A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA O E C O N O M IC A 179, 2004
A ndrzej P o m y k a ls k i
*INNOW ACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW W KONTEKŚCIE RYNKU GLOBALNEGO
Innowacyjność powinna stać się dzisiaj główną siłą kreatyw ną każdej organizacji wpisaną na trwałe w jej system zarządzania i w kulturę. T aki jest zresztą wymóg efektywnego funkcjonowania firmy w gospodarce rynkowej. Doświadczenie krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo potwierdza tezę, że innowacyjność jest źródłem sukcesu wielu firm działających na wolnym rynku.
Innow acyjność w prow adzonych rozw ażaniach jest ujm ow ana jak o zdolność organizacji do stałego poszukiwania, w drażania i upowszechniania innowacji. Innowacyjność stanowi obecnie podstawowe wyzwanie w za-rządzaniu gospodarką dla przedsiębiorstwa, regionu, państw a, Unii E uropej-skiej. W ynika to przede wszystkim z faktu konkurencyjności rynkowej, gdzie szansę rozwoju zdobędą te organizacje, które będą w prowadzały nowe produkty, procesy i zmiany w organizacji.
Innowacyjność jest dla polskich firm i gospodarki warunkiem koniecznym, by uzyskać w przyszłości korzystną pozycję w gospodarce światowej. Również teraz, przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, której gospodarka poziom em innowacyjności znacznie przewyższa gospodarkę polską, zagadnienie to jest szczególnie ważne.
Przy analizie innowacyjności możemy wziąć pod uwagę następujące kryteria i w skaźniki1:
— różnego rodzaju m iary specyficznych efektów działania — np. liczba patentów zgłoszonych przez daną firmę, liczba publikacji naukow ych - jak o wskaźnik „w yprodukow anej” wiedzy,
liczba nowych produktów jako wskaźnik sukcesu innowacji p ro d u k -towych,
* P ro f. d r h a b ., K a te d ra E k o n o m ii i M ark etin g u , W ydział O rg an izacji i Z arz ąd z an ia , P o lite c h n ik a Ł ó d zk a.
1 Z o b . R . G . C o o p er, W inning a t N ew Products: A ccelerating the Process fr o m Idea to
- pomiary jakości działania, takie jak badania zadowolenia konsumentów, - efekty sukcesu strategicznego, gdzie całokształt działań firmy jest w jakiś sposób popraw iany i gdzie przynajmniej część z tych korzyści może zostać przypisana bezpośrednio lub pośrednio innowacji, np. wzrost przy-chodów lub udział w rynku, zwiększona zyskowność itp.
D ecydującą rolę w innowacyjności odgryw a spraw ne w ykorzystanie osiągnięć naukowych i technicznych. One to bowiem przyczyniają się do w zrostu konkurencyjności produktów i usług danej firmy i kraju na rynkach m iędzynarodowych. Aby jednak wykorzystać posiadaną technologię, należy w pełni opanow ać m etodę jej zastosowania.
K ażde przedsiębiorstwo działa w otoczeniu, którego istotnym elementem składowym są firmy konkurencyjne. Jak stwierdza Philip Kotier: „Przed-siębiorstwo musi nieustannie porównywać swój wyrób, jego cenę i kanały dystrybucji, a także jego promocję ze swoimi najbliższymi konkurentam i. W ten sposób m oże ono poznać, w czym jest lepsze, a w czym od nich gorsze” 2.
Z punktu widzenia przedsiębiorstwa dysponującego produktem opartym na innowacji podstawową sprawą pozostaje umiejętne wprowadzenie go na rynek. Aby produkt taki odniósł sukces, strategia jego sprzedaży musi być szczegóło-wo zaplanow ana i konsekwentnie realizowana. Decyzje te zwykle wiążą się z wysokimi nakładam i finansowymi i jeśli okażą się nietrafne, strategia firmy nie sprawdzi się, często nawet wtedy, gdy firma posiada bardzo dobry produkt.
Celem przedsiębiorstwa w zakresie innowacji powinno być wzmocnienie swej pozycji konkurencyjnej. Aby tak sform ułowany cel został rzeczywiście osiągnięty, dana innowacja musi być korzystna z punktu widzenia rynku - klienta. Jedynie te produkty i usługi, które m ożna sprzedać, pozwolą obronić lub wzmocnić pozycję konkurencyjną firmy. Innowacje decydują o konkurencyjności przedsiębiorstwa, to znaczy o jego zdolności do utrzymania się na rynku. I dlatego nie jest prawdziwe twierdzenie, że w prowadzanie innowacji jest ryzykowne - odwrotnie: to brak innowacji może stanowić zagrożenie dla bytu przedsiębiorstwa.
