Recenzje 713
chodzi o Zakład Fizyki Doświadczalnej i istniejącą przy nim bibliotekę (s. 631); nie Warhoft-man, ale Stanisław Warhftman (s. 660).
Niemal wszystkie wykazane tu błędne nazwy instytucji i nazwiska osób powtórzone zostały w indeksach, w których ponadto popełniono dodatkową porcję błędów i co istot-niejsze, błędnych ustaleń. Tak na przykład: zamiast Adamiecki Karol powinno być Adamiecki Wacław. W dokumencie chodzi przecież o dyrektora Instytutu Spraw Społecznych, a nie o nieżyjącego już współtwórcę nauki o organizacji i kierownictwie. To samo przydarzyło się autorkom indeksu z Janem Baudoinem de Courteney, który nie mógł pracować w Insty-tucie Naukowym Badań Europy Wschodniej w Wilnie w 1936 г., gdyż zmarł on w 1929 r. Ponadto: nie Bidło Jarosław, ale Bidlo Jaroslav; nie Biernadski jako jedno hasło, ale dwa odrębne hasła, chodzi tu przecież o dwie różne osoby: pracownika Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej w Kijowie i polskiego policjanta z Warszawy; nie Bułanda Edmund, ale Bulanda Edmund; nie Bystroń Aleksander, ale Bystroń Jan Stanisław; nie Curie-Skło-dowska Maria, ale SkłoCurie-Skło-dowska-Curie Maria; nie Emelianowa Nina, ale Jemielanowa Nina; nie P. J. Grabowski, ale Grabowski Julian ("P" oznacza w dokumencie skrót słowa pan); nie Kellez-Kraus Kazimierz, ale Kelles-Krauz Kazimierz; nie Orbeli A. A., ale Orbeli Leon; nie Rajcher, ale Eleonora Reicher; nie Riazanow D., ale Rjazanow Dawid; nie Spława--Nejman Jerzy, ale Spława-Neyman Jerzy; nie Strakun G., ale Strakun S.; nie Szymkiewicz ale Szymkiewicz Dezydery; nie P. W. Świętosławski, ale Świętosławski Wojciech ("P" w doku-mencie oznacza skrót słowa pan); nie Tołwiński Stanisław, ale Tołwiński Tadeusz itd.
Rezygnuję z wykazania błędnych zapisów nazwisk ukraińskich, gdyż prawie wszystkie podane są w nieprawidłowej transkrypcji. Dziwi też fakt, że autorki indeksu nazwisk nie potrafiły rozwiązać przynajmniej kilkadziesiąt inicjałów imion osób dość powszechnie znanych, a przynajmniej mających swoje hasła w podstawowych współczesnych encyklopediach.
Kończąc prezentację wydawnictwa tą cząstkową listą błędów nie chciałbym sugerować złej opinii o całym dziele, które uważam za bardzo pożyteczne, chociaż w szczegółach niezu-pełnie dopracowane.
Jerzy Róziewicz (Warszawa)
Henryk R i e t z : Z dziejów życia umysłowego Rygi и' okresie Oświecenia. Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Rozprawy. Toruń 1977, 285 s. bibliogr. w przypisach.
