ZAGADNIENIA WSTĘPNE
mgr Aleksandra Skotnicka
Prawo karne
Dziedzina prawa stanowionego przez powołaną do tego władzę państwową, która określa, jakie zachowania naruszające normy postępowania zostają uznane za czyny karalne, jakie są zasady pociągania sprawców takich czynów do odpowiedzialności karnej i jakie kary lub inne środki mają być stosowane wobec sprawców czynów karalnych.
(J. Giezek)
zespół norm służący do zwalczania czynów zwanych przestępstwami za pomocą kar (środków karnych) oraz tzw.
środków zabezpieczających. (J. Giezek)
Prawo karania, którego głównym elementem są normy sankcjonujące,
nakładające na organy państwowe obowiązek stosowania kar wobec tych,
którzy dopuścili się zabronionego zachowania, stanowiącego w świetle norm tego prawa przestępstwo. (A. Zoll,
W. Wróbel)
FUNKCJE PRAWA KARNEGO
ochronna
ochrona dóbr
przedstawiających wartość społeczną przed atakmi
prowadzącymi do ich naruszenia lub narażenia
na niebezpieczeństwo
gwarancyjna
Chroni dobra prawne osób, którym przestępstwo miałoby zostać przypisane
restytucyjna (kompensacyjna)
wzmocnienie roli i pozycji pokrzywdzonego
FUNKCJA OCHRONNA
Realizowana jest na trzech płaszczyznach:
• Represyjnej – służy rozliczeniu sprawcy ze społeczeństwem oraz napiętnowaniu wyrządzonego przez niego zła, stanowi odpłatę za wyrządzoną szkodę
• Prewencyjna – jest zwrócona ku przyszłości
• Indywidualna – ma doprowadzić do kształtowania odpowiedniej postawy sprawcy wobec obowiązującego prawa i chronionych prawem dóbr i wartości
• Ogólna (generalna) – służy kształtowaniu odpowiednich postaw społecznych (świadomości prawnej), powstrzymując przed popełnianiem przestępstw innych, potencjalnych sprawców.
• Zabezpieczająca – zabezpieczenie społeczeństwa przed działaniami przestępców, co do których prognoza jest ewidentnie negatywna
FUNKCJA GWARANCYJNA
• Dopełnienie funkcji ochronnej, ale przed działaniami wymiaru sprawiedliwości, stanowiącymi rezultat nieprawidłowej interpretacji oraz stosowania prawa.
• Obywatel ma wynikającą z norm prawa karnego pewność, że nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zachowanie, które w czasie jego popełnienia nie było określone przez ustawodawcę jako zabronione pod groźbą kary.
• Wyraża się w zasadach prawa karnego, m. in. nullum crimen
sine lege, nulla poena sine lege, lex retro non agit.
FUNKCJA RESTYTUCYJNA (KOMPENSACYJNA)
• Odejście od postrzegania przestępstwa tylko jako konflikt pomiędzy sprawcą a a społeczeństwem (państwem), dostrzeganie konfliktu pomiędzy sprawcą a ofiarą.
• Instytucje procesowe – mediacja, ugoda
• Instytucje materialne – środki kompensacyjne (obowiązek naprawienia szkody, nawiązka orzekana na rzecz pokrzywdzonego)
• Naprawienie lub wyrównanie szkody może być obowiązkiem
skazanego przy stosowaniu środka probacyjnego lub orzekaniu
kary nieizolacyjnej (ograniczenie wolności)
PODSTAWOWE ZASADY PRAWA KARNEGO
• Nullum crimen sine lege
• Nullum crimen sine periculo sociali
• Nullum crimen sine culpa
• Nulla poena sine lege
• Lex retro non agit
• Zasada humanitaryzmu
NULLUM CRIMEN SINE LEGE
• art. 7 ust. 1 EKPC ,,Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony.”
• art. 42 1. Konstytucji RP ,,Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.”
