę swobodną i staranną. Różne funkcjo­

nalne style (np. inform acyjno-naukow y, nonm atyw no-dydaktyczny, a r­

tystyczny) są realizacjam i tych odmian.

Dwie następne typologie: A leksandra W ilkania18 i D anuty B u ttler19

m iały nieco inny charakter. Pierw sza pow stała w związku z badaniam i

języka mówionego i ograniczyła się tylko do typologii tekstów mówio­

nych, druga — D. B uttler — m iała na celu wyznaczenie m iejsca języka

potocznego w hierarchii odmian polszczyzny ogólnej (literackiej) bez

bliższego omówienia tych odm ian (рог. rys- 6)-

U nika autorka term inu „język”, w prowadza term iny: „ty p ”, „pod-

ty p ” oraz „styl”. Zw raca tu uwagę: podtyp oficjalny przeciw stawiony

pod typowi obiegowemu (standardow em u), a w obrębie stylów — styl

publicystyczny w ym ieniany w różnych pracach stylistyczno-językow ych,

ale nie uw zględniany w dotychczasowych typologiach — sty l inform a-

cyjno-bytow y (realizujący się w gw arach profesjonalnych). Realizację

sitylu potocznego stanow ią według D. B uttlerow ej gw ary koleżeńskie.

Miejsce języka potocznego, k tó ry moim zdaniem je st główną odmianą

języka polskiego, zastało zgodnie z koncepcją potoczności — przyjętą

w w ielu pracach tej autorki20 — ograniczone do podtypu obiegowego

w jego w ersji ekspresywnej, realizującej się w kontaktach indyw idual­

nych, swobodnych, koleżeńskich.

Obrazem polskiej sytuacji językowej zajął się również Stanisław

G ajda21, przeprow adzając zarazem rew izję niektórych ważnych u sta­

leń, zwłaszcza w odniesieniu do koncepcji języka ogólnego i języka lite­

rackiego (por. rys. 7).

Zdaniem S. G ajdy opozycja język literacki : gw ary nie jest dla dzi­

siejszej polszczyzny relew antna, n a czoło „wysuwa się przeciw staw ię-

17 W. P i s a r e k : E n cyklo p ed ia w iedzy..., s. 407.

18 A. W i l k o ń : O odm ianach w sp ó łczesn ej p o lszc zy zn y m ó w io n ej. W: O pus- cula P olono-Slavica. Red. M. K u c a ł a i K. R y m u t . W rocław 1979, s. 405—414.

19 D. B u t t l e r : M iejsce ję z y k a potocznego w śród o d m ia n w sp ó łczesn ej pol­

szc zyzn y. W: J ę z y k lite ra c k i i jego w a ria n ty. Red. S. U r b a ń c z y k . W rocław —

—W arszaw a—K ra k ó w —G d ań sk —Ł ódź 1982, s. 27.

20 Por. np. K ategorie se m a n ty c zn e le k s y k i potocznej. W: Z zagadnień sło w ­ n ic tw a w spółczesnego ją zy k a polskiego. Red. M. S z y m c z a k . W rocław 1978, s. 35—

—45; S tr u k tu r a polskiego sło w n ictw a potocznego. W: S tu d ia nad sk ła d n ią pol­

szc zy z n y m ó w io n ej. Red. T. S k u b a l a n k a . W rocław 1978, s. 111—118; P olskie sło w n ictw o potoczne. 1. C echy fo n e ty c zn e i fle k s y jn e le kse m ó w . 2. S ło w o tw ó rstw o . 3. C h a r a k te ry sty k a le k sy k a ln o -se m a n ty c zn a zasobu słow nikow ego. 4. Frazeologia.

„ P o rad n ik Ję zy k o w y ” 1977, s. 89—98, 153—163; 1978, s. 7—19.

21 S. G a j d a : P o d sta w y badań s ty lis ty c z n y c h nad ję z y k ie m n a u k o w y m . W a r- szaw a-W ro cław 1982, s. 54.

