Bezpodstawne wzbogacenie
Zakład Prawa Cywilnego
i Prawa Międzynarodowego Prywatnego mgr Wojciech Lamik
Przedmiot: Prawo cywilne – prawo zobowiązań Studia stacjonarne dzienne
Zasada ogólna
• Każde przejście wartości majątkowych z jednej osoby na drugą osobę musi być prawnie uzasadnione.
• Jeżeli przesunięcie majątkowe nastąpiło bez
nieuzasadnionej w świetle obowiązującego systemu prawnego podstawy, wówczas ten, kto wartość jakąś utracił, może żądać jej zwrotu od tego, na kogo ona bezpodstawnie przeszła.
• Bezpodstawne wzbogacenie jest odrębnym
zdarzeniem, kreującym stosunek zobowiązaniowy.
Na podstawie jakich zdarzeń może dojść do bezpodstawnego wzbogacenia
przez działanie wzbogaconego
przez działanie tego, czyim
kosztem wzbogaca się ktoś drugi
przez działanie osoby trzeciej
wskutek zdarzeń niemających w ogóle charakteru
działań ludzkich
Przesłanki
• Art. 405 KC wskazuje cztery ogólne przesłanki powstania roszczenia z tego tytułu. Są nimi:
wzbogacenie jednego podmiotu
zubożenie drugiego podmiotu
związek między wzbogaceniem a
zubożeniem
bezpodstawność wzbogacenia
Wzbogacenie jednego podmiotu
• Uzyskanie jakiejś korzyści majątkowej w dowolnej postaci.
Może polegać na:
1) Nabyciu jakichś praw lub powiększeniu ich zakresu (np. art. 194 KC),
2) Umocnieniu istniejących praw,
3) Używaniu cudzych praw lub na korzystaniu z cudzych usług uzyskiwanych zazwyczaj odpłatnie,
4) Zwolnieniu z długu lub na zniesieniu praw rzeczowych obciążających rzeczy wzbogaconego.
• Wiedza ani wola osoby wzbogaconej nie mają znaczenia.
Zubożenie drugiego podmiotu
• Także musi przybrać postać majątkową, może ono polegać na:
1) ubytku określonego przedmiotu z majątku zubożonego,
2) nieodpłatnym świadczeniu usług przez zubożonego lub na naruszeniu przysługujących mu praw,
3) zubożeniu o utracone korzyści,
4) wykonywaniu cudzego zobowiązania, jeżeli
zubożony działał w błędnym przeświadczeniu, że spełnia własne zobowiązanie.
Związek między wzbogaceniem a zubożeniem
• Korzyść majątkowa ma być uzyskana kosztem innej osoby; nie mylić ze związkiem przyczynowym dot.
odpowiedzialności odszkodowawczej.
• Do zdarzeń powodujących z jednej strony zubożenie, a z drugiej strony wzbogacenie należą w szczególności:
1) działanie samego zubożonego, 2) działanie wzbogaconego,
3) działanie osoby trzeciej,
4) zdarzenie niebędące działaniem ludzkim.
Bezpodstawność wzbogacenia
• Wzbogacenie kosztem zubożonego musi nastąpić bez podstawy prawnej,
• Podstawę prawną przesunięć majątkowych mogą stanowić czynności prawne, decyzje administracyjne lub inne zdarzenia prawne określone w przepisach prawnych.
Bezpodstawność wzbogacenia
• Przepisy o zwrocie bezpodstawnego
wzbogacenia, objęte przez art. 405-409 KC, mają znaczenie ogólne i znajdują
zastosowanie, ilekroć z innych postanowień
Kodeksu lub ustaw szczególnych nie wynika nic innego.
Nienależne świadczenie
• Szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia.
• Wzbogacony uzyskuje w tym przypadku
korzyść w następstwie działania zubożonego podjętego przez niego w celu wykonania
określonego zobowiązania (zaspokojenia wierzyciela).
Nienależne świadczenie
• Sytuacje, w których zubożonemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia:
brak zobowiązania
odpadnięcie podstawy prawnej
świadczenia
nieosiągnięcie celu świadczenia
nieważność czynności prawnej
Brak zobowiązania
• Gdy świadczący w chwili spełniania
świadczenia nie był względem odbiorcy w ogóle zobowiązany albo świadczył ponad swoje zobowiązanie. Jednocześnie był przy tym w błędzie, sądząc, że spełnione
świadczenie się należy.
Odpadnięcie podstawy prawnej
• Świadczenie jest nienależne wówczas, gdy w chwili jego spełnienia miało podstawę prawną, która odpadła.
• Np. uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli (art. 88 KC), odwołanie darowizny (art. 898 KC).
Nieosiągnięcie celu świadczenia
• Zubożony świadczy na rzecz wzbogaconego w przekonaniu, że później, przy współudziale
odbiorcy świadczenia, zostanie osiągnięty zamierzony cel, który stworzy podstawę
prawną świadczenia, co jednak nie nastąpiło.