• art. 1 § 1 k.k. ,,Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”
NULLUM CRIMEN SINE LEGE
Wynikają z niej postulaty (adresowane do organu stosującego prawo, ale i do ustawodawcy):
•
Postulat wyłącznie ustawowej typizacji przestępstw (nullum crimen
sine lege scripta)•
Postulat maksymalnej określoności tworzonych typów przestępstw (nullum crimen sine lege certa)
•
Postulat wykluczający wsteczne działanie ustawy w sposób pogarszający sytuację sprawcy (nullum crimen sine lege praevia)
•
Postulat niestosowania niekorzystnej dla sprawcy analogii oraz
wykładni rozszerzającej (nullum crimen sine lege stricta)
NULLUM CRIMEN SINE PERICULO SOCIALI
art. 1 § 2 k.k. ,,Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”
art. 115 § 2 k.k. ,, Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.” (charakter mieszany, przedmiotowo-podmiotowy)
• Postulat adresowany do ustawodawcy, ale pozostaje w szczególnym związku z podstawami wyłączania odpowiedzialności karnej
NULLUM CRIMEN SINE CULPA
• art. 1 § 3 k.k. ,,Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”
,,Konieczne jest wyrażenie w kodeksie karnym wprost uzależnienia odpowiedzialności karnej od winy. Przemawia za tym także potrzeba wzmocnienia funkcji gwarancyjnej prawa karnego. Kierując się wskazaniami współczesnej doktryny prawa karnego, kodeks wyraźnie oddziela winę od podmiotowej strony czynu zabronionego (umyślności albo nieumyślności).
Granice winy są precyzowane w przepisach rozdziału III. Nie wyłącza się jednak jeszcze innych sytuacji wyjątkowych, w których mimo popełnienia czynu zabronionego nie będzie można przypisać sprawcy winy. Kodeks wprowadza więc jednoznacznie zasadę odpowiedzialności tylko za czyn zawiniony.” (Uzasadnienie do obowiązującego Kodeksu karnego).
NULLA POENA SINE LEGE
art. 1 § 1 k.k. ,,Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”
• Zagrożenie karą musi być ustawowo określone (system sankcji względnie oznaczonych)
• W ramach stosowania prawa sąd może wymierzyć tylko
taką krę, jaka jest znana ustawie karnej oraz tylko w granicach
ustawowo określonych
LEX RETRO NON AGIT
art. 42 1. Konstytucji RP ,,Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.”
• tzw. ,,zasada lojalności państwa wobec obywatela” – zaufanie, że obowiązujący porządek prawny będzie stabilny, nie będzie on nieoczekiwanie zmieniony, powodując ujemne skutki dla obywatela związane ze zdarzeniami z przeszłości
• Zasada nie wyklucza jakiegokolwiek działania prawa wstecz, a tylko takiego, które prowadziłoby do pogorszenia sytuacji
sprawcy.
ZASADA HUMANITARYZMU
• Art. 3 EKPC ,, Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.”
• Art. 40 Konstytucji RP ,, Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.”
• Art. 41 ust. 4 Konstytucji RP ,, Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.”
• Art. 30 Konstytucji RP ,, Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.”
• Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub
poniżającego traktowania albo karania
art. 1 ust. 1 ,, W rozumieniu niniejszej konwencji określenie "tortury" oznacza każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo.”
ZASADA HUMANITARYZMU
• Dyrektywa minimalizowania cierpień, dolegliwości i innych niedogodności, zadawanych człowiekowi przy stosowaniu kar kryminalnych oraz ich wymierzania tylko wtedy i w takich granicach, w jakich jest to konieczne dla realizacji normy prawa karnego (A. Wąsek, Kodeks karny…, t. 1 s, 52)
• Adresowana do organu stosującego kary oraz inne środki przewidziane w Kodeksie karnym (w pierwszej kolejności do sądu orzekającego)
• Art. 4 k.k.w. ,, Kary, środki karne, środki kompensacyjne, przepadek, środki zabezpieczające i środki zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego.”
ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO
Konstytucja RP
•Zasady prawa karnego
•art. 31 ust. 3
•art. 8 ust. 2
Akty prawa międzynarodo wego•Art. 91 ust. 1
Konstytucji RP
Ustawa
od •K eks ka rn
y z . 7 r 199
Pozakodeksow e prawo karne
•np. Kodeks spółek handlowych
KONSTYTUCJA RP JAKO ŹRÓDŁO PRAWA KARNEGO
art. 31 ust. 3 Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
art. 8 § 2 Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że
Konstytucja stanowi inaczej.
AKTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Art. 91 Konstytucji RP
1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy
konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
AKTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Domniemanie samowykonalności ratyfikowanych umów międzynarodowych:
• Przepis musi regulować uprawnienia i obowiązki, których spełnienia może domagać się osoba, której one dotyczą
• Dzięki odpowiedniemu stopniowi szczegółowości oraz
wystarczającemu unormowaniu zakresu problematyki jest on w
stanie stanowić samoistną podstawę orzeczenia sądowego
USTAWA KARNA
• Część ogólna (art. 1 – 116) – zasady odpowiedzialności karnej, podstawy jej wyłączania, formy popełnienia przestępstwa, katalog kar i środków karnych
• Część szczególna (art. 117 – 316) – przepisy typizujące poszczególne przestępstwa ujęte w rozdziałach wyodrębnionych ze względu na ich rodzajowo wspólny lub zbliżony przedmiot ochrony.
• Część wojskowa (art. 317 – 363) – przepisy ogólne dotyczące
żołnierzy, modyfikujące w pewnym zakresie przepisy części
ogólnej kodeksu, ora sześć rozdziałów dotyczące przestępstw,
których sprawcą może być tylko żołnierz
OBOWIĄZYWANIE USTAWY KARNEJ W CZASIE
• Czas obowiązywania ustawy – przedział mieszczący się między dwoma zdarzeniami, z których jednym z nich jest wejście w życie, a drugim uchylenie ustawy (utrata mocy obowiązującej)
• Czas popełnienia przestępstwa – art. 6 § 1 k.k. – Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
• Przestępstwa z działania – czas czynu to chwila ostatniej dokonanej czynności
• Przestępstwa z zaniechania – ostatnia chwila, w której nakazane działanie mogło być skutecznie podjęte
Przedawnienie (art. 101 § 2) – w przypadku przestępstw skutkowych, bieg rozpoczyna się od czasu, gdy skutek nastąpił.
OBOWIĄZYWANIE USTAWY KARNEJ W CZASIE
Czyn ciągły (art. 12 k.k.):
• Kilka działań – czas zakończenia ostatniego działania
• Kilka zaniechań – pierwszy moment, w którym sprawca nie miał
już możliwości wypełnienia ciążącego na nim obowiązku
KOLIZJA USTAW W CZASIE (PRAWO INTERTEMPORALNE)
Zmiana normatywna może polegać na:
1. Wprowadzeniu do zespołu norm nowej normy 2. Usunięciu z zespołu norm normy dotychczasowo
obowiązującej
3. Modyfikacji treści normy
Co jeśli czyn nie był zabroniony w chwili jego popełnienia, a stał
się nim w świetle nowej ustawy?
KOLIZJA USTAW W CZASIE (PRAWO INTERTEMPORALNE)
Moment popełnienia przestępstwa
Zmiana
ustawy Moment
orzekania
KOLIZJA USTAW W CZASIE (PRAWO INTERTEMPORALNE)
Art. 4 Kodeksu karnego
• § 1. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. poprzednio
• § 2. Jeżeli według nowej ustawy za czyn objęty wyrokiem nie można orzec kary w wysokości kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do wysokości najsurowszej kary możliwej do orzeczenia na podstawie nowej ustawy.
• § 3. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, przyjmując że jeden miesiąc pozbawienia wolności równa się 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności.
• § 4. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa.
KOLIZJA USTAW W CZASIE (PRAWO INTERTEMPORALNE)
• Przy ustalaniu, czy stara ustawa jest względniejsza dla sprawcy, należy wziąć pod uwagę całość przepisów starej i nowej ustawy (oraz ustaw pośrednich), a więc cały stan prawny dotyczący konkretnego przestępstwa i jego sprawcy.
