Roman Piotr Godlewski
Bydgoszcz
Predykaty obiektywne
Gdy u¿ywamy pierwszej osoby, oczywiste jest, ¿e mówimy o sobie. Predy-katy, których wówczas u¿ywamy, mog¹ pos³u¿yæ do mówienia o czymkolwiek, a mówienie o nas samych jest jedynie szczególnym przypadkiem. Innymi s³owy ich treœæ mo¿e zostaæ do³¹czona do dowolnego przedmiotu. Istniej¹ jednak równie¿ predykaty, które w samej treœci zawieraj¹ odniesienie do tego, kto mówi. U¿ywaj¹c ich w dowolnej osobie prócz tego, ¿e mówimy coœ o okreœlonym przedmiocie, zawsze mówimy równie¿ coœ o sobie. Mówienie o nas samych nie jest jednak wów-czas wcale oczywiste, a w zasadzie ca³kiem ukryte. Proponujemy by predykaty tego rodzaju nazywaæ „obiektywnymi”. Stanie siê dalej jasne, dlaczego siêgamy po tak mocno uwik³ane w tradycjê s³owo. Do predykatów tych nale¿¹ pojêcia s³u¿¹ce do opisywania stanów poznawczych takich, jak wiedza czy percepcja.
Cytacyjne przypisywanie wiedzy
Autor tego artyku³ odkry³ zwroty obiektywne analizuj¹c pojêcie wiedzy. Pierwsz¹ trafn¹ analizê tego pojêcia podaje Platon w Teajtecie (201d – 210a). Wedle uwspó³czeœnionej wersji jego ujêcia powiemy, ¿e „Jan wie, ¿e p” tylko, gdy
1. Jan jest przekonany, ¿e p 2. „p” jest prawdziwe
3. Powody, dla których Jan uznaje, ¿e p, polegaj¹ na rzetelnym uzasad-nieniu.
Ostatni warunek s³u¿y temu, by wyeliminowaæ przypadkowo trafne prze-konania powsta³e w wyniku b³êdu, np. w wyniku urojenia albo wnioskowania opartego na b³êdnych przes³ankach.
W ujêciu tym pewien k³opot sprawiaj¹ warunki 2. i 3. Mo¿e bowiem za-chodziæ w¹tpliwoœæ, czy mo¿na z ca³¹ pewnoœci¹ wiedzieæ, ¿e p jest prawdziwe,
albo to, ¿e dane jego uzasadnienie jest poprawne. U¿ytkownik pojêcia wiedzy (ten, kto wypowiada zdanie „Jan wie, ¿e p”) zawsze bowiem jest ograniczony, co najwy¿ej, do w³asnych przekonañ. Uznanie tych w¹tpliwoœci za wi¹¿¹ce prowa-dziæ mo¿e do przekonania, ¿e nigdy o nikim nie mo¿emy powiedzieæ, ¿e coœ wie. Wniosek taki jest jednak b³êdny, a rozwi¹zanie problemu jest nastêpuj¹ce.
WyobraŸmy sobie, ¿e wedle Jana i Piotra Ziemia jest p³aska, wedle Karola zaœ kulista. Wówczas Piotr mo¿e powiedzieæ „Jan wie, ¿e Ziemia jest p³aska”, mo¿e te¿ powiedzieæ „Jan wie, ¿e Ziemia nie jest kulista”. Karol zaœ mo¿e powie-dzieæ „Jan nie wie, ¿e Ziemia jest kulista” oraz „Jan nie wie, ¿e Ziemia nie jest p³aska”. W tym, ¿e dwie osoby mog¹ mieæ odmienne zdanie co do stanu wiedzy osoby trzeciej nie ma ¿adnej sprzecznoœci.
Analiza tego przyk³adu i podobnych prowadzi do wniosku, ¿e w³aœciwe u¿ycie s³owa „wiedza” wymaga porównania wiedzy osoby, o której mowa, z wiedz¹ w³asn¹. Warunki poprawnego u¿ycia przez Piotra zdania „Jan wie, ¿e p” s¹ nastê-puj¹ce:
1’. Piotr jest przekonany, ¿e Jan jest przekonany, ¿e p. 2’. Piotr jest przekonany, ¿e p jest prawdziwe.
3’. Piotr jest przekonany, ¿e powody, dla których Jan uznaje, ¿e p, polegaj¹ na rzetelnym uzasadnieniu.