• Błąd dotyczy dalszego biegu wydarzeń, a nie aktualnej sytuacji prawnej.
Nieważność czynności prawnej
• Gdy zubożony świadczył na podstawie
zobowiązania wynikającego z (bezwzględnie) nieważnej czynności prawnej.
• Nie ma znaczenia, z jakiego powodu ta czynność jest nieważna.
Roszczenie o wydanie wzbogacenia
• Art. 405 KC – kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej
osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do
zwrotu jej wartości.
• Roszczenie o zwrot jest mierzone wartością mniejszą – zubożony nie może żądać więcej, niż wynosi jego uszczerbek albo korzyść
uzyskana przez wzbogaconego.
Roszczenie o wydanie wzbogacenia
• Jeżeli przedmiot wzbogacenia został przez wzbogaconego zbyty, utracony lub
uszkodzony, powinien on zwrócić wszystko, co uzyskał w zamian za ten przedmiot, jako
naprawienie szkody (surogaty – art. 406 KC).
• Jeżeli taki zwrot nie byłby możliwy,
wzbogacony powinien zwrócić wartość korzyści wyrażonej w pieniądzach.
Roszczenie o wydanie wzbogacenia
• jeżeli bezpodstawnie wzbogacony zużył już lub utracił uzyskaną bezpodstawnie korzyść
majątkową w ten sposób, że nie jest już wzbogacony, wówczas nie ciąży na nim obowiązek zwrotu wartości korzyści.
• Wyjątek: wzbogacony obowiązany jest zwrócić całą uzyskaną korzyść zawsze wtedy, gdy
wyzbywając się jej lub zużywając ją, „powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu”.
Przedawnienie
• Roszczenie z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia ulega przedawnieniu wg zasad ogólnych, a więc po upływie 10 lat lub 3 lat,
jeżeli roszczenie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi
świadomość braku zobowiązania
zgodność świadczenia z zasadami współżycia
społecznego
zadośćuczynienie przedawnionemu
roszczeniu oraz roszczeniu z gier i
zakładów
spełnienie
niewymagalnego świadczenia
Świadomość braku zobowiązania
• Nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, a więc gdy nie działał pod tym względem w błędzie.
• Wyjątki – jeżeli spełniający świadczenie świadczył:
1) z zastrzeżeniem zwrotu,
2) w celu uniknięcia przymusu (świadczenie spełnione pod naciskiem okoliczności),
3) w wykonaniu nieważnej czynności prawnej (nie ma znaczenia, dlaczego czynność prawna jest
bezwzględnie nieważna).
Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego
• Jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość
zasadom współżycia społecznego, chociaż brak jest podstawy prawnej.
• Na rzecz zachowania tych świadczeń przez
wzbogaconego przemawiają względy moralne, które spełniający świadczenie powinien uznać również wtedy, gdy działał w błędnym
przekonaniu, że ciąży na nim prawny obowiązek świadczenia.
Zadośćuczynienie przedawnionemu
roszczeniu oraz roszczeniu z gier i zakładów
• Roszczenia po upływie terminów
przedawnienia nie wygasają, lecz nie mogą być przymusowo dochodzone – jest to
zobowiązanie prawne, ale już niezaskarżalne.
• Podobnie sytuacja wygląda w przypadku zobowiązań z gier i zakładów.
Spełnienie niewymagalnego świadczenia
• Jeśli ktoś spełni świadczenie, zanim stało się ono wymagalne, nie może żądać jego zwrotu, chociażby błędnie sądził, że termin
wymagalności już nadszedł.
Przepadek świadczenia
• Do przesłanek zastosowania art. 412 KC należy świadome spełnienie świadczenia w zamian za dokonanie czynu:
zabronionego przez prawo
w celu
niegodziwym
Czyn zabroniony
• Czyny zagrożone sankcjami karnymi,
• Świadczenie musi zostać spełnione świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego.
Cel niegodziwy
• Taki czyn nie musi być zabroniony przez prawo.
• Cel niegodziwy – stan rzeczy, który rażąco narusza powszechnie akceptowane normy moralne lub porządek społeczny.
• Realizacja takiego stanu rzeczy musi być
zamierzona co najmniej przez świadczącego i znana drugiej stronie. Ze względu na naganne motywy działania takie zasługują na szczególne potępienie.
Skutki
• Po spełnieniu przesłanek, sąd uzyskuje
kompetencje do wydania konstytutywnego orzeczenia o przepadku na rzecz Skarbu
Państwa przedmiotu spełnionego świadczenia.
• Jest to uprawnienie sądu, nie musi z niego korzystać.
Dziękuję za uwagę
Literatura
• Zbigniew Radwański, Adam Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna,
• Witold Czachórski, Adam Brzozowski, Marek Safjan, Elżbieta Skowrońska-Bocian,
Zobowiązania. Zarys wykładu.
