"V-D E
E L O C U T I O N E
P A R S I I I .>
s- I
D E
E L O C U T I O N E
*• 1 ( I N G E N E R E * : VtJHractnvimus haetenus de solida -Inventions * et de recta Dispositioné cogitationuih ; nunc da inventurnW ac dispositbrunv elocutions, agen
dum nóbis est. i''i ,/
Ad dicendinn enim bene, uti-principio in . nuim us, non suflicit b e n e 'cogitare , bene co. gitata disponere, 6ed oportet eadem , et quibus* dam Eloquentiae ornamentis, sobrié adhibitis, explicare, et bonis delectisque verb is, ac pro* p riis dicendi modis u ti, et quctm maxima d a - rítate cuneta, quae mente 'volvis, exponere t et deniquq omnia, quae passim Tyronibus E lo . quentiae obrepere solent, vitia , majorem in mo- dum , devitai'e.
x V g. Super P ro p o sition : MUitarem glo* riam p ra e stare U rjtoria e la vA i: C ogitsbit b en e, qul ita cogitet. idque ita probet: A i m axim a- in' República honor* s v J via m il ta r i, bom D u- \ res Exercitus, v e l via civile boni U ratcres ascen dant. N am bom Duces bello Rémpublicam de fen d an t. boni O rator es in pace Rempublicam servant. Cum tarnen bellum strepere in c ip il,
2Ô0 ç . I. De Elocutions
Or at ore s tacere debent. Nam ut vêtus P o ète in quit s pclhtur è medio sapientia, dum arma so nant, vi geritur r e s , spernitur (/rater bonus, horrtdus miles amatur. Q uare cum ita s it, D u - cibus Or atores cedere debent, et priores esse mi lites, quam illi in República.
Quid huic cogitationi deest? solida e st, sed insipide explicata. Eîocufionem Qratori- ara penitus desiderat. Audite Ciceronem pro- M u ren a, sic hoc eloquentem.
,, Duae sunt artes, quáe possunt locare h o st mines in aniplissimo gradu dignitatis, una Im- »• peratoris, altera Oral oris boni. Ab hoc enim » paris ornamenta retinentur, ab illo belli pe- •?. ricula repelluntur. Otnn a tamen ista nobis stn- ,, dia de manibus excutiuntur, simul al,que ali - •y. quis motus novus bellioum canece incipit. E - ., tenim, ut ait ingeniosus Pôeta, et auctor valdè 3, bonus: praeliis promulgates, pellitur è medio «, non soluta vestra ista verbosa simutatio pru- „ 'dentiae, sed etiam ipsa ilia domina rerum , Sa- 3, pientia: vi geritur res, spernitur O rator, non f» solum odiosus in dicendo, ac lo q u a x, verura 3, etiam bonus: hórridas miles amatur. V estíum 3, vero stadium totum jacet. Non ex jure manu 3, çonsertum, sed mage ferro , inquit, rein repe- „ tunt. Quod si ita est, cédât, opinor, Sulp ici, ,, forum castris, otium m ilitiae, stilus gladio, t, umbra so li; sit denique in Civitate ea prima „ re s, propter guam ipsa Ciritas est omnium s, Princeps.
In genere.
Vident Me perspieue Adolescente9* discri- raen, inter bonam cogitationem , et inter bonam Elocutionem ; quidque sit lo fju i, quid eloqui. Nam cogitationes ipsae etiam praestantissiinae, quodammodo vilesqunt, roburqofe omrje vel ra tio ip sa, videtur am ittere, nisi cum bene, recte- que cogit.es, etiam eg reg iis, propriis , delectis- que v e rb is, etquodam bene dieendi artificio ,vim , anim am , et vitam cogitationi addideris.
Adolescentes hie probe cognoscent, si vel hoe.union elocutionis exemplum rite exam inent, quid sit vera Elocutio. De hac nunc itaque tra- Ctaturi sumus.
Ego jam ad Elocutionem quatuor im pri mis' pertinere statuo; 1 mo. Ornamenta Rheto ric« , <|nae in periodis, Am plificalione, Tropis , Figurisque consistunt. 2do. In q u av is, qua Ora tor utitur lin gua, proprietatem , deleetumque verborum , et modorum dieendi. 5 tiof Qiiam maximam styli claritatem et faeilitatem. 4to. Cognitionem vitiorum Eloquenliae, quae devi- tari oporteat. De his sequeutibus capitibus age- nius. Sit imprimis.
H .
De Periodis.
M a i . de Juventute tnerentur tam illi , qui to- tam Rhetorices artem Periodorum , Troporum , Figurarumque eognitione defiqire , quam isti , qui de his perperam tra c ta te , rel ea spernere
262
\ II. De Elocutione.
for"tasse¡,' vadeanbir. Nasi eioim Juyctaes horu«. periodis cogítationes ¡ungere, periodos, quan tum d*intaxat ex; edit, non muülibus ver bis am pliare, tatuque earum m im bra partí fu lis ínter se vlncire, quam periodunt eum periodo conne- 'c t e r e , verba bene enllocare, numeróse dicere , dibgenter doceantur, et continuo bis asuescere jiibeantur; oratio eorurn semper erit rudis, sca- b avisa, hípica , et insípida.
Quo 1; cb monendum: docere P eriodos, nop eS'B ídem,' ac Juvcnibus itar componenda praeseribere, ut eos oogas, quatepus conséquen- ter per Periodos, T ro p o s, F ig u ras, Exem pla componere; unamque po.st aliani unbeembrem, bimenabrem etc. periodos, omnino exprim ant, Hoc enim rid culum est, euni Tropi , rig u r a e , Periodi, qualescunque se se juxla co gitotioneru offerurit, naturaliter in quauivis oradonem in- fluere debeant. Natura et vis , v'rtutes et vifia h o ru m , lie: e explu anda ns sunt, et delnde Professori curanuum , ad d asuefapere JuVe- n es, ut Periodi e o rama qualescunque mentí oc- currnnt, bonáe, clarae, numer. s a e , bemque ligatae sin! ; Tropi , Figtu*aeque prudenter, ubi opus , adhibitae. Deíiniaiuus jaita Pea-iodoruua aaaturaan,
i . 011 id est Periodus ?
P eriódus ( Graece significan! cimbitum seu circuit'um) est sententia quaedam ita ni se absoluta, ut ad complendum in ea perfectum mentís sensum ,'nihil amphus desidsretur.
De Periodis.
Vcr. Omnia quaec nque dicturus es, p riu s merits consider a. M ultorum euim Jin g v a , intel lect ui praecurrit. In hoc is c rati 3 mor.ito sunt duae periodi , quarum et prinia et secunda ad cogitationem praesentem perfccte exprlm en- dam , n ihil amplius xequirit.
2 , E x quo componitur p erio d u s?
E x membris , et incisis seu Commatibus. 3 Q u id est incisum , seu comma ?
E st particulq minor p e r io d i, non penitu s completci.
V.g-, K xistim es, nihil in rebus hutnanis fr m u m , nihil non mutationi et casui obnoxium esse. Unum hie incisum e st, existimes; alterum incisum : nihil in rebus humnnis jlrm u m ■■ ter«- tiurn Incisum : nihil non obnoxium nmtcttioal et casui esse: quae omnia incisa separating in se- met accepta sensum i’ere nullum habent.
4. Q u id est M em brum ?
E s t m ajor pars p e r io d i, ita quidem fa c ta , ut atlhttc aliud m em brum , ( nisi sit uni- membris p e r io d u s ) quo sensus com pleatu r, desideret. *
V.o-: Sapiens V ir tarn m ediocriter gaitdei b o n is q u a e evemunt', quam moderate dolet ex m ails, quae ccidunt. Isocrates. Nullum horum quatupr membrorimi est, quod aliu<^ non, desi- deret, donee periodus tota completa sit.
II. De Elocutions o'
5. Ouotuplex est P criodus ?
M ultiplex: Unimembris, bimembris, tri- m em bris, quadrimetnbris, et alias pluuum membrorum , quam quatuor.
Unimem bris, si juslo longior est, voeatur Schotnothsnes. Aliae periodi ex plurihus quart» quatuor niembris conilatae, vocari solent perio- di Pneum aticae, item periodicae circumduction nes.
6. Q u id est Periodas Unimembris, bimem b ris, trim em bris, quadrimembris?
Q uae unum . quae duo, quae tria , quae quatuor membra continent, atque ita a numero membrorum vocantur.
Graeqe dicuntur monocolos, dicolos , tri- colos, tetracolos. vg. Sententiae hae Lsocratis: ¿4d mngistratum evectus , in obeundis negotiis , ntmine utaris improbo. Est unimembris. Culpa quae a m Us 0 m iliar Us oritu r, tibi proculdu- bio cdscribetur, non illis Est bimembris. Cum m ultit divitiis lai/s omnino praestantior sit, a pu h licis, quae in Republ. gesseris, functionibus et m uneribus, non d itio r, sed h u d a b ilio r discs- dere cura. Est trimembris. pfustitia eo p ra e stantior est opibus, quod hae quidem et riven- tibus tantum p ro sin t, et im prcbis etiam commu nes sint, ilia vero solis bonis p ro p ria , et vitae laudem , et gtoriam sempiternam Us pariat. Est quadrimembris.