Innymi s³owy warunek 2’. g³osi, i¿ mówienie o innych, ¿e wiedz¹ dan¹ rzecz, oznacza w istocie twierdzenie, ¿e podzielaj¹ jedno z naszych przekonañ. Warunek 3’. g³osi zaœ, ¿e czyni¹ to z powodów, które my sami uznajemy za lo-gicznie poprawne. Przypisywanie innym wiedzy nie wymaga zatem uprzywilejo-wanego dostêpu do prawdy, ale jedynie posiadania w³asnych przekonañ.
Formalnie bior¹c przejœcie od warunków 1–3 do warunków 1’–3’ polega na dopisaniu funktora „Piotr jest przekonany, ¿e”. W istocie zatem rozwi¹zanie problemu ma charakter trywialny. Oczywiste jest bowiem, ¿e u¿ytkownik zdania „Jan wie, ¿e p”, musi osobiœcie byæ przekonany, o tym, ¿e warunki 1–3 s¹ spe³-nione. Dziêki temu jednak (choæ mo¿na by to uznaæ nawet za formaln¹ sztuczkê) widaæ jasno, ¿e przypisywanie wiedzy nie wymaga odniesienia do prawdy abso-lutnej, a jedynie do w³asnych przekonañ.
Nim przejdziemy dalej, poczynimy pewn¹ uwagê o charakterze ogólnym. Pojêcie przekonania, a przez to i wiedzy, mo¿e wydawaæ siê na tyle potoczne, a przez to niejasne, ¿e niewarte teoretycznego zainteresowania. Uwa¿amy, ¿e stanowisko takie jest zbyt restrykcyjne. W podstawowym sposobie u¿ycia pojêcie to nie nastrêcza ¿adnych trudnoœci ani niejasnoœci. Sposób ten polega na odno-szeniu siê do bezpoœrednio postrzeganej rzeczywistoœci fizycznej. Jeœli Jan w stanie przytomnoœci siedzi w fotelu w pokoju, ¿adnych trudnoœci nie nastrêcza stwierdzenie, i¿ jest on przekonany, ¿e siedzi w fotelu. I oznacza to dok³adnie to samo, co stwierdzenie, ¿e Jan uwa¿a zdanie „Siedzê w fotelu” za prawdziwe.
Tym, co wystarczy, by poprawnie wypowiadaæ tego rodzaju rzeczy o Janie, jest to, by Jan nie ¿ywi³ ¿adnych w¹tpliwoœci co do tego, ¿e zmys³y mog¹ go w danej chwili i w danej sprawie myliæ. Gdyby bowiem s¹dzi³, ¿e jego postrze¿enia z ja-kichœ powodów mog¹ byæ b³êdne, np. z powodu choroby lub upojenia, mo¿na by o nim powiedzieæ zaledwie, ¿e wydaje mu siê ¿e siedzi w fotelu, ale nie jest tego pewien, wiêc nie jest o tym przekonany i nie uwa¿a tego za prawdê. Kwestia, czy mo¿liwe jest ¿ywiæ pewnoœæ, wiêc mieæ przekonania, równie¿ w innych spra-wach, np. w odniesieniu do budowy kosmosu, zbyt daleko wybiega poza temat tego artyku³u. Wystarczy nam tu stwierdzenie, ¿e analizy zwi¹zane z pojêciem przekonania mog¹ w zasadzie uzyskaæ ten stopieñ œcis³oœci, jaki tylko jest po-trzebny.
Przypisywanie wiedzy domniemanej
Przedstawiona wy¿ej analiza dotyczy zaliczenia w poczet czyjejœ wiedzy przekonania zacytowanego explicite. Jest to przypisywanie komuœ „wiedzy, ¿e” – przypisywanie cytacyjne. Wiedzê przypisujemy jednak równie¿ nie przyta-czaj¹c jej wprost. Mówimy wówczas, czego dotycz¹ czyjeœ wiadomoœci, np. „Jan wie, gdzie jest Maria”, „Jan posiada szerok¹ wiedzê z zakresu kosmologii”. W nawi¹-zaniu do nazwy pytañ problemowych pozwalamy sobie nazwaæ ten rodzaj przypi-sywania wiedzy „problemowym”.