Globalizacja technologii oznacza tendencje do rosnącego um iędzynaro-dowienia, kreow ania, stosow ania i rozpowszechniania się technologii. Trend globalizacji technologii stał się koniecznością dla przedsiębiorstw m iędzy-narodow ych charakteryzujących się wysoką dynam iką zmian innowacyjnych, poniew aż3:
2 P h. K o tier, M arketin g . A naliza, planowanie, wdrażanie i kontrola, G e b e th n e r i S-ka, W arszaw a 1994, s. 206.
3 P a trz C h. A . B a rtle tt, S. G h o s h al, Going global. Lesson fr o m late m overs, „ H a rv a rd B usiness R eview ” 2000, M a rc h -A p ril; R . B outellier, O. G a ssm a n , M . v o n Z ed tw itz, M anaging
G lobal Innovation, S pringer V erlag, N ew Y o rk 2000; A . P o m y k alsk i, Z a rzą d za n ie innowacjami,
1. K lient na całym świecie stał się bardziej wymagający, poszukuje produktów tańszych o coraz wyższej jakości; przedsiębiorstwo musi w pro-wadzić innowacje, tak aby wyprzedzić zmieniające się pojęcie w artości dla klienta.
2. Usprawnienia w transporcie i komunikacji zmniejszyły koszty przewozu i spowodowały, że handel m iędzynarodowy stał się sprawniejszy.
3. Technologia informacyjna przeobrażająca świat w jedną „sieć infor-macyjną” , podobnie jak i nowoczesne media upowszechniające ponadnarodowe wartości, wpływają na tworzenie globalnych innowacji - globalnego biznesu - globalnej społeczności.
4. N astąpiła konieczność uczenia się z doświadczeń m iędzynarodowych oraz szybkiego rozprzestrzeniania się nowych technologii z jednego kraju do drugiego.
5. K onkurencyjność na rynku światowym wymaga, aby nowe produkty i usługi powstawały i były wdrażane szybko i to za jak najniższą cenę. W tej sytuacji coraz ważniejsza staje się koordynacja rynkow a, coraz doskonalsze rozpoznanie i wykorzystanie sytuacji na wielu różnych rynkach, zarów no po stronie zaopatrzenia, jak i zbytu.
6. Zaawansowana technologia powoduje wzrost kosztów realizacji nowych produktów - procesów, co skłania do zwiększania wolum enu sprzedaży, aby stworzyć możliwość wykorzystania „efektu skali” dla zachow ania k o nkuren-cyjności.
7. W globalnej gospodarce m iędzynarodow e przedsiębiorstw a m ogą realizować i w drażać innowacje tam, gdzie istnieje największa szansa na sukces rynkowy. Stąd konieczność ciągłej obserwacji występujących tenden-cji, jak również określenia perspektyw kierunków rozwoju przedsiębiorstw m iędzynarodowych, ich polityki w sferze В + R oraz transferze techno-logii.
W yróżniającą cechą m iędzynarodowych przedsiębiorstw jest to, że firmy te transferują zasoby oraz m ają praw o kontroli. M iędzynarodow y przepływ zasobów wiedzy i kapitału przyjmuje formę bezpośrednich inwestycji za-granicznych jednego kraju w innym kraju. D ziałania sprzyjające adaptacji firm do konkurencji globalnej przedstawia tab. 1.
T a b e l a 1
D ziałan ie sprzyjające ad ap tacji firm d o k o n k u ren cji globalnej
Z ew nętrzne W ew nętrzne D z ia ła n ia innow acyjne
1 2 3 1. Ścisłe zw iązki z k lientam i. 1. O p raco w an ie strategii technologicznych. 1. D u ż a liczba w p ro w ad zo n y ch n o -w ych p ro d u k tó w .
T a b e la 1 (cd.)
1 2 3
2. D łu g o o k reso w e re la -cje z d o staw cam i.
2. K o m p lek so w e z arz ą -dzan ie jak o ścią.
2. K o n cen tracja n a skracaniu długości cykli w p ro w ad zan ia now ych p ro d u -któw . 3. M ięd zy n aro d o w e u m o w y k o o p eracy jn e i krajo w e alianse. 3. M o n ito ro w a n ie m ięd z y n aro ięd o w e g o o to -czenia biznesow ego.