De ! eriodis. 265 N O T A , qyot in periodo verba sint Per sonalia . v'el im personalia, tot esse etiain perio- doruin membra.
P g . In stquenti Isocratis sententia, quia p lu ra, quam quatuor verba reperiuntur, plura etiam su n t, quam quatuor membra; Ut apem i)i- demus quae omnibus quidtm flosculis im id et, oh unoquoque ciutem utilia cat p i t ; ita oportet ut i i , qui eruditionem appetunt, probent om nia, nulli- usque rei inexperti sint, sed undique utiliora ac salubriora colligant. Hane plurimum mem- brorum periodum, periodicnm circumductionem , seu quidvis appella. Pergamus ad
Conditiones bonae Periodi.
PR IM A E S T ; ut optime int er se membra periodi ligentur. Ligantur autem p articu lis, quae sunt innum erabiles, quales sunt istae: Ut ita-. adeo, ut: non tantum , sed etiam-. etc. cum, p r o in ie : nunquam non, quin etiam: cum , tuni: tarn, quam-. nunquam, nisi: quantum, tantum, non satis, sed insuper: eousque, d on ee: Hie qui: etc. De quibus jam et .supra toties innuimus et quae usu discuritur. Sine ejusmodi particulis peri od! plerum quescopae, ut ajunt, dissolutae sunt: bae vero particulae id efficiunt, ut ommno sen- suin sequentem quodammodo post se evocent. Y g . Hac ratione amicis cptime u teris, si non ex pect es dura ipsi rogaverin t, sed ipse sponte tua
its opportune opituleris Isocrates. Vide quam istuds hac ratione amicis uteris , exigat
onni-q. I I De Rio culi one.
no sequens aliquid: i tur) quoque: si ñor e x p í eles ro g a ri, exig it id , quod sequitur, sed spon- 1c opituleris’, tutu priuhira sensus et periodos rite comp entúr. ítem : M 'g n i fa rito non so lum >os ex aníitis, qui o í mala tua dclent, ve rnal eti.m cos. qui ob bona tibi non incident. ítem : Odio hahe non minus eos, qui a d iilan tu r, qiiarn eo s, qui te d ■■ ipiunt. Isocrates. Hae par ticu lar, et aliae e;usmodi pülchem ina sunt eo- gitalionnm vincula.
Particulae: u t , i t a , sim ilosque, nonnun- quam latere possunt. f g : Aururn in igne p ro - bam us, amicos in inf<rt units digaoscimus. Iso crates. Latent hV partieulae , si cu t, it a.
Sed imprim ís Adolescentes asuefaciendi jollicite sunt, ut bis partículis nectknt omnino p e r’ odorum membra. Postea enim , cum in elo- qiuntia profecerint., animadvertent ip-iciet,, ubi natura ipsa has partículas e sig a t, et in oratñ nem qiUrdammodo iniandat^ et, ubi sine iis etiam sens* possint iigari. Nam viri maturi de id genus par- tlculis non cogitante ipsaeibet, ubi opus est, in- íluunt, ubi noli opus, relinquuntur. V g Isocrates: Neminem amicum fa rias, príusquam eu p lo rave rts, quomodo prioribns sil usus amias. Kxpecta enirti ipsum talem erga te fu tu ru m . qualis erga tilias priu s fu rit-, Tardé quidem amicus fia s, fo etu s vero v in anticitia firm iter verseare ione- ris. deque en m turpe e .t . nenunem habere amicum. ac fe.millares multes s eviu perm uta re. Imprudentin c ¡taque ac n ec ia turn in de lt a u tm ttorum vitabis. N o n
pro
b a tí, non len eDe Periodis. 267 cogniti viiia cel re p o ssu n t, thalaque animi , quin in tis latent, secreti-uirpesque morbi cor p o r is . lo .tagtosa s.iepe u n t, qur-e ignarum incau-
tuthifUe phulatim injiciant, naf detect a tardius fu t rorent incut a n t: tia ami itiam ocius quam p a r e s t . er male coalitam dissolvi ac eraneicere oportet. Per di ha.e, utvideee test, alia*- habent, aliae nr n habent has, quae Ligant, particulas. Nihilnm nos f a men talibus exempli.« non ol>- stant'bus uti! ius longe e.st Jtivenes ad eonne- ctenda supradiclis pa'-ticulis periodopum mem b r a , continue co. ortapi.
,, Mo curium hie est: Omnes fere, plurium quam uni us m em bri, periodos, bene particolis lig atas, P r o ta s i, et A podosi con-tare. P ro *• tads est prima p a rsp e rio d i, quae alteram post se omnium desiderat. Apodos s est aite--a pars \ p eiin d i, qu e Protasi r'espbn let. V«rS p a ca- laniitatib s infortuniisque sum oh ru tu s, Pro- 't a s i s , Ht iterfinem infeliciorem me esse existi- vr.em , Apodo-.is. lirg a arentes tuos ( Isocra tes) tahs esse m eniideris: Protasis, quales li- iero s tuos erga te esse optares, Apodo.sis Ami- cos, (idem Isocrates) exis’iniobis hap eos, qui qitidqvid di as out fa c ia s Inudcnt, non . os , qui qmdquid desideres, tibi fa c ile m ox con cdan t, non eos. qui om m a. quae tu pro b es, caete pro bent et ip s i, nee'eos, qui dicenda dissim ulent, et vera, quamvis tibi non ad palatum fu tu ra , subticeant, ’ i uciisqne P ro tasis: sed e o s , qui ju re omicitiae , acprudefeti Icquendi libertcue u s if tibi aus semper hon ista, ni.antv.mvis ssueriora
§. //. De Slocutione
consilia p raeb ean t, aut eiiam delicia tua repre- hendant■ Apodosis.
SECUN DA RONAF. P E R IO D I CONDI TIO E S T : ut voces omnes in periodis, mem- b ris, in cisis, recté inter se collocentur, ita qni- dem, ut sonum quemdam gratum auribus, bené collooatae reddere videantur. Res haec tarn in p atria, quam in lalina lingua nunquam satis Ju - venibus inculcari potest , sed máxime in exein- plis elu ret, et exeinplis ostendenda est.
jQuintes videtis die hodierno Dcornm Im - mortalium amore summo erpa vos-, meis labori- h u s, pericu lis, et consiliis Rempublicam ereptam p en e sx ¡aucihus fa t i, ex ftamma et fe r r o , -iobis conservation, et restituíame vestramque omnium n ia m , ¡iberos vestros, bona, conjures, fo rtu n a s, hoc domicibum clarissimi Im p erii, urhem for- tunatissmam et pulcherrim am . Quam haee sca- brosa .sunt, quamvis sint Ciceronis P s e d ita ja m , ut ille eollocavit, collocentur: ,, llempublicairjt, „ Quirites, vitamque omnium vestruni, bona, „ conjuges, fortu nas, liberos vestro s, afque hoc „ domieilium clarissim i Im p erii, fortunatissi- „ m am , pulcberrimamque urbem , hodierna d ie , ,, Deorum Im m ortalium , summo ergft vos amo- „ r e , laboribus, consiliis, periculisque m eis, ,, ex flamma atque ferro , ae pene faucibus fati ., ereptam , et vobis conservatam ac restitutam ,, videtis/’ Quae facilitas, quamvis in loriga Schoenotene?quae elegantia ? quae majestas Ora- íionis ex hac vocum collocatione oritur ?
D e Periodis. 269 piamus in exordioCatiiinariae tcrt*ae; ZVew minus
ii dies, quibus nascim ur, illustres atque jucundi nobis sunt, quant i i , quibus couservcw,vr. Cicero ita : ,, Non minus nobis jucundi, atque illustres „ sunt ii d ies, quibus conservamur , q u am illi,
,, quibus nascimur.
Ita autem haec coilocatio necessaria in eleganti oratione e st, ut sine ilia , quidquid di- 'ca s, omni gratia destituatur ; fitè vero eoüoca- tis vocibus, into vel una quandoque voce in meliorem locum aptiùs transposita, etiam sim- pli ei elocutioni gratia conciliatin'. Si dixeris ita : E s t flagitiu m maximum iii adolsscertibus, si Aetre étant obedire , sr contemnuat, contumar.es et obflinati eorum auctoritatem , à quibus re- guntur. F a ce si i ml am simplicitatem redolent, haec repnnt. Ja r a , ut Oratori propriora s in t, ea- dem cUnri interprète Jsooratis ita colioca; „ M a x i- „ mum in |edolescentibus flagitium est, si obe- „ dire detrectant, si obstinati et contumaces, j, eorum , â quibus regu o lu r, aucfcoritatem con- temnunt. Item. Esta âiligentissimus et inda fessus in magistratibus et o ffid is , nullum fu g :to labor em el defatigationem . Haec scripturientis sunt; paulo aliter bas voces colioca, sonabunt gràtiîis : „ Jn m agistratibus et offleis diligenti^si- ,, mus indefessusque esto , defatigationem , labo- ,, remquè nullum fugito. ,, In his sequentibus ■ verbis pro M ilonê, tore nihil esse Ciceronts videtur. S ed f n i s s i t , nequs enim jam possum loqui prae lacbrim is, et hic vetat se la ebim is dejendi. Haec o b v ia , aliter paulo colîocata, CicÔ'
§. t i .D e Elocutione. .