Zainteresowanie polskich historyków dziejami obszarów znajdujących się na północno--wschodnich peryferiach dawnej Rzeczypospolitej, a także dalej położonymi terenami imperium rosyjskiego, jest bardzo duże. Tak np. tylko w 1977 г., historycy z Torunia opublikowali na ten temat dwie spore książki
W swojej książce Rietz przedstawił znakomicie i bardzo szeroko tło rozwoju życia umysło-wego w Rydze w drugiej połowie XVIII w. zwracając uwagę na wszystkie elementy tego zagadnienia. W książce — poza "Wstępehi", w którym przedstawiono m.in. "Stan b a d a ń " znajduje się pięć rozdziałów: "Sytuacja polityczna i i gospodarczo-społeczna Rosji", "Rozwój oświaty i kształtowanie się instytucji kulturalnych" (z podrozdziałami: "Szkolnictwo podsta-wowe i średnie", "Zaczątki ruchu naukowego", "Teatr i muzyka", "Wolnomularstwo i kluby towarzyskie"), "Środowisko intelektualne i jego aktywność twórcza" (z podrozdziałami: "Kształtowanie się inteligencji jako warstwy społecznej", "Studia uniwersyteckie młodzieży rosyjskiej", "Struktura zawodowa środowiska intelektualnego w Rydze", "Ważniejsi przedstawi-ciele inteligencji twórczej"), "Ruch wydawniczy" (z podrozdziałami: "Główne tendencje w
euro-' Poza wymienioną wyżej publikacją poświęconą życiu umysłowemu Rygi, w "Mono-grafiach z Dziejów Nauki i Techniki" Witold A r m o n wydał książkę pt. Polscy badacze kultury Jakutów.
714 Recenzje
pejskim ruchu wydawniczym", " D r u k a r z e i wydawcy w Rydze", "Publikacje książkowe", " G a z e t y ogłoszeniowe i o g ó l n o i n f o r m a c y j n e " , "Periodyki literackie i uczone"), " U p o w s z e c h -nienie książki i problemy czytelnictwa" (m.in. z p o d r o z d z i a ł a m i : "Biblioteki i wypożyczalnie", " Z zagadnień czytelnictwa"). Książkę zamykają " U w a g i końcowe", w których p o d k r e ś l o n o szczególną rolę niemieckiego środowiska intelektualnego w Rydze j a k o przekaźnika osiągnięć k u l t u r a l n y c h Europy Zachodniej d o Rosji. .Wskazano również, że w niekorzystnych w a r u n k a c h narodowościowych drugiej połowy XVIII i p o c z ą t k u X I X w. zaczęło kształtować się w Rydze łotewskie życie umysłowe, choć było o n o spychane na margines z a r ó w n o przez nadbałtyckich N i e m c ó w , j a k i R o s j a n .
Pierwsze echa p r ą d ó w oświeceniowych — j a k to podkreśla Rietz — d o t a r ł y d o Rygi w k o ń -cu XVII w. W o j n y pierwszej połowy XVIII w. nie sprzyjały rozwojowi życia intelektualnego w Inflantach, Kurlandii i w obszarach przyległych. Rozkwit oświeceniowego życia k u l t u r a l n e g o nastąpił — p o d o b n i e j a k w Polsce — w połowie XVIII w. i również jego wynikiem była w p r o -w a d z o n a na początku następnego stulecia przez A l e k s a n d r a I r e f o r m a szkolnict-wa -wszystkich szczebli. Rzecz prosta, że w zniemczonej Rydze — przede wszystkim mieście h a n d l o w y m — nie było wielkej elity. Kształtującą się warstwę inteligencji tworzyli głównie nauczyciele (niektórzy z nich zajmowali się twórczością n a u k o w ą , inni — literacką), pastorzy b ą d ź lekarze. Większe aspiracje miał jednak p a t r y c j a t miejski, wykształcony na ogół gruntownie w uniwer-sytetach niemieckich (głównie w H a m b u r g u i Lubece, ale także w Berlinie, Królewcu, Lipsku, Jenie, Getyndze), b ą d ź w Holandii (Lejda), czy Szwecji (Uppsala). Działali także w Rydze o k r e s o w o tak wybitni uczeni j a k J o h a n n J a c o b H e r d e r z Królewca (w t y m mieście wydał 8 prac), J o h a n n Berncharad Fischer — lekarz i członek R o y a l Society w Londynie (w Rydze opublikował 4 książki i p o n a d 10 a r t y k u ł ó w fachowych), J o h a n n A n t o n G ü l d e n s t ä d t — lekarz i towarzysz wyprawy P. S. Pallasa w r e j o n K a u k a z u i M o r z a Kaspijskiego o r a z a u t o r roz-p r a w geologicznych dotyczących tego obszaru. T o właśnie j e m u i Pallasowi zawdzięczamy koncepcje genezy gór, które wewnątrz z b u d o w a n e miały być z najstarszych granitów, a na p o b o c z a c h z u t w o r ó w młodszych, pochodzących z ich rozmycia. Przedstawiony przez nich model b u d o w y gór wysokich — na przykładzie K a u k a z u — obowiązywał jeszcze w pierwszej połowie X I X w.