Rys. 6. S ch em at o dm ian ję zy k a ogólnego (w u ję ciu D. B u ttle r):

1 — np. p rzem ó w ien ie, to a s t itp ., 2 — np. k o m e n ta rz , re p o rta ż, sp raw o z d an ie radiow e lub tele w izy jn e, 3 — np. w y k ład , o d czy t, głos w d y sk u s ji n a u k o w ej, 4 — np. k o m u n ik a t radiow y, tele w izy jn y , m egafonow y, 5 — np. s tu d e n c k a , u czniow ska

p is s n y

j ? zid k • fnÓHL ОПу

j ę z y k acjministr<3 -

cy jn y

j ę z y k п<эикоыу

j ę z y k p u b l i c y s t y ­

c z n y

j ę z y k

ó /ty s ły c z n y

j ę z y k p o ż o c z o y

ża rg on y supr&didl&kty Miejskie i ' roi&fskie

i n ie r g u c tr y ( / nie г c/t. ф/e k ć y ) д^сэгу

j ę z y ć

litera cki

. j ę z y k

ogólny

Rys. 7. O dm iany w spółczesnego języka polskiego (w u ję ciu S .1 G ajdy)

nie pod język ów języka narodowego n a osi ogólności — nieogólności”22,

przy czym term in „język ogólny” należy definiować: „używ any przez

w szystkich członków narodow ej społeczności językow ej”23. Jak w ynika

z diagramu, ogólny ch arakter m a jedynie język potoczny literacki.

Nieogólne są „podjęzyki” literackie: adm inistracyjny, naukow y, publi­

cystyczny, artystyczny, a także supradialekty m iejskie i wiejskie, żar­

gony oraz gwary.

Na typologii S. G ajdy zam yka się lista znanych m i polskich klasy­

fikacji odmian współczesnej polszczyzny- Jak łatw o zauważyć, różnice

pomiędzy poszczególnymi schem atam i klasyfikacyjnym i są znaczne i w

związku z tym pojaw iły się różne uwagi krytyczne, poddające w w ąt­

pliwość sensowność w prow adzania tego typu system atyk24-

Główne różnice dotyczą:

1) term inologii, por. np. różne nazw y n a określenie języka ogólne­

go: język literacki, k u ltu raln y , język ogólnonarodowy, ogólnopolski styl,

czy na odm iany miejskie: język m iejski, gw ary miejskie, supradialekty

m iejskie itp.,

2) rozum ienia pojęcia „język”: a) system, b) funkcjonalna odmia­

na, c) odm iana socjalna i geo-socjalna,

3) statusu danej odmiany, np. języka (stylu) potocznego wobec in­

nych odmian,

4) faktycznego istnienia danej odmiany, por. np. odmianę norm a-

tyw no-dydaktyezną, kwestionowaną przez większość autorów.

Ale oprócz różnic w ystępują też podobieństwa:

1) wszyscy autorzy p rzyjm ują dwa w arian ty języka ogólnego (lite­

rackiego): język mówiony i pisany,

2) większość stosuje term in Z. Klemensiewicza „język ogólny”,

większość też p rzy jm u je zasadniczy układ opozycji: język ogólny (lite­

racki): gw ary ludowe i istnienie odm iany mieszanej, tzw. gwar m iej­

skich,

3) wszyscy autorzy przyjm ują funkcjonalne zróżnicowanie języka

ogólnego, a w obrębie wydzielonych typów nie podlega dyskusji istnie­

nie języika (stylu) artystycznego,

4) większość w yodrębnia język (styl) naukow y, a w zakresie języ­

ka mówionego — język (styl) potoczny.

Niewątpliwie w m iarę pełną system atyzację odmian polszczyzny

mogą przynieść zakrojone n a w ielką skalę badania tekstów mówionych

22 T am że, s. 55.

23 T am że, s. 50.

24 Рос. np. a r ty k u ł Z. A d a m i s z y n a : U w agi o za kresie i m etodologii badań ję z y k a potocznego. Z eszyty N aukow e W SP w O polu. Z. V III: „Językoznaw stw o”.

O pole 1982, s. 55—67.

i pisanych, któ re — jak pasze H enryk W róbel — „powinny dać pewną

odpowiedź na pytania: a) które elem enty system u językowego pow tarza­

ją się we wszystkich tekstach, b) które są ograniczone do niektórych

tylko tekstów lub przynajm niej w nich przeważają, a k tó re używane są

zupełnie dowolnie, wreszcie c) czy cechy gram atyczne i leksykalne są

równoważnymi kryteriam i klasyfikacyjnym i, czy n ie”25.