• Ocena, która z ustaw jest względniejsza dla sprawcy in abstracto nie jest w ogóle możliwa, lecz zawsze wymaga uwzględnienia okoliczności konkretnego przypadku. (uchwała SN z 24.11.1999 r., I KZP 38/99, OSNKW 2000/1-2 poz. 5)
• Nie można łączyć konkurujących ustaw, należy jedną z
nich wybrać w całości.
MIEJSCE POPEŁNIENIA CZYNU ZABRONIONEGO
art. 6 § 2 Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić. (koncepcja tzw. wielomiejscowości)
określenie miejsca ma znaczenie dla ustalenia, czy zastosowanie
znajdzie polski Kodeks karny (art. 5 k.k.) oraz dla ustalenia
właściwości miejscowej (art. 31 k.p.k.)
ZASADA TERYTORIALNOŚCI
art. 5 k.k. Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej.
ustawy o ochronie granicy państwowej
art. 1 Granicą Rzeczypospolitej Polskiej, zwaną dalej "granicą państwową", jest powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną, oddzielająca terytorium państwa polskiego od terytoriów innych państw i od morza pełnego. Granica państwowa rozgranicza również przestrzeń powietrzną, wody i wnętrze ziemi.
art. 3 Granica państwowa na morzu przebiega w odległości 12 mil morskich od linii
podstawowej, określonej w odrębnych przepisach, lub po zewnętrznej granicy red włączonych do morza terytorialnego.
W przypadku zasady terytorialności i zasady bandery polska ustawa karna obowiązuje niezależnie od obywatelstwa sprawcy.
OBOWIĄZYWANIE POLSKIEJ USTAWY KARNEJ ZA PRZESTĘPSTWA POPEŁNIONE ZA GRANICĄ
• Zasada narodowości podmiotowej (art. 109 k.k.)
• Zasada narodowości przedmiotowej ograniczona (art. 110 § 1 k.k.)
• Zasada odpowiedzialności zastępczej (art. 110 § 2 k.k.)
• Zasada odpowiedzialności przedmiotowej nieograniczona (art.
112 k.k.)
• Zasada represji wszechświatowej (art. 113 k.k.)
ZASADA NARODOWOŚCI PODMIOTOWEJ
Ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego, który
popełnił przestępstwo za granicą, pod warunkiem uznania go za
przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu
popełnienia.
ZASADA NARODOWOŚCI
PRZEDMIOTOWEJ OGRANICZONA
Ustawę karną polską stosuje się do cudzoziemca, który popełnił
za granicą czyn zabroniony skierowany przeciwko interesom
Rzeczypospolitej Polskiej, obywatela polskiego, polskiej osoby
prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej niemającej
osobowości prawnej oraz do cudzoziemca, który popełnił za
granicą przestępstwo o charakterze terrorystycznym, pod
warunkiem uznania go za przestępstwo również przez ustawę
obowiązującą w miejscu popełnienia
ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ZASTĘPCZEJ
Ustawę karną polską stosuje się w razie popełnienia przez
cudzoziemca za granicą czynu zabronionego, będącego również
w polskiej ustawie karnej czynem zabronionym zagrożonym karą
przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności, a sprawca przebywa
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie postanowiono go
wydać.
ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI PRZEDMIOTOWEJ NIEOGRANICZONA
Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia czynu zabronionego, ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w razie popełnienia:
1) przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Rzeczypospolitej Polskiej;
2) przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym oraz przestępstwa wyłudzenia poświadczenia nieprawdy od polskiego funkcjonariusza publicznego lub innej osoby uprawnionej na podstawie prawa polskiego do wystawienia dokumentu;
3) przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym;
4) przestępstwa fałszywych zeznań, złożenia fałszywego oświadczenia, opinii lub tłumaczenia, posłużenia się dokumentem stwierdzającym tożsamość innej osoby, poświadczającym nieprawdę lub fałszywym - wobec urzędu polskiego;
5) przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