¡r¡o
roma eunt r ., Sed finís s it, ñeque en in p r í® *, lachryrnis jam loqui possum ,et hic se lachry- „ mis defendi vetat.
At jam , quaere! aliquls, quae et ubi , voces coliocandue sint? Ego inutilibus re g iJis absti- rieo. Ñeque enim baec deiiuiri possunt, syllaba- rum tail vel tali numero in fine p e rio d i, vel membri. observando; cum baec continuo v ali ent. Attentio et judicium mentis, aptiüs qu-tm quaevi.s reguia te voces collorare docebit. Con- siderentur: Cicero, Julius Caesar, Sallustius,P li- *ul!s, botmp'e Oratóres lam latini quani p a trii; e*. iis iaeile Laic hartnoniae in collocandis vo- Cvous, mens ([uodammqdo ip sa, ntdúm aures asueüeät. Praeceptoris est corrigere, et ap liu s, quae k Discipuiis perperarn collocatae sin t, 'vo ces transponere. Plerique dicunt se in colloca- tiojic vocum , tam in patria, qilajn in Latina lijq- g u a , suam sequi naturam , sui pectoris halituin ; r o n ideo tarnen ingrati insipidique esse desi- p en t, si Ciceronis aliorumque bonorum Ora- tor um' harmonium , in ordine vocum im itari conciliar.
I r - 1 ✓
T E R T IA CONDITIO BON AG P E R IO D E ut nempe sit numerosa , seu debito vocum ac ayllabarum numero completa.
Numerus bic k justa (d e qua inferius) ver- borum amplifica ti one oritur.
'). Q uis torren numsrus in 'mamitis et fe r io . An m e d eb e t'?
De Periodis.
Quaeslio fe r e inutilis Tot enitn voces in singuhs esse debent mttnbris aut per.odis, quot sunt necessatiae, Una p lu s , quae nitessciria non s i t , vel una m inus, 5«»« desidsretur, ora- tiontm vitiabit.
Facie nt-, bonum membrum p erio d !, paucae etiatn voces, si satis su n t; faelent vicenae vel trieenae, si iis opus est. -Nullonaööo Adoiescen- tes eogondi su n t, ut omnino e^lthetis , adv er« b i i s , et id genus, meinbra perl <Wum inl'arci- an t; sed duntaxat, iit bene cogitationem , tot, quod opus « st, vocibus enucleent. Sint aiiae , prout rei natura e xig et, paucarum syllabarum , aiiae etiatn centenarnm, period!; erunt omnes numerosae, ¡dum nihil ad oogitatioqem mentis expficandum in iis dr it. Haec obgervatio, nun- quam satis Adolescent: bus commepdari potest.
• Falluntur, <Jui Ciceroni a nam Elpopentiant in amplifications quam eopiosissima , ac lon- gitudine periodorum collocant. Pleno iih» de- currit alveo, et exundat* ubi optts est,; con- stringitur pressusque est, ubi paucis rein expc- dire oportet. Clodiutn aliquo .loco,-ita de suo sb urbe e x ilio , de statu u rb is, et de hominis istius sceleribus' allaquitur. ,, Pulsus cgo civi- ,, tate’non sum , quae tum nulla erat. Accersitus ,, in civkatem sura , cum esset in Piepublica ,, Consul, esset Senatus, esset consensus populi „ lib e ri, esset iuris et aequitatis, quae vine!» ,, sunt civitatis, repeiita memoria, etc. A t vi- ,, d e , quam ista tui latreeinii tela
a
7
*§.
II. De Rlocutione.
,, rim. Nihil ñeque meum est, ñeque eujus- ,, quam quod a u fe rri, quod e r ip i, quod adimi ,, potest. Si mihi eripuisses divinam animi mei ,, coustantiam, turn ego accepisse me confiterer „ injuriara. Sed haec nec fe c isti, nec facere ,» potuisti. Reditum mihi gloriosum tua injuria ,» d ed it, non exitum calamitosura. E go semper ,, Civis eram , tu ne nunc quideru es Civis. Nisi „ forte idem esse hostia et civis potest. An ,, tu civem ab hoste, natura ac loco, non ani- ,, mo factisque distinguís ? Cacdem in foro fe* ,3 cisti, armatus latronibus templa tenuisti, pri- 3, vatorum domos aedesque sacras incehdisti. 3» Cur hostia Spartacus, si tu Civis? etc Vident Adolescentes3 quam hie pressus sit Cicero , quam brevis, quam nullis verbis 3 nisi neces- sariis, eius constet oratio.
En quoraodo alibi, amore gloriae Romanos exeitat ad vindicandam injuriae labem 3 quam M ithridates illis intulerat , cum omneS Gives Romanos in Asia uno die e x c in d i, imperasset. 3, E t quoniam , in q u it, semper appeteutes glo- „ riae praeter caeteras gentes, atque avidi lau- ,, dis fuistis , delenda vobis est ilia macula ,, M ithridatico bello superiore suscepta, quae „ peni tus jam insedit, atque ihveteravit in Po- ,, puli Romani nomine; quod i s , qui uno d ie , ,, tota A sia, tot in civitatibus,uno nuntio, atque ,, una literarum signifxcatione, cives Romanos „ necandos trucidandosque denotavit, non mo- ,, do adbuc poenam nullam suo dignam seelere ,, suscepit, sed ab illo tem pore, annum jam
î) e Perioâiu
275
j', tertium et vicesimum régn ât; et Ra régn ât, ,, ut se non Ponto, ñeque Cappadociae latebris ,, occultare velit, sed emergere è Patrio Regno, ,) atque in vestris vectigalibus, hoc e s t, in Asiae „ luce versari. Quam haee lo n g a , quam ampli fic a b a P erio do s? Sed illam mox ion ge brevior,m inim cque amplificaba sequ itu r: ” Etenim ad- ,, hue ita vestri cura illo Rege contenderunt Im - ,) peratores, ut ab illo insignia viotoriae, non ,, victoriam reportarent. Quid hac Periodo pressius ? ” Videte, ne ut illis pulchérrimum ,, fu it, tantam vobis Imperii gloriam relinque- », r e , sic vobis turpissirnum sit, illud, quod acce- , , p istis, tueri ac conservare non posse, etc.
Hae Periodi diversae sunt, longaé aliae,- breves aliae. Sed considèrent Adolescentes, si puam vocem supervacaneam in iis observent? aut. s i, quae necessaria esset, hic desideretur ? Sem per appetences g lo ria e , et cupidi laudis f u i - itis. Quam istud : appetences g lo r ia e , alterum hoc : et cupidi laudis fu is tis melius cogitatio- nem exp rim it, melius laudem et gloriam ani- mis im prim it ? Hla m acula penitus in s e d it, et in v e te ra v it, quid hie superfluum ? imo quid non efificacissimum? ut his duobus verbis: m a cula insedit et inveteravit antiquae injuriae de- decus tarn diu inulturo, animis fortius infiga- tu r? Si velles isla adim are: uno d ie tota A sia , lo t in C ivita lib u s, uno n u n tio , atque una lite- Tarum significar, tone -, profectô his vocibus sub* la tís, pernecessarias facti cireumstantias impru dent. 1 toller-e- N r raudos trucidandosque
*74
ç, IL De Elocutions.nrflav't. Dele altei'utrum, magnam vim injuriae diminues. Ita vicies nihil hic esse superfluum. Jam si addere fortasse velles; ilia m acula peni- tus jam. in ho es i t , ins d it , ac à tot nnrtis invete- ra v it, id enimvero et superfluum, et insipidurn esset, satis enim s u peril t íbu s vocibu; res expres- sa est. Si ad illam Periodum: E ten im adkuc ira vestri cum Mo Hege contenderunt Jm perato- res, addere velis: Curtí fo e d ifra g o illa immani- tjue Rege vel.‘ Vestri fortissim i im peratores, vel si addas: reportarunt insignia victo ria e, gladios, te n ta ría , v e x illa , captivos: haec perquam su perfina, et ínutilissima essent. Hoc et simili modo è Cicerone alüsque bonis Oratoribus, osten- d ndum est Adolescentibus, in quo veré con sistât, Periodorum nutnerus , et amplification quam scilicet solis necessariis vocibus sint im- pléndae période, ut ratundae, naturalesque sint.