3. D ążenie d o zw iększenia efektyw no- ności p ro w a d zo n y c h p ro cesó w w sferze B + R . 4. K ra jo w e k o o p e rac y j-n e um o w y i krajo w e alianse. 4. Z arz ąd z an ie p ro c eso -w e (reengineering). 4. W sp ó łp rac a z k rajo w y m i p a r tn e r a -mi w sferze B + R .
6. W y k o rzy stan ie tech -n ik b e -n c h m a rk i-n g s
5. Zw iększenie b u d żetó w n a fin a n s o -w anie sfery B + R .
6. W sp ó łp rac a z m ięd zy n aro d o w y m i p a rtn e ra m i w sferze B + R .
7. O p raco w an ie p rzełom ow ych tec h -nologii.
Ź r ó d ł o : C h. A. B a rtle tt, S. G h o s h al, Going global. Lesson fr o m late m overs, „ H a rv a rd B usiness R eview ” 2000, M a rc h -A p ril.
G ospodarka rynkowa ukształtow ała określone mechanizmy stymulujące rozwój gospodarczy poprzez konkurencję rynkową opartą na działaniu sił popytu i podaży. K onkurencja zmusza przedsiębiorstwa do restrukturyzacji i jednocześnie pobudza ich rozwój. Z raportu UE, dotyczącego problem atyki innowacyjności w wybranych krajach europejskich wynika, że odpowiednio konkurencyjne środowisko może generować innowacje4. K onkurencja między przedsiębiorstwami tej samej branży oraz konkurencja m iędzynarodow a odbyw ają się nie tyle przez obniżkę cen, co przede wszystkim przez uruchom ienie produkcji nowych wyrobów i doskonalenie ich jakości. N ad -zwyczajna obniżka cen wyrobów i usług, szczególnie w handlu m iędzy-narodow ym , traktow ana jest przez ustawodawstwa wielu krajów jak o rodzaj przestępstwa gospodarczego i jest zwalczana przez odpowiednie przepisy celne i podatkow e oraz regulacje ponadnarodow e.
Innowacyjność polskiej gospodarki jest niezadowalająca w porów naniu z krajam i Unii Europejskiej, co zagraża m iędzynarodowej konkurencyjności gospodarki i samych przedsiębiorstw. Stan ten to praw dopodobnie oznaka słabości systemów innowacyjnych - krajowego i regionalnych.
4 In n o va tio n P o licy in S i x C a n d id a te C ou n tries. T he C hallenges, r a p o r t U E , h ttp ://w w w .co rd is.lu /in n o v a tio n n es /src/stu d ies .h tm , Sep tem b er 2001, s. 90.
W raporcie Komisji Europejskiej z września 2001 r. wymienia się m. in .5: słabe zainteresowanie polskiego przemysłu wynikami prac badaw -czo-rozwojowych,
- konserwatyzm wielu struktur szkolnictwa wyższego utrudniający po-wiązania uczelni z przemysłem,
- wysoki poziom naukowy wielu jednostek naukowo-badaw czych oraz konkurencyjną pozycją Polski w takich dyscyplinach naukow ych, jak: m atem atyka, fizyka, chemia,
- brak silnych powiązań kapitałowych i organizacyjnych sfery nauki z gospodarką (dotyczy instytutów В + R, jednostek PA N i wyższych uczelni),
- słaby rozwój regionalnych systemów innowacyjnych, szczególnie różnego rodzaju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości; z doświadczeń innych krajów wynika, że proces rozwoju regionalnych systemów innowacyjnych jest długotrwały i wymaga dojrzałej polityki regionalnej,
- napływ inwestycji bezpośrednich, transferujących do Polski nowe technologie i m etody organizacji; nierów nom ierność ich rozm ieszczenia wynika z braku aktywnej polityki (w tym regionalnej) w wielu województwach w zabieganiu o inwestorów; istotna jest niekom pletność in frastru k tu ry gospodarczej i instytucjonalnej,
- stan prawny w zakresie ochrony własności intelektualnej w Polsce jest oceniany pod względem m erytorycznym jako dobry i porównywalny ze stanem w krajach UE i OECD.