Jeœli mówi¹cy posiada ten sam zestaw przekonañ, który danej osobie pisuje, nic w podanej wy¿ej formalizacji siê nie zmieni, mo¿liwe jest jednak przy-pisywanie wiedzy tak¿e wówczas, gdy sami jej nie posiadamy. Warunki poprawnego przypisywania Janowi przez Piotra wiedzy domniemanej s¹ nastêpuj¹ce:
1’’. Piotr jest przekonany, ¿e Jan posiada problemowo zdefiniowany zbiór przekonañ P.
2’’. Piotr jest przekonany, ¿e powody, dla których Jan uznaje, ¿e p, gaj¹ na rzetelnym uzasadnieniu.
Brak na tej liœcie bezpoœredniego stosunku poznawczego do przekonañ przy-pisywanych innej osobie sugeruje, ¿e w podanych wy¿ej listach warunków punkt 2. i 2’. jest zbêdny. Tak jednak nie jest. Przekonanie o rzetelnym uzasadnieniu wystarczy tylko wówczas, gdy sami nie posiadamy wyrobionego zdania w danej sprawie. Jest tak dlatego, ¿e rzetelne uzasadnienie nie jest gwarancj¹ prawdy. Mo¿liwe s¹ dwa wykluczaj¹ce siê pogl¹dy równie dobrze uzasadnione. Gdyby inna osoba mia³a na dany temat pogl¹d odmienny od naszego, ale dobrze uzasad-niony, podwa¿a³oby to prawdziwoœæ obydwu i nie mo¿na by w ogóle mówiæ o wiedzy. Rzecz natomiast nadawa³aby siê do dalszego wyjaœnienia, zgodnie z za-sad¹, ¿e prawda le¿y albo przy nas, albo przy adwersarzu, albo jeszcze gdzie indziej.
Nie nale¿y jednak s¹dziæ, ¿e ró¿nica w liœcie warunków oznacza, ¿e wiedza domniemana jest innym pojêciem. Jednoœæ pojêcia polega na tym, ¿e pojêcie wiedzy zawiera w sobie ideê wiedzy, która co prawda istnieje, ale nie posiadamy jej do aktualnej dyspozycji we w³asnym umyœle. W istocie uwa¿amy, ¿e jeœli inna osoba posiada w danej sprawie przekonania, których nie znamy, ale opatrzone rzetelnym uzasadnieniem, to przekonania te nale¿¹ tym samym do naszych w³a-snych przekonañ ¿ywionych potencjalnie. Gdybyœmy poznali je wraz z uzasad-nieniem, uznalibyœmy je za w³asne.
Jeœli mamy do czynienia z pojedyncz¹ osob¹, która ma nieznany acz uza-sadniony pogl¹d w pewnej sprawie, uznajemy go za w³asny w szerokim sensie i porównujemy z tym samym jego przekonaniem. Oczywiœcie mamy tu zgodê i mówimy, ¿e dana osoba to wie. Postêpujemy tu podobnie jak wówczas, gdy o sobie samych mówimy, ¿e coœ wiemy. W³asne przekonania porównujemy wów-czas z w³asnymi. W takich wypadkach informacyjna wartoœæ przypisania wiedzy ogranicza siê do stwierdzenia, ¿e dana osoba jest przekonana i ma rzetelne uza-sadnienie.
Fakt, ¿e do naszych przekonañ w szerokim sensie odnosz¹cych siê do okre-œlonej kwestii zaliczamy nieznane nam przekonania wielu osób, stawia kwestiê zgodnoœci. Dany pogl¹d zostaje zaliczony do naszych przekonañ w szerokim sen-sie tylko, jeœli ¿ywi¹cy go eksperci s¹ ze sob¹ zgodni. W innym razie nie ma mowy o przekonaniu, a tym samym o wiedzy. Stoi to w pe³nej analogii do przypadku, w którym my sami posiadamy silne racje za i przeciw pewnej tezie. Nie ma mowy wówczas o tym, byœmy zaliczyli j¹ do w³asnych przekonañ i wiedzy. Nie jest to zreszt¹ jedynie analogia, gdy¿ gdybyœmy poznali treœæ tezy spornej miêdzy eksper-tami, nasza wiedza o tym, kto co s¹dzi w danej sprawie i jak to uzasadnia, sta³aby siê zestawem silnych racji za i przeciw obecnych w naszym w³asnym umyœle.