Pow stały już pierwsze próby typologii tekstów mówionych20. O ka­

zuje się jednak, że różne są w yznaczniki typologiczne, przy czym naw et

wówczas, gdy główne p aram etry wyznaczające klasę tekstów są względ­

nie jednorodne (typ kontaktu i typ sytuacji, w jakiej dokonuje się akt

mowy), konkretne teksty w ykazują znaczne zróżnicowanie językowe,

a większość chyba ma charakter synkretyczny, mieszany. T rw ają po­

szukiw ania kryteriów typologicznych, które nie zawsze zbliżają nas do

poznania ważniejszych odmian polszczyzny i ich w ew nętrznych w arian­

tów. Nie sądzę, aby znaczne różnice pomiędzy pracam i dotyczącymi k la­

syfikacji odmian współczesnej polszczyzny przekreślały z góry sens tego

rodzaju syntez jako syntez przedwczesnych i m ijających się z rzeczy­

wistością konkretnych tekstów- W moim przekonaniu nie wolno zapom­

nieć, iż pierwsze klasyfikacje m ają już do pewnego stopnia charakter

historyczny: zm ieniła się polszczyzna i zm ieniły się także poglądy na

język. W ydaje mi się, iż każda typologia wniosła coś nowego, czego

nie dostrzegali poprzednicy. Nie w szystkie ustalenia i propozycje w ym a­

gają w eryfikacji, w ydają się bowiem oparte na solidnych podstawach.

Nasza wiedza o polszczyźnie byłaby bardzo uboga i rozproszona, gdyby

takich syntez nie było. Są one konieczne, jeśli naszych badań socjoling­

w istycznych i stylistycznych nie chcemy ograniczać do czystej empirii.

25 U w agi te o retyczn o -m eto d o lo g iczn e o b a d a n iu od m ia n w sp ó łczesn ej p o lszczy z­

ny. W: W spółczesna polszczyzna i je j o dm iany. Red. H. W r ó b e l . K atow ice 1980, s. 15.

26 P or. np. A. A w d i e j e w , J. L a b o c h a , K. R u d e k : O typ o lo g ii te k stó w ję z y k a m ów ionego. „P olonica” V I, 1980, s. 181—187. A utorzy w y o d rę b n ia ją n a s tę ­ p u ją ce ty p y tek stó w : 1) n ie o ficja ln e: rodzinne, tow arzyskie, sp ecjalistyczne, 2) ofic­

ja ln e: tow arzyskie, specjalisty czn e i n e u tra ln e (s. 185).