Plinius queque, (ne plurimos hic ponam ) Pótimdarum ejusmodi Periodorum est praecla- rum exemplar. Tutus exscribcndus hoc loco es set, at'aliquot saltim ex illo periodos extraha- jnus. Traianum laudat, quod cum ante eum barbaras Imperator Domitianus sapientiae Pro fesseras expulisset, ille docendae Juventuti, plu- res M inistros sapientes, p ro v clerit. Nota quod voce: p rin c ip a l rer utitur in hac significartione : ut principem d ecet, M agistros scilicet eonsti- tüendo, et illis alimenta praebendo. ” Quid (in - ,, q u it j vitain? quid mores» quam prineipaliter „ formas? Quem honorem dicendi M agistris» ■ij, quiiü dignitatem Sapientiae Doctoribus
ha-^ bes? Sub Te spiritura et sanguinem, et Pa- 3 , triam, recéperunt studia, quae priorum tem- ,, porum .immanitas exiliis pUniebat, quum sibi ,, vitiorum omnium conscius Princeps, itiimi- j, cas vitiis artes, non odio m agis, quam reye- „ rentia relegai'et. At Tu easdern artes in coin- j, p le x u , oculisj auribus habes. Praestas enim ,, quadtuinque praecipiunt. Tantum eas diligis, nantum ab illis probaris. Adde his aliquid vet d e tra je , amplifica haec, vel diminue, pue- „•ilis censarae notam non eflfugies.
Jam finiendo rem de Periodis, id uniitd dime á bonis iqagistris Adolescentes continuo jo n eri cuperem, ut loco longarum
irumensa-umque Periodorum , quae cogitationes intelle- ctu difficiles reddere solent, ea quae cogitante potius in plures omnino Periodos dispescerc sataganf. Quo enim plures, rotundioresque Pe r io d !, c agitationes dividunt, eo istae magis pla- rtae, captuque fáciles fiunt. Demus exemplura Vitiosae longaeqne Periodi. Sensus sit: In avari- tiam , in ira cu n d ia m , in volupta.tem, in m aesii- tiam im perjum anim i exercendum esse. ” Ut in ea ,, om nia, á quibus superai'i animum turpe fue- ,, rit, exercendum est 5mperium , ita imprim is., „ in eupidilatem lu cri, quod turn exerceb is, „ cum ea sola veruro esse lucrum arbitraberis, ,, per quae famam et gioriam com pararis, non ,, per quae opibus abtmdav eris; deinde in ira- ,, cundiam , qua in peccantes ita affectus esse „ debes, ao alios in temetipsum delinquéntem^
§. II. De Eloeúííone.
„ affectos esse cuperes; tum in amorem volu» ,, ptatis, turpe est enim servís im perare, volu- ,, ptatibus autem serviré: deniquein maestitiain, ,, cui facile medeberis, si in molestia rebus, alio- ,, rum infortunia spectando, te ipsum hominem ,, esse memineris. „ Qnam haec, longit.udine Pe- riod i unius, parenthesibus infar.tae, insípida, me- m oriae, captuique diffieilia, et obscura sint, qui- vis videt. Has jam ipsas cogit.ationes in plures rotundasque cum Jsoerate dispescamus Perio dos. ” A quibus animum superari turpe fue-
rit, in haec omnia imperium exercebit sapiens. „ Turpe e st, ab avaritia, iracundia, volupiate, „ maestitiaque sapientem vinci. Cupiditatcm lu- 5, cri v in ces, si verum lucrum non numinos j, esse arbitreris, nec tuum bonum máximum in „ divitiis et opibus col!ores, sed in virtute ac „ his in rebus, quibus T ib í faraain possis cnm- „ parare, et gloriam. Hujus esto avarus et non ,, eris admodum pecuniae cupidus. Iracun- ,, diana domabis, si in peccantes pariter esse af- „ fectus studueris, ac alios in te ipsum delin- „ quentem affectos, indulgentesque esse cuperes. „ Voluptatum cupidini moderabere, si turpe id „, esse duxeris , servís quidem ac belluis homi- „ nem im perare, voluptatibus autem cum brutis „ serviré. Mnestitiae dolorique animi modum „ pones, si in rebus molestis, et aliorura infor- ,, tunia spectes , et te ipsum hominem remini- 5, scaris, nibilqne supra humanam sortem te „ esse m emineris.',, Quam haec longé claciora su n t, utnote per plures discreta periodos. Sed
;
D e P eriodis. 2 -¡y
bac de re adhuc nobis locus erit dicendi, ubi de claritate styli tractaturi sumns.
Quoniara v e ro , inc'pientibu.s praesertim , implere bene periodos dilï cile est, adjungamus hoc loco aliquot A m p lfic a d o n is in verbo mo dos, qui Tyronibus Eloquentiae non inutiles es se soient.
§ . I I L
De Amplificatione.
g. Quid esc A m p lific a d o verb or um ?Esc m odus, verbis necessariis , u cilib u s, v e l ad ornacum prudcnCer d e le c iis, membra E e - riodorum irnplendi.
V g: C ^upio uc me laudes. Cicero id ipsum ad Lu-* ceium ita exposuit: A rd eo cupiditate incredi- b ili , neejue uc ego arbicror reprehendenda , no- men uc nostrum scripcis illu stretu r, ec celebre- tu r tuis. Pro cupio ; Cupidicace ardeo voces sunt utiliores ad desiderium magis exprimendum, et ornant, ln c re d ib ili: utile epithetum ad hune iinem, ut desiderium magis exprim ât, et Oratio- iiem omet. Ñ eq u e uc arbicror reprehendenda : Voces necessariae, nain alias , cupiditas îaudis , vana dici potest, et reprehendí, sed si ea quis wtitur, tanquam excitamento virtutis, reprehen dí non debet. Scriptis cuis u d nostrum nom ent necessariae voces, llluscrecur et celebretur ; baec auaplificatio per Synonysua, et utilis est, et
or-I or-Ior-Ior-I, De Elocutione.
nat. Conaidera nunc collocationem vocum: scrE ptis ut ittuslretur et celebretur Tuis: Si d.xis- set: tit nomen nostrum celebretur et illustretur scriptis tuis. dixi$set insipide.
Coniprehefidant igitur bene Adoleseenie?, quam non frustra in Uefmitione posita sint haec tria : necessariis, utilibus et ad ornaturn prudenter delectis verbis. Debent enim esse in Amplification© quavis, voces duntaxat, vel ne- cessariae: sine quibus i d , quod dicis explicare non possis; v e l u tiles: quae melius quam aliae voces, cogitationem tuam exprim ant; v e l pru- d en ier ad ornatum a d h ih ita e, id est, voceS, quae prae'er necessitatem, et utilitatem , ad solum ornamentum Orationis conferunt; additur: prum denter delectae voces, magna enira pruden* tia opu? est, in deligendi.s vocibus, n'e puerilis et vana sit Amplificatio. Cicero v g : inquit: M a xim us in Republ: nodes' est, inopia R e i pccunia- ria c. Obdurescunt enim magis quotidie boni. V i- r i ad vocem Irib u ti. Im pendent autem in fin iti sumptms in exercitus, a qu bus defend/m ur: exa- minentur voces islae: M a x mus in republ: no
dus est: sunt omnes necessanae, et nodus vox prudenter delecta, posita est enim p ro : d f j i . cultate. Inopia rei p e c u n ia ria e : dixisset bre- vius, inopia pecu niae, sed utilius ad rem, de qua agebatur, exprimendam po.suit, inopia rei pecu-> n iariae. Obdurescunt enim magis quotidie boni V ir i , a d vocem irib u ti. Omnes ha« voces ad exprimendam talem cogitalionem , si isxatnines, necessariae sunt. Im pendent autem i n f ¿hid
D e Amplißectione. *
79
. /ptus in exercitus, ä quibus defendim ur. Voces omnfs hae necessariae sunt, epithetum islud: in - J i n i c i , et utile est, et ornat.
Idem Cicero inquit: M e commemoratio po- si e rita tis, ad spem qnandam im m ortalitatis ra- p it. Cuperem res noscras monumencis commen- d a ri luis. 0 tunes voces necessariae. Istud: spem qu an dam , ornatus gratiá positura est. Jam in- utiliter , pue^iliterque am plificares, si idem ita diceres. ” Me sollicita, et continua venturae po- „ sterltatis, ac futurorum post nos hominum. „ et saeculorum innutnerabilium commemora- ,, tio , ad jucundissimam certamque spem non „ desiturae imm ortaütatis vehementer vique ma* „ xim a rapit. T ota animi volúntate cuperem , ,, summoque desiderio flagrarem , admirabilibus ,, divinisque tuis me commendari monuinentis. Patet, quam ridicula haec amplificatio esset, p rio ri comparata.