Po uwzglêdnieniu pojêcia przekonania w szerokim sensie, zestaw warun-ków poprawnego problemowego przypisania wiedzy Janowi przez Piotra jest na-stêpuj¹cy:
1’’’. Piotr jest przekonany, ¿e Jan posiada problemowo zdefiniowany zbiór przekonañ P.
2’’’. Piotr jest przekonany, ¿e przekonania ze zbioru P s¹ prawdziwe. 3’’’. Piotr jest przekonany, ¿e powody, dla których Jan uznaje, ¿e p, gaj¹ na rzetelnym uzasadnieniu.
Sformu³owanie warunku 2’’’. polega na tym, ¿e mo¿na byæ przekonanym o prawdziwoœci okreœlonego zbioru tez, niezale¿nie od tego, czy zna siê ich treœæ, zatem równie¿ wtedy, gdy nale¿¹ one do naszych przekonañ w szerokim sensie. Zwrot „zbiór przekonañ P” oznacza tu zbiór przekonañ niepodanych explicite. Natomiast symbol „p” (wy¿ej i ni¿ej) zastêpuje zdanie podane explicite.
Przekonania i wiedzê w szerokim sensie (potencjalne) przypisywaæ mo¿emy te¿ innym osobom. Jan jest potencjalnie przekonany, ¿e p, jeœli, gdyby pozna³ p wraz z uzasadnieniem, w³¹czy³by p do swoich przekonañ. Zwracamy uwagê, ¿e gdy Piotr przypisuje Janowi pewne potencjalne przekonanie, sam nie musi uwa¿aæ go za prawdziwe. Mo¿e np. s¹dziæ, ¿e Jan w przeciwieñstwie do niego uwa¿a okreœlone Ÿród³o wiedzy za wiarygodne. Inaczej jest w przypadku przypi-sywania potencjalnej wiedzy.
Relacjonowanie cudzych a tak¿e w³asnych przekonañ, w tym wiedzy, na-potyka problem wiernoœci, czyli tego, jakiej u¿yæ pojêciowoœci i s³ownictwa, czy bliskiej osobie opisywanej, czy bliskiej w³asnej, czyli tego, kto mówi, czy te¿ bliskiej odbiorcy. Radzenie sobie z nim nie jest jednak przedmiotem tego arty-ku³u. W tym samym stopniu dotyczy on zarówno cytacyjnego jak i problemowego przypisywania wiedzy jak i przekonañ, tak aktualnych jak potencjalnych. By unik-n¹æ zbêdnych nieporozumieñ zaznaczamy, ¿e podaj¹c warunki poprawnego u¿ycia zdañ odnosimy siê do trybu relacjonowania zdaniowych stanów poznawczych bliskich osobie opisywanej.
Subiektywne i obiektywne przypisywanie stanów poznawczych
Nale¿y podkreœliæ zasadnicz¹ ró¿nicê miêdzy przypisywaniem przekonañ, a przypisywaniem wiedzy. Przypisywanie przekonañ nie ma obiektywnego cha-rakteru. Mówi coœ wy³¹cznie o zawartoœci umys³u okreœlonego cz³owieka. W ta-kim wypadku mówimy, ¿e dany stan poznawczy zosta³ przypisany danej osobie w sposób subiektywny. „Subiektywnym” nazywamy te¿ sam u¿yty w tym celu predykat. Natomiast przypisywanie wiedzy umieszcza przekonania danej osoby w naszym obrazie œwiata i wyra¿a przekonanie o zgodnoœci miêdzy jednym a dru-gim. Mówimy, ¿e tego rodzaju przypisanie stanu poznawczego ma charakter obiek-tywny. Prawdopodobnie niew³aœciwe odczytanie relacji miêdzy tymi dwoma sposobami przypisywania stanów poznawczych jest powodem licznych nie-porozumieñ filozoficznych, prowadz¹cych do takich stanowisk jak subiektywizm, idealizm czy intersubiektywizm.Powodem, dla którego u¿yliœmy s³owa „obiektywny” dla prezentowanego tu rodzaju predykatów jest to, ¿e wedle naszej analizy obiektywnoœæ polega w³a-œnie na pos³ugiwaniu siê predykatami obiektywnymi. Aspekt subiektywny zaœ pojawia siê, gdy u¿ywamy (ograniczamy siê do) predykatów subiektywnych.