ROZDZIAŁ II

O dm iany systemowe współczesnej

polszczyzny

P o z i o m p i e r w s z y naszej typologii odnosi się do podstawo­

w ych odm ian polszczyzny, które pozostają ze sobą rw stosunku opozy­

cji na płaszczyźnie langue. Istotne są tu ta j różnice cech systemowych,

fonetycznych i gram atycznych. Z synchronicznego p u n k tu widzenia róż­

nice te nie stanow ią w ariantów uzusow ych jednego ogólnego systemu,

ale są w ykładnikam i różnych systemów. Podzielam tu taj stanowisko

H. Wróbla, któ ry pisał: „Z punktu widzenia teorii języka Polaka zna­

jącego rów nie dobrze język ogólnopolski i jedną z g w ar trzeba uznać

za dwujęzycznego, posługującego się dworna bardzo blisko spokrew nio­

nym i system am i językowymi, tym niem niej różnym i.”1

N iektórzy badacze, tra k tu jąc y system jako „celowościową k o n stru k ­

cję logiczną, zbudow aną z najogólniejszych kategorii gram atycznych

i semem icznych”2, odrzucają istnienie różnic system owych m iędzy języ­

kiem ogólnym a dialektam i czy pomiędzy dialektam i. W szystkie różni­

ce sprow adzają się do różnego rodzaju w ariantów pojaw iających się „na

poziomie realizacyjnym , uzusowym”. Jako przykład takiego w ariantu

podaje W. Lubaś różne powierzchniowe w arian ty 1 osoby czasu prze­

szłego, po czym stw ierdza: „Pomimo istnienia w języku polskim aż tak

w ielu form, za pomocą których budujem y kategorię 1 osoby czasu

przeszłego, nie możemy twierdzić, że tworzą one kilkanaście różnych sy­

stemów koniugacyjnych. One tylko realizują w różny sposób jedną jedy­

ną w języku polskim gram atyczną kategorię czasu przeszłego w 1 oso­

bie Zarówno teza, jak i argum entacja w ydają się logiczne. Ale:

1 H. W r ó b e l : U w agi teo retyczn o -m eto d o lo g iczn e o badaniu odm ian w sp ó ł­

czesn e j polszczyzn y. W: W spółczesna p o lszczyzn a i je j odm ia n y. Red. H. W r ó b e l K atow ice 1980, s. 15.

1 W. L u b a ś : D ialektologia m iejska . P rzed m io t. Z akres. M etody. „Język P o l­

sk i” L X III, 1983, s. 268—284.

s Tam że, s. 278.

1) ujm uje W. Lubas system językowy bardzo ogólnie, redukując

go do istnienia podstawowych kategorii; 2) w tak im ujęciu {z którym —

nawiasem mówiąc — można się zgodzić) nie tylko polskie, ale i innosło-

wiańskie realizacje 1 osoby czasu przeszłego możina traktow ać jako w a­

rian ty tej kategorii (gwarowe polskie: ja był, ja była będą tu naw et

bliższe językowi rosyjskiem u czy czeskiemu); 3) w grę wchodzi nie jed ­

na jedyna kategoria, ale dwie istotne kategorie sem antyczne języka:

kategoria osoby i kategoria czasu; różne powierzchniowe realizacje obu

tych kategorii (por. byłem — ja był) składają się na różnice w za­

kresie system u koniugacyjnego; 4) w formach: byłem : byłam w grę

wchodzi jeszcze jedna kategoria: rodzaju, są to form y aglutynacyjne;

5) istotnie, nie możemy twierdzić, iż różne postaci danej kategorii tworzą

„różne system y koniugacyjne”, bowiem system fconiugacyjny tworzą

nie te bądź inne izolowane kategorie, ale relacje między kategoriam i;

6) gdyby autor arty k u łu uwzględnił w szystkie form y czasu przeszłego

w polszczyźnie, to n atrafiłb y na form y ty p u byliśwa, tj. form y 1 oso­

by liczby podwójnej, której nie m a w języku ogólnym lub w innych

gwarach; czy form ę tę można potraktow ać jako gwarowy w arian t byliś­

m y obaj, b yliśm y we dwóch?; 7) trzeba chyba odróżnić dwie rzeczy:

a) w arianty języka w ogóle, b) różne systemowe realizacje tych w arian ­

tów w danej odmianie.

Słusznie pisze H. Wróbel, iż niemożliwe jest uznanie „elementów

językowych gw ary i ich odpowiedników w języku ogólnym za w arian­

ty pewnych inw ariantów , skoro funkcja językowa danego elem entu

w gwarze i w języku ogólnym w ynika z innego układu relacji wzglę­

dem pozostałych elem entów ”4. Jest rzeczą wiadomą, iż rozwój polskich

dialektów poszedł innym i toram i od rozwoju języka ogólnego. N iektóre

dialekty, jak np. język kaszubski, oddaliły się i od tego języka, i od

dialektów Polski centralnej tak daleko, iż różnice systemowe są ew i­

dentnie odmienne. Pomimo tych znacznych różnic można różne odmia­

n y systemowe polszczyzny traktow ać jako pew ną całość, a to z uwagi

na zachowanie wielu w spólnych fonemów, form gram atycznych, pod­

stawowego zasobu leksykalnego. Owa w spólnota jaw i się w relacji: pol­

szczyzna — inn e języki i w tej relacji różne odm iany polszczyzny moż­

n a traktow ać jako jej w ew nętrzne w arianty. Gdybyśm y jednak poprze­

stali n a badaniu tego, co wspólne, to — rozszerzając krąg badań —

uznalibyśmy, iż sama polszczyzna stanow i w arian t języka słowiańskie­

go, a ten z kolei w ariant języka indoeuropejskiego i w ostatku doszli-

byśm y do jednego wspólnego „system u językowego”, złożonego z sam ych

stru k tu r głębokich i kilku fonemów.