Brutus Ciceroni vult d icere: Filius tuus mi h i muteis probatur , cogitat semper esse se tuum f i l i u m ; id ita elo q u itu r: ” Filiu s Tuus m ihi „ se probat, industria, patien tia, labore, ani- „ mi m agnitudine, omni denique o fficio; ut „ prorsus nunquam videatur dimitiere cogita- „ tionem , cujus sit filius. Ista enumerado vir- tutum, quibus filius Ciceronis sese probat, est perutiiiter fa c ta , magisque permovét ad ejus aestiuiatiotiem. Pro: cogitat semper, positura nun quam v id etu r dim ittere cogitationem , est cir- cumlocutio , quae egregie exornat. Si addas : cogitationem perpetu am , sollicitam , anxiam-, si
eddas, cu ju s, qtmmque clarissim i, praestantis- sim q u e Parentis sit f i h u s : pueriliter amplifi- cabis.
Nemo m e, quaeso, lo n g io ra n , aut thautolo- g ia peccare, in hac materia arguat; scio enim b en e , quam res haec difíicilis Adolesceatibus s it , justam am plificationem , aut in quo defi- c ia t, in quo nim ia, vel inutilis sit, probé ip- telligere. Exem plis vero qúam pluribus p o tiu s, quam praeceptis, id ipsis commodius felicius-. que ostenditur. Proinde nihil delinquet M agi- ster eorum , si permullis adhue exem plis, rem hane ipsis explicare conetur. Considerent quo- cirea adhue in sequentibus exem plis, quid sit vera Ampliñcatio i N ih il tam la u d a bile est • quam de P a tria bene mereri. Item : Putesne il~ lum , qui suarn rem p ro d e g e rit, a d adm inistran- dam Rem publicam idoneum f o r e P Item : E r - ran t tu rp ite r, qui potentiac gloriam e coritem- ptu legum ac eversione Reipubl-. quaerunt. V era g lo ria in aptimé de P a tr ia , Civibusque meren dó , sita est. A l am boni V ir i, aliam m agni ani- m iig n o ra n t. A lia m et tu potentiae fa m a m , cum viris sapientibus et rideto et constanter despi d ió . Item : Cicero de Stoicis Philosophis ait: A p u d Stoicos n ih il a ffirm atur, et in utramqua partem multa d isseru ntu r, de ómnibus quaeri- t u r . n ih il certi dieitur. Item , Jsocratis Interpres. D ilig cn tiu s tuere oerborum deposita , quam pe- cuniarurn. P iros enim probos oportet palam f a c eré, quod i(los magis mores, quam ju sju ran - d u m , f i d e dignos praestent. Item ejusdem. B
D e Amplificationa
v is benefacito. G racia enim a probo viro debi ta , esc pulcher thesaurus.
In his similibusque exem plis, ubi nihil de- est, nihil est snperflui, vident Adolescentes ve- ram justae amplificationis natnram.
Diccndum tamen paucis est, ad juvando* Incipientes.
g. Qui sunt m odi a m p lifica tio n s in v e r l o ? lin o . A d d e re , ubi opus v e l utile esc, epi-theta.
2 do. A d d e re ubi expedit e d v e rb ia tem per is, m o d i, etc. ^
3tio. Circum locutione u t i, sett verburn in no men m utare, cum alio verbo competence.
4to. yddjectivum in subscantivum mu t a r e , a im congruo verbo:
5 to. Uti a b la tiv is, v e l aliis casibus, m o d i, tem poris, cau sa e, quibus plurim um augetur O ratio.
6to, Syn on ym a, v e l voces similes idem que f e r e significantes, nonnunquam am plificando
prosunt.
qmo. E num erado speeierum sub quovis g e n ere contentarum m ire a m plificat.
8yo. D istributio totius in partes.
gno. Brevis, sim ilitudo am plificat et ornat. lo m o . Brevis item com paratio auget, et or n at,
'■ ■ ■ . / - h ' \ , ; ■ ■ *§» §. IV. D e Elocutions
» *
iim o . D e f initio una pluresve eleganter am- p lfie a n t.
Ad hos Amplifieandi Periodum in verbo modos a lii, (quos experientia docebit, quique in lectione Oratorum recurrent) facile reducen- tur; his interim , dum se in Amplifieatione exer- cebunt, uti incipientes conentur, donee ampli ficare quantum opus est, in naturam illis Iran- seat.
5. i v .
De Tropis.
i o. Q uid est tropus ?Tropusy G raece significant v e rto , est vocis á propria signification e , in aliam cum wirtute translatio.
Vg* Quantum animo vulnus accepi. P li- nius. A carnis vulnere, ad animum facta est translatio.
1 1 . Qui sunt T ro p i?
M eta p h o ra , A lle g a r ía , M ethonym ia, Sy necdoche} Antonom asia.
1 2 . 'Quid est M etaphóra?
E st Tropus, quo vox a liq u a , ob simili- tudinem , á propria significatione a d alienam transfertur.
De Tropii.
\ /
' \ \ ' i Vg. D icinius: incenditur ir a , ob similitu- \ d’mcrn mcensi igne ligni. ítem dicimus: Flu-
men Eloquentiae, L u x Sapientiae etc. ob simi* litudinem cuín flumine, cum luce. Hic tropus continuús i'ere est, et plurim um , prudenter ad- hibitus, oi^iat.
M etaphora, vel fit transferendo vocem á rebus animatis ad animata; ut: Leo, B e x ani- malium , obtrectator allatrat etc. Vel ab inani- mati.s ad inanim ata, ut: flammaepluunt, cristali na glacies. Vel ab animatis ad inanim ata, ut: annus senescens pro hyeme. Vel ab inanimatii ad animata: ut juventus/Zoref,
Abusus Mefaphorae vitandus est quam má xim e, ut: G ygas ingeniorum. F in g ere cam pos sanguine, pro spargere sanguinem. A cu - tum moxitis su pcrcilium , pro cacumir.e. Haec ne in Póesi quidem ju ren ili, tolerará possunt, mui- * to magis in Oratione.
i j . Quid est A lle g o ria ?
E st M etaphora co n tin ú a la ; quá a liu d t’erbis dicitu r, a liu d siguífic a tu r.
Vg: V irgultum fa c ile inclinavcris: arbo- 1 . rem frcg eris citius, qu am , si velles, inflexeris.
Significat: Puerum in teñera aetate fu c ile fie * cti posse, non ítem Pirum ,
A lle g o ria , quia .satius videtur esse F ’gura quam T ro p o s, idéoque , eo lo c i, ubi res erit de F ig u r is , repetetur.
2
83
I
1 4 . Quid esc M clonym i a ?
Esc Tropus quo unum ex alio in telli-gicur.
Ut Marcem spirat, pro bellum spiraC. F it quatuor modis. 1 mo. Cum causa, vel quasi cau s a , ponitur pro effectu, ut: Ceres pro pane, Bacchus pro v in o , F enus pro lu xu ria , etc. Quo red ueitur, Auctor pro opere, Possessor pro re possessa, Dux pro exerc.itu , ut: recicavic Proper- cium: id est, ejus versus; ceridic P riam us, id est: T ro ia ; P a lle d i ec Musis vacat. etc. 2 do. Cum effectus sumitur pro causa-: ut cica trix pro vul nere. Quid G ra e c a e , prae Romanis P h ilipp i- cisP q u id Jlia s , prae A F in eid e? id est, quid De mosthenes prae Cicerone, quid Homerus prae V irg ilio ? C oeli ce velint fortunatu m , id est, au thor Coeloruni. 5cio. Cum continens pro conten to : ut: fo n tem f e r r e pro aqua. Roma Sancca. A th en a e dor cae. P o c u la , ca lices, p a cin a e, pa - rasicorum voluptas. M arsupiis ec scriniis dives. 4 co. Cum signum pro re signata: ut seeptrum , d ia d em a , ty ar a , secures, sigillum . etc. Pro bis rebus, quas signant.
1 5 . Quid esc Synecdoche ?
E st Tropus quo unurn ponitur pro alio. F it 1 mo. Cum ponitur pars pro to to : Vg: Barbarorum vim nedurn I t a lia , sed et Capico- lium persensit. Ubi Capitolium pars Romae p e ni tur pro Roma. Ita saepissimè in Pôe'tis flumi- n a , montes, loca celebria, ponuntur pro R egio- nibas integris. Vg: V id i P ed u m , Tyberim: id est
D e Trcpis.