Przedstawionej tu analizy nie nale¿y odczytywaæ tak, ¿e wszelkie przypi-sywanie wiedzy, skoro polega na porównaniu przekonañ, ma charakter li tylko subiektywny czy intersubiektywny, a prawda absolutna jest nigdy nie osi¹galna. W odniesieniu do pojêcia prawdy absolutnej powiemy tyle, ¿e jednostka przypi-suj¹ca wiedzê, skoro u¿ywa czasownika (wiedzieæ), w którym odniesienie do jej w³asnych przekonañ jest ukryte, mo¿e ulec z³udzeniu, ¿e na w³asn¹ odpowie-dzialnoœæ przypisuje komuœ zgodnoœæ z prawd¹ bezosobow¹ (wiêc pozaludzk¹,
czy absolutn¹). Jest to jednak tylko z³udzenie. Pojawia siê przy u¿ywaniu pre-dykatów obiektywnych, znika, gdy ograniczyæ siê do subiektywnych. Zgodnie z niniejsz¹ analiz¹ idea prawdy absolutnej polega na z³udzeniu bior¹cemu siê z niewiedzy co do w³aœciwoœci predykatów obiektywnych.
Orzekanie prawdziwoœci przekonañ
Na marginesie dodajmy s³owo, skoro okazja jest po temu znakomita, o pojêciu orzekania prawdziwoœci cudzych przekonañ. Jak siê bowiem okazuje, pojêcie to równie¿ ma charakter obiektywny czyli polega na porównaniu cudzych stanów poznawczych ze stanami poznawczymi mówi¹cego. Jest ono s³absze od przypi-sania wiedzy, gdy¿ pogl¹d prawdziwy mo¿e byæ w umyœle opisywanej osoby oparty na uzasadnieniu w przekonaniu mówi¹cego b³êdnym. Warunki prawid³o-wego cytacyjnego orzeczenia przez Piotra prawdziwoœci przekonania Jana, ¿e p, s¹ nastêpuj¹ce:
1a. Piotr jest przekonany, ¿e Jan jest przekonany, ¿e p. 2a. Piotr jest przekonany, ¿e p.
Natomiast warunki problemowego orzeczenia prawdziwoœci wygl¹daj¹ tak: 1a’. Piotr jest przekonany, ¿e Jan posiada problemowo zdefiniowany zbiór przekonañ P.
2a’. Zbiór P nale¿y do przekonañ Piotra w szerokim sensie.
Mo¿liwe jest zatem, rzecz jasna, orzekaæ prawdziwoœæ cudzych pogl¹dów nawet wówczas, gdy ich explicite nie znamy.
Przypisywanie percepcji
Wyniki analizy pojêcia wiedzy przywo³a³y w umyœle autora kwestiê dwo-istoœci mówienia o percepcji. Odró¿niamy bowiem widzenie od posiadania wra-¿enia wzrokowego. Analiza doprowadzi³a do sformu³owania nastêpuj¹cych warunków poprawnego przypisania Janowi przez Piotra widzenia przedmiotu x: I. Piotr jest przekonany, ¿e Jan posiada wra¿enie wzrokowe przedmiotu x. II. Piotr jest przekonany, ¿e przedmiot x istnieje.
III. Piotr jest przekonany, ¿e posiadanie przez Jana wra¿eñ wzrokowych wodowanych przez przedmiot x jest zgodne z zasadami widzenia. Widzenie jest predykatem obiektywnym, natomiast przypisywanie wra¿eñ wzrokowych ma charakter subiektywny. To, i¿ Piotr musi uwa¿aæ przedmiot x za
istniej¹cy (warunek II) jest odpowiednikiem przekonañ w szerokim sensie w od-niesieniu do wiedzy. Tak samo bowiem, jak nie trzeba samemu danej rzeczy wie-dzieæ, by móc przypisaæ danej osobie wiedzê w danej sprawie, nie trzeba te¿ samemu widzieæ danego przedmiotu, by móc uznaæ, ¿e dana osoba go widzi. Wystarczy przekonanie, ¿e dany przedmiot w ogóle istnieje. Brak walorów u¿ytkowych spra-wi³, ¿e jêzyki naturalne nie wytworzy³y (analogicznego do cytacyjnego przypisy-wania wiedzy) osobnego pojêcia przypisyprzypisy-wania widzenia „przedmiotu tego oto” (który te¿ teraz widzimy). Potocznie bior¹c widzenie jest tylko problemowe.