W roku 2001 nakłady z budżetu państw a na działalność badawczą i rozwojową w Polsce wyniosły 3147 m in zł. Relacja w ydatków ze środków publicznych na działalność B + R do produktu krajowego brutto wyniosła 0,41% .
Od roku 1991 stwierdza się systematyczny spadek relacji w ydatków budżetowych na naukę w stosunku do produktu krajowego brutto (tab. 2).
T a b e l a 2
W y d atk i bud żeto w e w dziale „ N a u k a ” ja k o p ro c en t P K B w latach 1991-2002
R o k 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
% PK B 0,76 0,64 0,57 0,55 0,47 0,48 0,46 0,44 0,44 0,43 0,41 0,35
Ź r ó d lo : „ R o cz n ik S tatystyczny” G U S z 1998 i 2003 r. o ra z U sta w a b u d ż eto w a n a 2002 r.
Ocenia się, że udział przemysłu wysokiej techniki w Polsce wynosi zaledwie 4,9% w produkcji i 5,7% w zatrudnieniu, podczas gdy w krajach rozwiniętych, takich jak USA i Japonia, wynosi on ok. 30% . N akłady na
badania naukow e i prace rozwojowe w Polsce w latach 1996-2002 wyniosły ok. 0,5% PKB (ok. 0,4% z budżetu oraz 0,1% ze środków pozabudżetowych). W tym samym czasie w krajach Unii Europejskiej odpowiednie wartości osiągały poziom od 2 do 3% PKB. W 2002 r. nakłady na działalność badawczą i rozwojową wyniosły 0,35% PKB.
Przyjmuje się, iż istnieją trzy przyczyny niepokojąco niskich nakładów (zarówno państwowych, jak i prywatnych) na В + R w Polsce w latach 90.
1. W iara w rolę „niewidzialnej ręki” rynku, która zapanow ała w naszym kraju z początkiem mijającej dekady. Tymczasem nie spełniły się nadzieje, że mechanizm rynkowy wymusi na przedsiębiorstwach wzrost nakładów na badania i innowacje.
2. Niski poziom społecznego zrozumienia i akceptacji roli nauki w roz-woju cywilizacyjnym współczesnego społeczeństwa. W Polsce panuje po-gląd, że na nauce m ożna dość łatwo zaoszczędzić, zamiast poglądu, iż jest to działalność, na której m ożna zarobić - w szerokim rozum ieniu tego słowa.
3. Bieżące trudności finansów publicznych w okresie transform acji gospodarki, zwłaszcza w ostatnich latach. W skaźnik udziału wydatków В + R w PKB kształtuje się na bardzo niskim poziomie i wykazuje tendencję m alejącą, a przede wszystkim znacznie odbiegającą od poziom u krajów rozwiniętych.
Obecne nakłady na naukę w Polsce są zbyt niskie i odpow iadają potencjałowi gospodarek słabo rozwiniętych. M ożna przyjąć, że zaniżone są w stosunku do potencjału sfery nauki oraz potrzeb kraju, którego wyjście z recesji może być uwarunkowane szybkim wzrostem innowacyjności gos-podarki.
Rozwój innowacji następuje bardziej kom pleksowo, jeśli przedsiębiorstwa w swoich strategiach opierają się na relacjach, k tó re obejm ują źródła zewnętrzne innowacji. W ychodząc poza zasięg pojedynczego przedsiębiorstwa, tw orzą sieć relacji pomiędzy organizacjami - uczestniczą w nich firmy duże i małe, prywatne i państwowe - dla maksymalizacji ich nastawienia na innowacje przy m inimalnych kosztach. Strategiczne alianse różnych typów (począwszy od fuzji do specjalnie organizowanych konsorcjów dla В + R) zmieniają tradycyjne podejście, które stawiało na indywidualnie realizowane projekty. Przesłanką tego typu decyzji jest nie tylko ekonomizacja działalności, wynikająca z uzyskania pożądanego efektu skali, ale także podzielenie się kosztam i i ryzykiem podejm ow anych przedsięwzięć. D o k o n an e w tym zakresie przez partnerów inwestycje wzmacniają trwałość ich kontaktów . Naw et krótkotrw ałe badania podejm owane dla doskonalenia procesu lub p ro d u k tó w m ogą ustanow ić pow iązania techniczno-technologiczne oraz powiązania systemów operacyjnych i innych funkcji marketingowych i niemar- ketingowych, które przesądzają o sukcesie firmy.