ÜtaViam. Sic potest sumí apud Poetas Aem us pro Thracia. Fyraen ei pro Hispania, etc. id o . Cum totum ponitur pro p arte, ut: sylvam vehere E u - ropam incendere, D anubium bibere. jít o . Cura materia ex qua res est aliqua, sumitur pro re ip sa ; ut: fe r r o vastare; s a x a , metalla et lig n a , colere, pro Idolis; L eo n e, Lupo tigride vestiri, pro pellibus. !\to. Cum species accipitur pro ge nere. Ut auster, notus, etc. p ro v e n to ; Zíper marsus pro quovis apro; Lom bas A d r ia tic u s , pro quovis pisce. O straeay b oleti, pro quibusvis cupediis. 5ío. Cum Genus ponitur pro specie. U t: f e r a pro Leone. A les pro aquiia. Pecus bi- d en s, pro Elephante. 6to. Cura unum pro plu- ribus. Ut M iles Provincias praedatus; Hispa- ñus g ra v is; A ilo b ro x infidelis; Graecus vaíer, 7 mo, Cum plura pro uno. U t, ubi C a m illi, D e - s ij ete. Urbs plen a G atilinis , C aetegis, Cía~
diis. ere. , .
k6 . Quid est A ntonom asia?
Esc Tropus quo a liq v id pro uom ine, v e l ¡persona ponitur.
F it T ropas iste , i mo. cum aliquis eccipu tur (p e r comparationem) pro Persona, in Hi- »tnriis reí fabulis nota; ut Cra estes pro divite,
Apelles pro pictore, Fabricius pro conterapto- re opum; pro ambitioso Pháeton, pro temera rio Jea ru sf 'lyphis pro nauta etc. 2do. Cum ap- peliativum sumitur pro proprio: ut Cónsul Ora- ío r, pro T u llio , P o e te pro Homero. Jm peratof A th en ien sis, pro Them istoele, P icto r pro Apel*
le ,e t c . $tio. Cum dictum pro dicente ponituc } vel factum pro persona, ut,: Ille qui dixit: non so~ leo fu r a r i victorias, pro Alexandro. Is qui ur- bem a so incsnsam cum voluptate spectavit, pro Nerone. \to. Cum Patria pro ho mine ips-»: ut Phrygius, sencx pro AEsopo. A quinas pro Juve- nali. Penusinus pro Horatio, etc. 5 to. Cum De- fmitio quaecunque, pro re defmita; ut: Artium et liter arum aeternum illu d dom ieilinm , pro Ro ma. Prim us R eipu blicae cversnr, pro Caes->>e. Scient.ia longum , latum, profundurnque nu t 'p is pro Mathesi.
H i T ropi omnes adeo frequentes, utiles, et necessarii sunt, ut sine illis nec ulla oraii.o, nec carmen, nec fere epist la esse possit ; inio r ix et fam iliaris sermo. Maiore tamen in versa quartn in soluta oratione libertate adhibentur, An v e ro , qui sit T ro y u s; Metaphorane p an Synecdoche? an Metonymia ? etc. omnino ■ di vine nt juvenes, parnm refert, dum generaliter T ro p i naturam intelligent, quae in translatio- ne unius significationis in aliam eonsistit.
Sunt et alii T r o p i, ut Metalepsis, et Catarhre- sis. M etqlepsis est, tranilatio A longe pel ita. l g : Quintus aries stu p et, ubi aries accipitur pro vere, v er, pro anno, annus pro hominibus, ut sign ifieet: homines quintum jam annum miran- tur belhun protrahh Sexagena Solstitia v i d i t , jntelligitur senex sexagenarius, tLaec v e n ie n t, ohm, ,sed eris turn sp ic a ve, flo s v e , pascendis aut gram en equis id est: post longum tem pus, cum t,u, mortuus, eris in cineres redactus. Cata*
D e Tropis.
tJifesis, est abusio libera T r o p i, u t: venter me m oriae , auriga 'n avis , virg u lta c a p itis, eíe. Sed hi T ropi tninoris hebentur.
Jron iam et HyperboLen ad Figuras á Tro
pis relegamus. r
Usus prudens Troporum satis commenda- ri non potest, sed T ropi Oratori naturales esse debent, nam Pde'tis plus hie licet. Soluté dice- res : N on fe r a m vera laude frustrar i , ac obli- v io n e memoriam rerum tuarum delcri. Póe'ta ad L o lliu m ita : N on ego te meis chartis inorna tu m s ile r i, totque luos patiar labores, im pune, L o l l i % * c a rp iré Uvidam oblivioncm. Solute dicer««; In
omni longe latéquc orbis terrarum loco: Poe'ta: Omnibus in. te rris, quae sunt a Gadibus urque A uroram . Sed haec adraonitio adbuc suo loco redibit.
Jam quanto plus in Carmine Tropis indul- gere liceat ¿ sequent! Ode L y ric a Adolescen- tibus patebit, scripla Anno 1 7 6 1 . occasione bel li PrussicL
§. IV. D e Elocutions A D
a d a m u m s t a n i s l a u m
G R A B O W S K I ,
Principem Episcopum Varmiensem.
Mala
belli
Prussici esse irae
Coelestis
effect us
•O ! qui labores tutus in u tilcs, A Escusque Ponti e littore contuens,
C asus, valubihsqne tecum Ipse vices med tare f n t i :
Q u i, nunc B rita n n o , nunc D om ino maris ( i ) P a rere G a llo , (2) caeruta conspicis 1
Eibensque binarum recenses
P a rta ( 3 ) Semiramidum T rophaia. N on sectus (4 ) a equ e, quos tremit et colit Orbi.s, threnos tres, Regnaque maxima
M e tire , sabuloque (5 ) tempos E t P a lriis steriles arenis:
________ E m
er-(1) Nunc mari victorem Galium^ nunc Briram Bum conspifeis (2) Caerula Poe'tis, idem quod ma* ria: quae caerulei sunt colons. (3) Binae Semirami-
des, duae Imperatrices Komana et Russia?. Semlra*. mis Assyriorum Regina, faeminarum celer.errimai (4) Olios Orbis non aequaliter inter Principes se-
ctns ac divisus, colit, Thrones tres, et Regiia ma xima metiaris ex nna parte : notum est, tria magna Impeiia arma junxisse contra Regem Boru^siae, Austriaeum, Gallicum, et Russicum. (5) Alia ex pai te metiaris Marchiam Brandebiirgicam tolam fa» J
83
D e Tropis, ÍStnersit illis et caput exiulit,
bruta querti vis foedere triplici
Mon terret, Alctdes (6) protervia Geryonem nihil ut minacem E xp avit : etsi mole tricorporem Qui solus, instar cenlimani (7) Gigis
Se dividit partes in ornnes :
Vndique (8) lynx et acutus Argus', Nunc ense prudens aggreditur p a ri, Cunto reirorsum nunc rcsilit p ed e:
E t perd;i et referí amissas, A ncipiti sibi marte palmas. Quot faederatis, quamque potentibus Pugnatur armis ? ilium aries (q) stupet.
Juin quintas, ut bello recentern Cingi Equiturn Psditumque nymbo ? Quorurnve Re.gutn? quoique superbiae (10) Insultât? ipsa casde ftro cio r:
Unas novo sceptro ( 1 1) rnanuque Impertís tribus hostis impar ? Quin ille deria clade anim osior, M ajore sernper castra quatit nietu,
J9
¡289
bulosam, quae veteribus Scriptoribus vocatur Are'1 naria S. K. Imperii, abloniere, du St. Em pire. (6) Hercules its dictus ab Avo Alceo , Geryonem Re gem Hispaniae, quern fahulae tricorporem memo- rant, agressus. (7) Gigas öriareus centum manuum. <8} L yn x visu animalium acutissimus. (9) Ver quin- ium, cujus si^ntim aries. (10) Superbia: potentiae; Virg: Late Legem bclloqut superbum, id est po tentem; Hora!; Quaesitarn metritis same superbiam: id est, lamaui et gioriam, ( u ) ttegiun Gm opae Rex
§. I V .
De Elociuione.
Victusque victori timetur.Ut rnetuenda cruore viso P yrrh i Pelidae (12) terrihilis hidens :
~Aut qualis, ( i3) ictus cuspide, plus adhuC F ero cit, ac immune mgit
B ex ntmorutn, nemorisque terror; ( E t ni mentis sisteret irnpetum
Ciinctator ( i4) unus non superabilis)
Daturus horrendas per area
Proximo, perque remota, caedcs. T e r ( i5) qui et ministrarn fulrninis alitem
Expertus unguei&que implacidos, noea, JSic ante vulgatas pur artes
B e lla , novos meditntur ictus. j4ut ille tandem vincet et ultimus (16)
B id eb it, ( ut quae sera dies vehit, Latent in incertis;) ant si
Dis placet ( et moritura votes (17) Cassandra, si quod praecirtu.it malum Omen Borussis ) occidet , occidet.
¿red strage qua tex it, tegetque J.nnurneros prius ille campos.
O ' 2 9 0
Borussiae penultimus. (12 ) Pyrrhus R ex Epiri ex Peleo et Jove g ?nus ducens, contra Komanos ar- mavit Elephantes; Elephas est duorum dentium , viso colore rubro, vel sanguine, exasperatur. (10) Leo. ( i4) Daunius invictug Imperator Austriacus. ( i5) Tribus insignibus victoriis Russorum fractus.