Warunek trzeci (III) jest odpowiednikiem przekonania osoby mówi¹cej, ¿e cz³owiek, któremu przypisuje wiedzê, posiada dla niej w³aœciwe uzasadnienie. Zgodnoœæ z zasadami widzenia oznacza zgodnoœæ z fizyk¹ i biologi¹ tego rodzaju percepcji. Wedle wspó³czesnej wiedzy i sposobu mówienia oznacza ona g³ównie, ¿e widz¹cy posiada sprawny zmys³ wzroku (w tym oczy), œwiat³o biegnie od danego przedmiotu do oczu widz¹cego pod odpowiednim k¹tem, tak, ¿e promienie dosiê-gaj¹ jego siatkówki itd. Mo¿na ten warunek sformu³owaæ jako przekonanie mó-wi¹cego, ¿e wra¿enia osoby widz¹cej pochodz¹ od realnego przedmiotu, nie s¹ zaœ wynikiem percepcji z jakiegoœ powodu wadliwej, zak³óconej b¹dŸ fikcyjnej, jak w przypadku halucynacji. Mo¿na te¿ powiedzieæ, ¿e warunek ten oznacza przekonanie mówi¹cego, i¿ to, ¿e dana osoba ma wra¿enie wzrokowe rzeczywi-stego obiektu, jest dobrze uzasadnione; nieco zaœ naginaj¹c uzus s³owa „uzasad-nienie” (rozszerzaj¹c jego zakres na wszelkie stany poznawcze) mo¿na rzec, ¿e jest to przekonanie, ¿e dane wra¿enie wzrokowe jest rzetelnie uzasadnione.
Analogia z pojêciem wiedzy idzie do samego koñca, pojawia siê bowiem równie¿ problem zgodnoœci. Mo¿liwe jest bowiem, ¿e widzenie danej osoby jest dobrze uzasadnione, ale dotyczy przedmiotu, który uznajemy za nieistniej¹cy (lub na odwrót). Sprzecznoœæ tego rodzaju sprawia, ¿e nasz obraz œwiata zostaje pod-wa¿ony, a w takiej sytuacji obiektywnoœæ danego jego wycinka staje siê niemo¿-liwa; niemo¿liwe staje siê obiektywne przypisywanie stanów poznawczych w danej sprawie, a tym samym i przypisywanie widzenia. Mówi¹cy, w opisywaniu sta-nów poznawczych, musi siê w takiej sytuacji ograniczyæ do opisu subiektywnego, czyli w tym wypadku do wra¿eñ wzrokowych.
Ostatnia uwaga czyni czêœciowo zrozumia³ym stanowisko subiektywizmu. W jêzyku naszej analizy g³osi on, ¿e obiektywne przypisywanie stanów poznaw-czych jest niemo¿liwe. Jest tak, móg³by powiedzieæ subiektywista, gdy¿ uzy-skanie jednolitego obrazu œwiata w ¿adnej kwestii nie jest mo¿liwe. Owa jednolita wizja – ci¹gn¹³by – jest fikcj¹, œwiat zaœ jako rzecz jednakowa dla wszelkich podmiotów w ogóle nie istnieje. Jest to zdecydowanie zbyt daleko id¹cy wynik analizy k³opotów zwi¹zanych z pogodzeniem pogl¹dów ró¿nych osób. Nie miejsce tu, by przystêpowaæ do generalnej rozprawy z subiektywizmem. Przytoczymy jednak argumenty zwi¹zane bezpoœrednio z wynikami naszej analizy.
Po pierwsze sprzecznoœci miêdzy wra¿eniami zmys³owymi ró¿nych osób dotycz¹ zasadniczo jedynie skromnych wycinków œwiata, w pozosta³ej masie
zaœ s¹ ze sob¹ zgodne. Gdyby jednak nawet dotyczy³y ca³ego œwiata, oznacza-³oby to jedynie, ¿e pojêcia predykatów obiektywnych s¹ niestosowalne w prak-tyce; podobnie jak pojêcie kuli, skoro wszystkie realne kule mniej lub bardziej odbiegaj¹ od idea³u. Niestosowalnoœæ taka mia³aby jednak nie fundamentalny, ale jedynie empiryczny charakter. Jedynie a posteriori subiektywista móg³by ustaliæ, i¿ doœwiadczenie pokazuje, ¿e perspektywy ró¿nych osób s¹ radykalnie nieuzgadnialne.