W Rydze w drugiej połowie X V I I I w. i na p o c z ą t k u X I X w. działały liczne towarzystwa n a u k o w e , głównie — p o d o b n i e j a k w Niemczech — o charakterze e k o n o m i c z n y m , g o s p o d a r -czym, bądź prawniczym. C z y n i o n o wiele starań o podniesienie produkcji rolnej, a także d o s t o s o w a n i e handlu d o wymogów współczesnych. D r u k o w a n o również przekłady klasycznej literatury rosyjskiej głównie z historii i geografii, a także etnografii. W y d a w a n o wiele czaso-pism, z których szczególne znaczenie miało "Russische Bibliothek" u k a z u j ą c e się w latach
1772-1789 i zamieszczające m.in. przykłady wartościowych prac rosyjskich, recenzje o r a z bibliografię. R u c h wydawniczy byl zresztą niezwykle żywy. Wystarczy wspomnieć c h o ć b y o wydaniu p i s m L. Eulera (przekład z francuskiego p o p u l a r n y c h listów z dziedziny m a t e -matyki i fizyki), niemal wszystkich podstawowych dzieł literatury światowej (w tym pisma I. K a n t a , J. J. Rousseau, encyklopedystów francuskich).
W pracy swej a u t o r wykorzystał przede wszystkim b o g a t ą literaturę niemiecką (głównie zresztą publikacje), ale także zeszyty serii wydawniczej pt. "Iz Istorii Jestiestwoznanija i Tech-niki Pribaltiki", prawie w Polsce niedostępne streszczenia referatów z niektórych konferencji regionalnych historyków nauki i techniki radzieckich republik nadbałtyckich i Leningradu, a także liczne o p r a c o w a n i a w języku łotewskim. R ę k o p i s ó w w zasadzie a u t o r nie wykorzystał, co jest oczywistą — c h o ć usprawiedliwioną — wadą książki. Czytelność osłabia koncepcja edy-torska umieszczenia przypisów na końcu (przed zresztą zbyt krótkim streszczeniem w języku niemieckim).
Z przedstawionych uwag wynika, że m o n o g r a f i a życia umysłowego Rygi napisana przez Rietza jest b a r d z o wartościowym s t u d i u m dotyczącym okresu Oświecenia. D o d a ć d o tego trzeba, że wartość o p r a c o w a n i a p o d n o s i m a k s y m a l n a kondensacja olbrzymiego materiału analitycznego o r a z oszczędny w słowa język. Rzecz zrozumiała, że czytelnik polski zawiedzie się nieco pewnymi b r a k a m i dzieła, będącymi następstwem założeń wstępnych. Myślę przede
Recenzje 715
wszystkim o braku rozdziałów analizujących wzajemne wpływy o ś r o d k a intelektualnego Rygi z miastami znanymi z działających tam uniwersytetów bądź towarzystw naukowych. T a k np. o uczelniach w Dorpacie, Akademii Piotrowej w Mitawie, Uniwersytecie Wileńskim, wspom-niano zaledwie mimochodem przy opisie biografii uczonych i innych twórców z Rygi. W zbyt małym stopniu także uwypuklono związki z Gdańskiem i w ogóle z P o m o r z e m . Nie udało się autorowi ustalić zasięgu mecenatu m a g n a t ó w z Inflant Polskich na roz-wój życia umysłowego Rygi. Wreszcie nie omówiono znaczenia Wilna, j a k o miejsca d r u k u m.in. książek w języku łotewskim.