Imperii Russici insigne Aquila biceps (16) Prover- biumGallicum: Celui rira bien, qui rira le dernier. (17) Cassandra Priami füia vates Trojana, quo no mine hic appellatur Mater Regis Borussiae, quae
D e Tropis.
O ! mallet eases jüngere (18) Nor:coS tit Hoxo'lanos (19) ills suis, truces
In T h ia c a s , attritisque Lunae
Cornibus; (20) O drisiae, (21) Eois Ee.gnis, et (22) Urbi demere cotnpedes: Quant Christiana p u le , rnapalia,
Putresque grandaevos, e.t olitti
Jam (23) steriles, spoliat e Alatres ! Non ergo caeli vindicis esse rem
Putes ? aut nostri in generis necein
Nun saeva conniver* Ja la ?
Quut jugulis eget expiari, Quo oictimarum sanguine proltii Inipurus orbis ? Credo , (24) Diespitef
Ojftnsus iratu-que dum igni JSubila divider et c orusco , Cert os aquarum rn taper ¿t aloe os , JMontes abyssis , et pelagus solo
M iscertt, illinc inquinatos
(•¿5) Turpe ihoros, simul inde spretai Ultufus aras , et "Themydis (26) fugam ; Liane ille belli perpetui Jacern
* y *
ante obitum, vulgo narratur male ominata fuissfc <ie exitu Belli praesentis, omen tarnen vel nullum^ vel falsunr fuisse belli eventus ostendit. (18 ) Au- striacos. (ig ) Russos. (20). O drysiae, Thraciae^ Turciae idem est. (21) Orientalibus: E o is, au ro ra , (22) Bizantio, Novae Romae seu Constan- tinopfdi. ( s3) Effaetas, senes, et jam piddem pariendo non idóneas. (24) D iespittr, Jupiter,
d iei, vel Deorum P a ter, cüm fulmina jaceret¿ (2 5) Irreligioneifi, luxuriant, et injustitiam ultu- f ” s lupite*\ (26) Nota Themydis sey Astraeae è ter*
ç. IV. De Elocutions
SQi
lnce.nS.it, in caput Ncpotum Prorsus avis sceleratiorurn , Quibus nefastos Belligio jocos,
E t th u rarisu s (27) Sardonios movent ; Qui templa vel temnunt suprenii
Coelicvlumque hominurnque tiegis , /
V el si frequentent, visere (28J forniccs, Cellasve lenarum oppido cred.res;
Qui nosse se lestantur, (29) inter Nectaris arnbrosiacque npas Divos beato diffluere otio, Incurios noslri; a quibus audias:
(3o) Si sit Deus quisquam ? reliquit
Res hominum. Regit omne casus, Semenque brutis, ac arimis idem est, Et finis idem. Sic vetitum bonis
S p era re, sic impune pravis Omne nefas licuit licetque. Astraea lerris jussa nocentibus, E xesse, jus et flagitio datum.
Risitque Praetor is (3i) secures
Culpa ferox. Scelus omne tutum est, Meturn D eorum , tecta (3 2) lanugine Exem it aetas, jam bene crimini
ris in coelos fuga. (27) Sardonius, seu stoliduç. abs que causa risus, à Populis Sardoniis. 28) Form- ces, loci impuri, à quibus fornicariae dictae, lenae, m ulieres, ibidem praesides. Adverbium , oppi d o , idem quod multum vel penitus significat. (29) Philosophi Ëpicurei, qui testantur, Superis nul- lam curam esse rerum mortalium. (3o) Sermones impiorum de DEO. (3i) Praetoris seu eujusvis Ju* dicis. (3 2) Lanugo, pili primum auccrescentes,
M atura, nec rudis struenai lnnocuae (3 3) pedicas puellae.
Jam miptijs nil prorsus inest sacri. Jurata flocci N um ina, vec faces
H orret vel incaestas adulter , (3 4) Hercyniae cui more S ylva t
Fas est solutis vivere legibus.
Caelestis haec non ira (35) p ia v e ritl
Hoc fonte (3 6) profluxere clades : Inde gravis mala longa belli. A t nos prophano, tela Deum , fera Temnernus ausu progenies ? Jovi
Infesta jam dudiirn projiago ?
Dura trucis sobotes (67) T y p h a ei ? Densis Olympus Jultninibus ruai ! Pudor fateri nos vetat im pius,
Ictus ab ultrici Tonantis
Ire manu, pluviasque Jlam m as. Fas sint scelestis talia. Numini
Nos rite sánelo. (5 8) Farre litabimus ; Iraeque , quae procudit eases,
T e r placido faciem us (09) Agno.
De Trofjis. 293
mollesque in barba Juvenum (3 5) Pedicae quibns pedes capiuntur , pedicas struere, est insidinri. (3 4) Hercynia, Bohémica S y lv a , pro quavis alia.
M oreSylvae, more belluarum. (3 5) Piare, expiare, eluere, idem est. (5 6) Ethnicus quoque Pbe'ta idem fa 3sus est: Faecunda culpae saecula nuptias p r i- mum inquinavere et genus, et domos: hoc fonte de rívate clades in Patriam populumque fluxit. (67) b era progenies T yp h aei, qui primus Gygantum bella Jovi movit. (3 8) Pane Eucharistico. (3p)
Vítulo, baedo, agno, facere, e*t idem quod sacri ficare.
? 9 4 Ç, v . De Eloculione
$• v.
De Fisuris.
O i 7. Quid est F ig u ra ?E st modus d 'cen d i illustrions et à com muai consuctudine remotus.
Vg: D ic e r e s familiarius : N ih il esc Beipubl: magis n o x iu m , qucm qtiod omnes fo r e ejus Cives privata curent com m ode, llempublicarn n eg lig a n t, et P a tric e utilitatibus suas p ra efe- rant. P leriqu e dolent et cnnqucruntur gloriam , libe/ tiztes, ju r a Eqnesr: Ordinis, Senatus Autho- ritatcm , ju d iria , ru ere, F atriamque esse in or me m ; îcî/ nemo est, qui ob spern obtinendae F r a e fe c tu ra e , de lus , ubi locus est d ic e n d i, non sîleat ; nuUus, qui et a ni bonam Reipublicae jddministrationc.m non laudet. Omnes querun- tur inopem esse, sed ctim de contribuendo ali- qu id in rem P a tr ic e , atque ad ejus defensio- nem a g itu r, omnes se se egestate excusant, etc. etc. Haec jam , bisque sim ilia, Figuris adhibi- tis , elegantiora erunt, meliusquè movebunt ani- inos,
,, Quid nos miramur , quid dolemus, quid ,, conquerimur : Rempubl: veteri gloria spolia- ,, tara, libertates imminutas, Equestr: Ordinis ,, jura convulsa , Senatùs Authorilatem prostra- », tam , jndicia venalia, inermem Patriam vicino- ,, rum cont«mptui et hosti undique expositam ?
De Figuris>
,, cum nos privatorum duntaxat commodorum ,, cara totos occupet? Reipublicae nulla? Quis „ est qui Praefecturae unius, aut tenuis pagi ,> obtinendi spe captus, ea, quae pro Republ: in v Comitiis dicturus fuisset, non subtieuit ? Jmo ,, in adulationem laudemque bene gestae R ei- ,, publ: non prorupit? Eosque qui leges violatas eommemorare audeant, non sugillavit? non ,, risiti* Quis nostrum pluris unquam fecit b6- ,, nura et utilitatem universae Reipubl;, prae bo- ,, no et utilitate propria? Quis, dummodo bene ,, sibi sit, ut omnibus sit bene civibus, cogitavit? „ Quis, praeter elegantia quaedam, ea vero va- ,, na et inania v e rb a, cum ad rent ventum s i t , ,, ; morem Patriae facto aliquo illustri probavit? ,, 0 nos itaque boni publici amantissimos, ac ,, Reipublicae defensores acerrim os! 0 juriuip, ,, legu'nv, libertatumque priscarum nos vindi- ,, ces! Quid Cam illi, Curtii, D ecii, et quicun- ,, que se pro Patria unquam devoverint, nobis- * ,, cum collati ? Nos enim Patriam malevolen- ,, t'a et furore vicinoruin pessumdari, quani ve- ,, hementer dolemus! quam aeerbe inermem ,, plangimus! At enimrerd cum de ope eidem ,, ferenda, de augendo milite , copiisque R e ip :; 5, agitur, exhaustos nos esse, domi nos vix spi- „ ritum ducere, nihil nos posse conferre , etiam ,, peieramus, quo opulentiores a liis , eo ava-’ „ riores parcioresque in Rempubl:. Contribu- j, ant, ( clamare solemus.) a lii, nos perlibenter, ,, quod aequum erit, conferemus, interim yero
ag6 (¡. V. De Elocutione
nosmntipsi omne genus contribuendi reijci- „ mus, ne quid in commune statuatur, vetamus» ,, ¡ifque ila turpiter Reipubl: illudimus. Plan°:i- „ te jam ita , plangite, egregii fortesque Ci- ,, ves, ruere et perire Rem publ:, omnia susque ,, deque v e rli, actum esse de nobis, actum de ,, Patria; Sed Comitia ne quid eontribuendum ,, sit, sistite, extenuate, dissolvite , rumpite, sed „ in Legatorum conclavi, atque etiam in ipso ,, Senatu ne vobis enuingendi ab aula locuple- ,, tis cujusdam cura pagis Oppidi, jam fortas- t, se prom issi, occasio eiabatur, aut ne vobis ,, mnneris honorisque in Rejjubl: consequendi ,, spem imprudenter adimatis, opportune ta- ,, cete, pe sulum ori imponite, silentio omnia ,, prudentique dissimulatione tegite, facta quae- 3, vis celebrate, certatimque laúdate: ita suo sy- ,, deri fatisque relicta Republ: , cujus profectó „ D ii curam gerent, Vos optimé vobis ac do- ,, niesticis, familiaeque rebus, consulueritis. etc.