W duchu Davidsona powiemy dalej, ¿e gdyby ¿adna zgodnoœæ stanów po-znawczych miêdzy ró¿nymi mówi¹cymi nie istnia³a, nie powsta³yby w jêzykach naturalnych odpowiednie s³u¿¹ce do mówienia o nich s³owa. Gdyby w odnie-sieniu do wra¿eñ relacjonowanych przez okreœlon¹ osobê permanentnie nie uda-wa³o siê uzyskaæ zgody, oznacza³oby to, ¿e dana osoba nie mówi nam prawdy, albo, ¿e jej dane zmys³owe choæ realne maj¹ charakter wyobra¿eniowo-halucy-nacyjny. Gdyby nie udawa³o siê uzgodniæ z innymi mówi¹cymi obrazu œwiata w ¿adnej kwestii, nie powsta³oby pojêcie wiedzy. Niemo¿liwe by³yby w ogóle jêzyki naturalne, gdy¿ ich powstanie i uczenie, uzale¿nione jest od zgody miêdzy wymyœlaj¹cymi nowe s³owo, czy te¿ ucz¹cymi starych s³ów, a osobami uczonymi co do tego, jak sprawy maj¹ siê w œwiecie. Zaznaczyæ te¿ nale¿y, ¿e w porz¹dku wprowadzania pojêcie wra¿enia jest póŸniejsze od pojêcia postrzegania; dopiero bowiem wyjaœniwszy pojêcie widzenia przejœæ mo¿na do pojêcia wra¿enia wzro-kowego, mo¿liwe siê to staje dziêki spostrze¿eniu, i¿ suma wizualnych obrazów œwiata wielu osób mo¿e nie byæ spójna; widzenie nie jest zatem nieomylne i cza-sem jest „tylko widzenie” (wra¿enie wzrokowe) a nie ma przedmiotu.
Przypisywanie innych stanów poznawczych
Przedstawiona analiza dotyczy rzecz jasna nie tylko widzenia, ale wszel-kiego rodzaju percepcji. Dalej zaœ obiektywny i subiektywny charakter przypisy-wania stosuje siê do wszelkich stanów poznawczych a tak¿e czynnoœci umys³owych, takich, jak dowodzenie, wyobra¿anie sobie, przypominanie, mno¿enie czy my-œlenie o czymœ. Przyk³adowo warunki poprawnego wypowiedzenia w sensie obiek-tywnym przez Piotra zdania „Jan znalaz³ dowód na p” s¹ nastêpuj¹ce:
A. Piotr jest przekonany, ¿e Jan jest przekonany, i¿ znany mu wywód jest dowodem na p.
A’. Piotr jest przekonany, ¿e wywód ów faktycznie jest dowodem na p. Uwaga: przyjête wy¿ej ograniczenie, ¿e w kwestii wiernoœci relacji trzymamy siê pojêciowoœci bliskiej osobie opisywanej sprawia, ¿e to, co zrobi³ Jan, on sam uwa¿a za znalezienie dowodu na p. Gdyby zdarzy³o siê zaœ, ¿e Jan znalaz³ wy-wód, który jego zdaniem dowodem nie jest, jest nim zaœ wedle Piotra, przypadek ten nie by³by objêty przyjêtym tu znaczeniem zdania „Jan znalaz³ dowód na p”.
Oczywiœcie w przypadku tym zdanie to mog³oby byæ prawdziwe, gdyby nadaæ mu inny sens. Ró¿nica polega³aby na tym, jak rozumiana jest wiernoœæ relacji.
Warunki poprawnego wypowiedzenia zdania „Jan przypomnia³ sobie przed-miot x” s¹ nastêpuj¹ce:
B. Piotr jest przekonany, ¿e w umyœle Jana dosz³o do przywo³ania przed-miotu podobnego do x.
B’. Piotr jest przekonany, ¿e przedmiot x istnia³.
B’’. Piotr jest przekonany, ¿e przywo³anie to by³o poprzedzone prze¿yciami Jana zwi¹zanymi z przedmiotem x oraz jest zgodne z prawami pamiêci. Ostatni warunek oznacza zgodnoœæ z psychologi¹ i fizyk¹ pamiêci. Ozna-cza zatem, ¿e przypomnienie zasadniczo nie wykraOzna-cza poza wra¿enia, których uprzednio dozna³ Jan wzglêdem przedmiotu x; dotyczy tego, co mia³o miejsce w przesz³oœci oraz mo¿e byæ nieco zmienione zgodnie z prawami ewoluowania (zniekszta³cania) wspomnieñ.