4 H. W r ó b e l : U wagi teoretyczno-m etodologiczne..., s. 13. • >..

Nie kw estionując zasadności takiego -postępowania, przyjętego w ję ­

zykoznawstwie ogólnym i porównawczym, chcę podkreślić, iż jest ono

mało przydatne w badaniach w ew nętrznych postaci danego języka et­

nicznego. Są to postaci nader konkretne, zm aterializowane i tworzące

nie ogólnikowe system y językowe, ale system y jako byty realne. Ślą­

zak może powiedzieć: ida na gruba I I ide na kopalnie II idę do kopalni

(pomijam tu już inne możliwości). Trzy różne w arianty polszczyzny,

a właściwie dwa: ida na gruba : ide na / do I kopalnie (-i), gdyż: idą

użyć (ale nie musi) obu w ariantów w zależności od sytuacji: jeśli ko­

m unikuje tę inform ację koledze Ślązakowi powie: ida na gruba, jeśli

np. dyrektorow i, k tóry nie jest Ślązakiem, może powiedzieć: ide na ko­

palnie. Zdaniem niektórych socjolingwistów są to w arian ty uw arunko­

wane typem kontaktu: jeśli indyw idualny czy lokalny to możliwy w a­

rian t pierw szy — gwarowy, jeśli „ogólny”, oficjalny — to w ariant d ru ­

gi-

Polszczyzna oferu je różne możliwości w zależności od różnych uw a­

runkow ań zewnętrznych. Ale: 1) ów śląski górnik może powiedzieć ide

gdzie indziej; jeśli się tego języka nie nauczył, to użyje tylko form y

śląskiej; 2) równoznaczne znaczeniowo wypowiedzi: ida na gruba I I ide

mów: gw ary śląskiej (jako całości) i języka ogólnego (jako całości), po­

jawienie sdę tych form trzeba rozpatryw ać nie w izolacji od tych ca­

łości, ale w powiązaniu z nimi; 3) o tym, że istnieją w polszczyźnie sy ­

stem y językowe, przekonają nas m.in. zjawiska interferencji, integracji

i hiperpoprawności, którym i zajęli się bliżej „systemowo” zorientowani

socjolingwiści5.

Uwzględniając więc różnice w zakresie system u fonologicznego, flek-

syjno-składniowego i słowotwórczego, rysuje nam się jasny i ostry po­

dział współczesnej polszczyzny na język o g ó l n y i gw ary ludowe.

Używam tu w yrazu o g ó l n y w znaczeniu: używ any na całym obsza­

rze k ra ju i przez w szystkie w arstw y narodow ej w spólnoty6. Kiedyś był

5 P or. tom y p ra c : K o n fere n cja n a ukow a pośw ięcona in teg ra cji ję z y k o w e j z pół­

nocno -za ch o d n iej części P o lski zorganizow ana p rze z K o m isję J ę zy k o zn a w c zą P o­

zn a ń skieg o T o w a rzy stw a P rzyjaciół N auk. S p ra w o z d an ia P oznańskiego T o w arzy ­ stw a P rz y jac ió ł N auk, W ydział F ilologiczno-F ilozoficzny. T. 96. P o zn ań 1978, d ru k 1980, s. 57—114; M a teria ły z se sji n a u k o w e j p o św ięco n ej integ ra cji ję z y k a na Po­

m o rzu S zc zec iń sk im . Red. S. U r b a ń c z y k . Szczecin 1975; In teg ra c ja i d e z in te ­ gracja ję z y k a na P om orzu Z achodnim , Red. J. W ę g i e r . Szczecin 1978 i w iele in ­ nych.

6 S. G a j d a : P o d sta w y badań sty lis ty c z n y c h nad ję z y k ie m n a u k o w y m . W a r- szaw a-W ro eław 1982, s. 50.