Vident Adolescentes in hoc brevi exem plo, quid discrirainis sit, inter orationem sine figu res , et inter adornatam Figuris. Admonendi ta- nien sunt: naturam quemque suam sequi de- bere, naturam ab arte juvari, non obrui opor- tere: parce prudenterque figuris, utenduni es- ge, longe plura absque Figurarum adminiculo Oratores dicere, figuras naturaliter quibusdam locis influere oportere, esse eas veluti oratio- nis lumina et ornamenta, quae, quantum satis, non superílue, adhibenda sint.
De Fguris.
*97
j g. Quotuplices sunc Figur tic?D uplices: verborum et sen.tentio.rum, Figurae VERBORUM sunt: quae Ln Ferbo observantur. V g: Memento esse te C ivem , ei nem inquam Reipubl: non Dominum.
Figurae verô SEN TEN TIA R U M , illae di- cuntnr, quae observantur in intégra sensu, ut: cum Scipio , Milites rebelles alloquitur, utitur Figura Dubitationis, quae in sensu consistit. ,, Apud vos quemadmodum loquar, nec consi- ,, lium nee oratio suppeditat, quos, ne uuo no» * ,, mine quidein appellare debeam, scio, Cives?
,, qui à Patria vestra descivistis : an Milites ? qui „ imperium auspciumque ahnuistis, Sacramen „ ti Religionen! rupistis: hostes? corpora, ora- ,, vestitum ,• habituui Civium agnoseo; facta, ,, dicta, consilia, animos hostium \ ideo. etc. , Jam qualescunque illae sunt, at sd quam Classem uuaquaeque ex illis reduci debeat, pa- rum interest, dumrnodo quae, et quid sint , scia-, tur. Nos tarnen ordinem aliquem in illis serva- re volentes, primo Figuras F erb oru m , dein- de Figuras Sententiarum , defmiemus, singulas autem exemplis illustrabimus illis , quae cele- bi •es Institutionum Rhetoricarum Scriptores, è Cicerone aut aliunde collegerunt.
19 . Quae igitur sunt Figurae VERBORUM, Iiepetitio, Conversio, Com plexio, Con- duplicaito, 7 raductio , Q radatio, Synonim ia, M ultiplicatio, Reticent i a , D issolutio, A
djun-? 9 8 §, V. De Elocutione
ctio, D isjunccio, Annom m atio , Sim ïliter ca- dens, ¿¿militer desirieus, C orrectio, Commu- tatio.
R EP ET IT IO , Est F .g u ra , <7«a a i eadenj. ■f oce aliquoties inhoatur Oratio, Vg-, ” Nihil- ,» ne te nocturnum praesidium Palatii, nihil ur- ., bis vigiliae, nihil timor populi, nihil eonsen- ,, sus bonorum omnium, nihil hic piunitissimus ,, Senatus habendi locus, nihil herum ora vui- „ tusque moverunt? Cicero in Calilinam .
CONVERSIO , Est F ig u ra , per quam in idem ■ verbum desinunt commata, v el membra periodi. Vg-. ” Paenos Populus Romanus jusdtia vicit,, ,, armis vicit, liberal,täte vicit. Cicero in V ati- ,, nium. Item : ” Doletis très exercitus Populi ,, Rom: interieetos? intcrfecit Antonius. Desi- „ deratis Clarissimos Cives? eos eripnit vobis Antonius, ^uthoritas hujus Senat us afflicta „ est? afflixit Antonius. Cicero in Antanium .
C O M PLEX IO , Est F ig u ra , qua in aliquot membris aut periodis , primum et ultimum v e r bum repetitur. F g : ” Qui sunt, qui faedera ru- ,, perunt? Carthaginenses. Qui sunt, qui crude- ,, le bellum in Italia gesserunl ? Carthaginenses. ,, Qui sunt qui Italiam deformaverunt ? Cartha- „ ginenses. Qui sunt qui sibi postulant ignosci ? ,, Carthaginenses. Auctor ad Herennium.
CONDUPLICATIO, Est tu n e , quando v o x c liq u a , in eadem sententia duplicatur. Fg-, ,, E r it, ei’it illud profecto tempus. Cicero pro
De Figuris.
*99
,, suspiciones perhorrescimus. Cicero ibidem. „ Item Quid Cleotnenes faceré potuit, quid in- j, quam facere potuit? Cicero in Verrem„
TRA D U CTIO , f i e : cum eadern v o x aliquo- ties in una sententia, sed diverso ca su , v el numero ponitur. !■ g: ” Eum tu ho:uinem ap- ,, pellas , qui si fuisset hom o, nunquaui hominis ,, vitam tam crudeliter petiisset. ¿lur.tor ad IIc- ,, rennium. Item : ’’ Divitias sine divitum esse, tu ,, vero virtutem praefer di vitáis; nam si voles ,, divitias cum virtute com parare, vix satis ido- „ neae tibí divitiae videbuntur, quae virtutis pe- ,, di.ssequae sint. Idem ¿lucrar,
INCREM EN TUM seu G R A D A T ÍO , F i gura , quando verbum , verba majoris semper cnergiae , excipiunt. Vg: ” Facinus est vincire Civem Romanum, scelus verberare, parrici- ,, diuin necare, quid dicain in crucem tollere? Cicero in Verrem. Item : ” lo urbe luxuries ,, creatnr, ex luxuria existat avaritia uecesse est, ,, ex avaritia erumpit audacia, inde ouinia see- ,, lera et maleficia gignuntur. Cic: pro Jioscio.
SYNONIMIA, Est verborum ídem fe r m e si gnifican tium, ad majarem rei exprim endae vim t coacervado. Vg: ” Non feram , non p a liar, non ,, sinam, Cic: in Catilinám . Item : ” Vos solí ,, ignoratis ? vos hospites in hac urbe versami- ,, n i, vestrae peregrinantur aures ? Cicero pro M ilone.
M U RTIPLICA TIO , seu POLISYNTHETON, C u fig u r a , quá Orado erebns
cunjunctioai-300 V. De Elocutione
lus abundct. Vg: ” Me praeter caeteros , et
f) colit, et observât., et diligit. Cic.
R E T IC E N T IA , tu ne, est: quand o ver hum. cliquod subaudicur. C icero : l'g : ” Hunccino „ hoininém, han coiné iinpudentiam, hanecine ,, nos audaciam ? subandituf: feremus; Item : ,, Sermo nullus, nisi de te , subauditur: est.
DISSOLUTIO., E st F ig u ra , cum demptis conjunctionibus, ptura ponuntur commuta, v e l membra, f^g. ” Vastarat Clodius H elruriam , ,, inultos sedibus, fortunis, ejecerat, instabat ,, urgebat, capere ejus amentiam Civitas, Italia. „ Provincia^, Kegna non poterant. Cic. pro Mi~ „ lone.
ADJUNCTIO, Est Figura qua, ad unum ver- bum piara rej'eruntur cam inata, v e l membra. Vg: ” Vicit pudorem libido, timorem audacia, ,, rationem amentia. Cicero. ítem : ” Nihil sibi „ ex ista laude Centurio, nihil Praefectus, nihil ,, cohors, pihil turma decerpit. Cic. pro M ar co Marcello. Item : ” Quid tam commune, qnain ,, spiritus vivis, terra mortuis, mare fluctuan- „ tibus, littus ejectisP C ic: ad Brutum.
D ISJfJN C TIO , E st Figura adjunctioni con traria , qua unicuique Orationis membro suum verbum a d ju n gitu r, cum unum to d Orationi possit sufficerc. Vg: ” Haec studia adolescontiam ,, alunt, senectutem oblectant, secundas res or- „ nant, adversis perfugium ac solatium prae- ,, bent, deleclant domi, non impediunt t’oris, „ pernoctant. nobiscum, perigrinantur, ruslican- „ tur. C ic; pro A rch : P ceta . hem-. ” Hon.eruta