Ogólnie bior¹c predykat ma charakter obiektywny, gdy s³u¿y do relacjono-wania cudzych stanów poznawczych oraz gdy do warunków jego u¿ycia nale¿y po-znawcze ustosunkowanie siê do danej sprawy samego u¿ytkownika, np. uznanie danego zdania za prawdziwe, przedmiotu za istniej¹cy, wywodu za dowodz¹cego tezy itp. Roboczo bior¹c predykat ma charakter subiektywny, jeœli ogranicza siê li tylko do tego, co w umyœle opisywanej osoby dzieje siê wy³¹cznie jej w³asnymi si³ami – co w zasadzie wszystko mog³oby byæ b³êdne lub fikcyjne, jak u bohatera wymyœlonej opowiastki. Obiektywnoœæ zaœ pojawia siê zaœ wszêdzie tam, gdzie osoba opisuj¹ca sama ustosunkowuje siê do aktów poznawczych opisywanej osoby.
Zakres obiektywnoœci
Wydawaæ by siê mog³o, ¿e wszelkie stany i czynnoœci, nie tylko poznawcze, mo¿emy przedstawiæ w sposób obiektywny lub subiektywny i odró¿niæ np. poru-szanie rêk¹ od przekonania, ¿e siê poruszy³o rêk¹ albo id¹c dalej odró¿niæ to, ¿e Ziemia kr¹¿y wokó³ s³oñca, od tego, ¿e Jan jest przekonany o tym, ¿e kr¹¿y; czyli odró¿niæ kr¹¿enie planet obiektywne i subiektywne i podobnie wszystko inne. Otó¿ nie.
Kr¹¿enie planet jako zjawisko zachodz¹ce poza umys³ami mówi¹cego i opi-sywanego nie podlega rozró¿nieniu na obiektywny i subiektywny sposób przypi-sywania. Odró¿nieniu temu podlegaj¹ li tylko akty umys³u. Tylko one mog¹ bowiem zostaæ porównane miêdzy umys³em mówi¹cego i opisywanego. Gdy za-chodzi porównanie mamy do czynienia z mówieniem obiektywnym, gdy zaœ treœæ umys³u danej osoby opisywana jest sama w sobie bez porównywania, mówimy subiektywnie.
Kwestia prawdziwoœci wiedzy
Wszystko, co wy¿ej napisaliœmy dotyczy li tylko sensu pojêcia wiedzy, percepcji oraz innych predykatów obiektywnych. Nie ma to zaœ nic wspólnego z krytyk¹ czy jakakolwiek przez kogokolwiek komukolwiek kiedykolwiek przy-pisana wiedza by³a prawdziwa. Jeœli Maciej rozstrzyga to, czy Piotr prawid³owo u¿y³ wobec Jana pojêcia wiedzy, nie ma dla niego znaczenia czy okreœlone po-gl¹dy Piotra i Jana by³y prawdziwe, wa¿ne jest jedynie, czy oni uznawali je za prawdziwe.
Roman Godlewski Objective Predication
Abstract
The author claims that there are two kinds of predicates that are used to describe cognitive states of mind such as beliefs or perceptions. Using some of them, one can describe cognitive states of mind directly whereas using some other he can describe these states in comparison with his own. For example, one can say that a person has a belief or can say that that person’s belief is in accordance with his own beliefs. In the latter situation, he uses the predicate ‘to know’. The conditions that Peter uses the sentence ‘John knows that p’ correctly are the following: 1. Peter believes that John believes that p; 2. Peter believes that p; 3. Peter believes that the reasons for which John believes that p is well- justified. In a similar way, one can ascribe a visual impression of an object x to somebody or compare that person’s impressions with his own cognitive states. In the latter situation, one uses the predicate ‘to see’ (to perceive). The conditions that Peter uses the sentence ‘John can see x’ correctly are the following: I. Peter believes that John has visual impression of object x; II. Peter believes that the object x exists; III. Peter believes that the fact that John has the visual impression of the object x is in accordance with the laws of vision. When one uses predicates which describe person’s cognitive states of mind (possession of beliefs or sensual impressions) he speaks subjectively whereas when one speaks objectively he uses predicates which allow him to compare person’s cognitive states of mind with his own.