Zdaję sobie sprawę, że realizacja tych postulatów wymagałaby napisania nowej książki. Jestem przekonany jednak, że taką książkę warto napisać. Życzyłbym sobie p o n a d t o by po-dobne monografie dotyczące życia umysłowego w okresie rozkwitu Oświecenia powstały dla Warszawy, K r a k o w a , Poznania i innych miast.
Zbigniew Wójcik
(Warszawa)
Pavel F l o s s : Mikulds Kusansky zivot a dilo. P r a h a 1977, 386 s.
Z satysfakcją można o d n o t o wać pojawienie się w piśmiennictwie historycznym bratniego kraju cennej i ciekawej książki, obok której historyk nauki nie może przejść obojętnie. Pavel Floss,, a u t o r kilkunastu prac o Komeńskim — ujętych w kontekście dziejów nauki i filozofii przyrody wieku XVI i XVII — wystąpił obecnie z pierwszą w języku czeskim (jak sam zaznacza na s. 10) monografią poświęconą Mikołajowi z Kuzy, XV-wiecznemu matematykowi i filozofowi.
Mikołaj z Kuzy znany jest przede wszystkim j a k o a u t o r hipotezy o nieskończoności świata i wynikającej stąd tezy o ruchu Ziemi wokół swej osi. W dziele De docta ignorantia Mikołaj występował przeciwko wywodzącemu się z filozofii arystotelesowskiej i rozpowszech-nionemu w średniowieczu mniemaniu, iż Ziemia stanowi centrum wszechświata i j a k o element najcięższy i stabilny nie może się poruszać. Jego zdaniem nieskończony wszechświat nie może posiadać środka, a więc Ziemia nim być nie może. Wszystkie ciała niebieskie poruszają się ruchem kołowym i takim samym ruchem porusza się Ziemia. Jest tylko zwykłym złudzeniem fakt, iż wszechświat oglądany z Ziemi wydaje się obracać wokół niej.
W historii nauki majczęściej łączy się poglądy Kuzańczyka z teorią Mikołaja K o p e r n i k a . Kopernik także, podobnie j a k Mikołaj z Kuzy, obok założenia o ruchu Ziemi przyjmował, że sfery ciał niebieskich mają kształt kulisty.
Książka Flossa dzieli się na część monograficzną (s. 9-202) oraz wybór tekstów Miko-łaja z Kuzy w przekładzie czeskim (s. 203-357). O p r a c o w a n a została j a k o dzieło naukowe, opatrzona dużą ilością przypisów i indeksem osobowym. Niemniej sam sposób ujęcia części monograficznej jest przystępny i chociaż książka powstała w oparciu o wyspecjalizowany war-sztat historyka filozofii, może w pewnym sensie popularnie informować o podstawowych zagadnieniach filozofii i nauki średniowiecznej i renesansowej.
Floss zastrzegł się (s. 10), że jego książka nie obejmuje wszystkich zagadnień twórczości Kuzańczyka. Widać to przede wszystkim w wyborze tekstów, który zawiera f r a g m e n t y doty-czące poblemów filozoficznych i naukowych, a pomija teksty o treści historycznej, politycznej i religijnej. A u t o r pragnął przede wszystkim pokazać trwałość i aktualność pewnych założeń tego filozofa, d o których zaliczał: pierwiastki rozumowania dialektycznego, zaufanie do nauki i wiara w stały postęp ludzkości, uznanie dialogu za czynnik roztrzygający spory między ludźmi, ostrożność wobec autorytetu tradycji, która nie wzbogacana nowymi elementami traci swój walor twórczy i staje się "zabytkiem archiwalnym".
Kolejne rozdziały książki, dotyczące r o d o w o d u plotyńskiego poglądów Kuzańczyka, jego ontologii, kosmologii, antropologii oraz społecznego kontekstu tych poglądów, a wreszcie znajomości i recepcji Mikołaja z Kuzy w Europie i w Czechach, skonstruowane są właśnie