Większość omawianych kontaktów stanowi o kontynuow aniu współpracy z danym kontrahentem . Istotne są więc sieci nastawione na rynek, obejmujące dostawców, konkurentów i użytkowników. Szczególne znaczenie przypisuje się jednak sieciom, które obejmują również szkoły wyższe, instytuty badawcze i przedsiębiorstwa. Przyjmuje się, że „kom pletne” sieci przynoszą znacznie większe korzyści pojedynczej firmie i całej sieci.
Wiele z tych firm jest słabo wyposażonych w środki trwałe, a wybierając i adaptując odpowiednią nową technologię, są w stanie bezpiecznie wykorzys-tać kapitał finansujący inwestycje.
Istotnym problemem sieciowego zarządzania innowacjami są przepływy kapitału, szczególnie we wczesnych fazach przedsięwzięcia, gdy kontakty między kontrahentam i rozwijają się. Rząd, ustanawiając zasady dla inicjatyw innowacyjnych państw a, może docenić wagę tych powiązań i wspomagać przyszłe relacje, zapewniając dostępność kapitału we wczesnych ich fazach. Te zmiany w charakterze podejścia do innowacji w sektorze prywatnym kreują now ą rolę dla państwowych program ów wspom agania technologii, które powinny stać się katalizatorem formacji relacji i aliansów strategicznych przemysłu, rządu i instytucji akademickich dla rozwoju i zastosowania technologii. Ustanowienie sieci relacji zależy od podatności na zmiany, współdziałania w podejmowanych przez przedsiębiorstwo decyzjach i efek-tywności przepływu informacji.
Innow acje w ykraczają poza działalność В + R i w coraz większym stopniu zależą od „kom pletności” sieci oraz przepływu wiedzy. Firm a, która nie jest w stanie samodzielnie prowadzić B + R, m oże zapewnić sobie dostęp do nowych technologii za pośrednictw em outsourcingu. Pojęcie outsourcingu w odniesieniu do technologii oznacza usługi, które są realizowane przez firmy zewnętrzne. W ykorzystanie outsourcingu jako dźwigni techno-logicznej stwarza możliwość wprowadzania nowej technologii drogą kontraktu. Podstaw ą k o ntraktu powinien być plan strategiczny outsourcingu, który zwykle jest powiązany ze strategią biznesową. U dany kontrakt stwarza szansę zmniejszenia ryzyka technologii, a także ryzyka wyboru dostawcy technologii i jej wdrożenia.
W ykorzystanie outsourcingu z jednej strony oraz rozwój kluczowych umiejętności z drugiej strony są podstaw ą tworzenia przedsiębiorstw wir-tualnych. Przedsiębiorstwo wirtualne stanowi sieć samodzielnych firm współ-działających w skali globalnej, zintegrowanych transakcjam i rynkowymi, które realizuje się za pom ocą połączeń informatycznych.
W w arunkach globalizacji rynku innowacyjność jest rozum iana jako zdolność przedsiębiorstw do tworzenia i w drażania sieciowego systemu innowacji, a przede wszystkim stanowi faktyczną umiejętność w prow adzania nowych lub zmienionych produktów , usług i procesów technologicznych i organizacyjno-technicznych.
Głównym wyzwaniem dla polskiej polityki gospodarczej w dzisiejszym zmieniającym się otoczeniu jest wdrożenie przez państw o, region i przed-siębiorstwo optym alnych strategii ułatwiających dostosow ania strukturalne do rynku międzynarodowego. Zmiany te w odniesieniu do rozwoju innowacji wym agają uznania В + R i transferu technologii za strategiczne funkcje dla przyszłości rozwoju przedsiębiorstwa. Jeżeli Polska nie przeprowadzi re-strukturyzacji swojego przemysłu, wprowadzając w szerszym zakresie przemysł wysokiej technologii - nowych produktów , procesów i zarządzania - to stanie się krajem drugiej kategorii.
A nd rzej P o m yka lski
IN N O V A T IO N O F C O M P A N IE S IN T H E G L O B A L M A R K E T C O N T E X T
In n o v a tio n is th e co re fo r successful c o rp o ra te m an ag em en t in co m p etitiv e en v iro n m en ts. T h e p a p e r describes th e links betw een the ab ility to ap p ly in n o v atio n s an d the c o m p a n y ’s com petitiveness in g lobal m ark ets.
