Badania terenowe - Field work
Marcin Szeliga
Kontynuacja badań wykopaliskowych na wielokulturowym stanowisku 6 w Tominach,
pow. opatowski, w latach 2 0 0 6 - 2 0 0 7
B adania będące p rzed m io tem niniejszego spraw o zd a nia stanow iły k o n ty n u ację szerokopłaszczyznow ych prac ratow niczych, jakie p rzep ro w ad zo n e zostały na stan o w isk u przez zespół In sty tu tu A rcheologii UM CS w okresie o d 1 0 IV do 15 V I I 2006 r. w zw iązku z b u d o w ą o b w o d n icy m iasta O żarow a (por. M. Szeliga, A. Za- kościelna 2009). W o p arciu o siatkę arow ą założoną dla p o trze b p ra c przedinw estycyjnych, do eksploracji w yty p o w an e zostały ary E15 i F15 (2006 r.) oraz F14 (2007 r.), zlokalizow ane w obrębie górnej p a rtii p o łu d n io w o -za ch o d n ieg o stoku ostańca, p o p ó łn o c n o - zachodniej stro n ie o b w o d n icy i w b e zp o śred n im są siedztw ie przestrzen i rozp o zn an ej w io sn ą 2006 r. (ryc. 1A). O bserw acje p o cz y n io n e p o d czas w iosennych b a d ań ratow niczych pozw alały oczekiw ać w tej strefie dalszej k o n ty n u acji osady k u ltu ry ceram iki wstęgowej rytej w k ie ru n k u p ó łn o c n o -z a c h o d n im (M. Szeliga, A. Z akościelna 2009, ryc. 2).
D w u k ro tn e k am p a n ie w ykopaliskow e p rz e p ro w adzone n a stanow isku n a p rzełom ie lipca i sierpnia 2006 i 2007 ro k u 1 d o prow adziły do ro zp o z n an ia o b szaru o łącznej p o w ierz ch n i blisko 301 m 2 (ryc. IB).
1 W ram ach terenow ych ćwiczeń w ykopaliskowych stu dentów archeologii UMCS.
Na całej przestrzeni objętej eks ploracją zarejestrow ano je d n olitą sytuację stratyfikacyjną. Bezpośrednio p o d współczes nym hum usem zalegała pyla- sta, szaro-beżowa w arstw a de- luwialna o miąższości oscylują cej o d 20 cm do około 40 cm ,
rosnącej w raz ze spadkiem terenu, przykryw ająca stro p o w ą p a rtię o sadów piaszczystych i gliny zw ało wej zlodow acenia środkow opolskiego.
E ksploracja h u m u su , a zwłaszcza w arstw y delu- w ialnej dostarczyła olbrzym iego zb io ru m ateriałó w zabytkow ych, obejm ującego łącznie 8736 okazów ró ż n o ro d n y ch kategorii (tab. 1) o niejednolitej p rzy należności ch ro n o lo g iczn o -k u ltu ro w ej. N ie tw orzyły o ne żadnych w yraźnych k o n cen tracji w obrębie p rz e strzen i objętej bad an iam i.
N ajliczniejszą kategorię zabytków ru ch o m y c h sta n o w ią w yroby k rzem ien n e, obejm ujące pozostałości w szystkich etapów p ro cesu rd zen io w an ia i ch a ra k te ryzujące się znacznym sto p n iem zróżn ico w an ia
su-Tabela l.Tom iny, pow. opatowski, stan. 6. Zestawienie ilościowe m ateriałów zabytkowych odkrytych w sezonach letnich 2006-2007, w trakcie eksploracji humusu i deluw ium w obrębie arów F14 i E-F15.
Table l.Tom iny, Opatów district, site 6. Q uantitative survey o f artefacts found in the summers o f 2006 and 2007 in the humus and delluvial layers w ith in ares F14 and E-F15.
Sezon badań Ceramika Krzemień Kamień Obsydian Metal Razem
2006 r. (ary E-F15) 770 1197 5 7 - 1979
2007 г. (ar FI 4) 2257 4446 28 24 2 6757
M arcin Szeliga
Ryc. 1. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. А - Lokalizacja i zakres przestrzenny badań wykopaliskowych w latach 2006-2007:1 - linie rozgraniczenia obw od nicy; 2 - granica stanowiska w części kolidującej z obwodnicą; 3 - obszar badań przedinwestycyjnych z wiosny 2006 r.; 4 - obszar przebadany w sezonach letnich w 2006 i 2007 r. (na podstawie M. Szeliga, A. Zakościelna 2007, ryc. 1, z uaktualnieniam i), ß - Rozmieszczenie i przynależność kulturowa obiektów odkrytych w obrębie arów E-F14-15 w latach 2006-2007: a - kultura ceramiki wstęgowej rytej; b - kultura trzciniecka; с - kultura łużycka; d - pradzieje nieokreślone; e - czasy nowożytne. Opracowanie graficzne M. Szeliga.
Fig. 1. Tominy, Opatów district, site 6. A - Location and range o f excavations from the years 2006-2007:1 - ringroad; 2 - lim its o f the excavation area over lapping the ringroad; 3 - area covered by rescue excavations; 4 - area investigated in the summers o f 2006 and 2007 (after M. Szeliga, A. Zakościelna 2007, Fig. 1, w ith updates). В - Distribution and cultural provenance o f objects discovered in ares E-F14-15 in the years 2006-2007: a - Linear Pottery culture; b - Trzciniec culture; с - Lusatian culture; d - indefinite prehistory; e - modern times. Graphic design by M. Szeliga.
Kontynuacja badań w ykopaliskow ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w Tom inach
Ryc. 2. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. W ybór m ateriałów krzemiennych związanych najprawdopodobniej z kulturą ceramiki wstęgowej rytej, pozyskanych z humusu i deluw ium : 1-7,10-12 - krzemień świeciechowski; 8 ,9 - krzemień jurajski podkrakowski. Rys. M. Szeliga.
Fig. 2. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f flin t artefacts connected most probably w ith the Linear Pottery culture found in the humus and delluvial layers: 1-7,10-12 Świeciechów flin t; 8 ,9 - Jurassic-Cracow flin t. Drawn by M. Szeliga.
Marcin Szeliga
Ryc. 3. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. W ybór m ateriałów krzemiennych i obsydianowych związanych najprawdopodobniej z kulturą ceramiki wstęgowej rytej, pozyskanych z obrębie humusu i deluw ium : 1 , 2 - krzemień świeciechowski; 3-26 - obsydian. Rys. M. Szeliga.
Fig. 3. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f flin t and obsidian artefacts connected most probably w ith the Linear Pottery culture found in the humus and delluvial layers: 1 , 2 - Świeciechów flin t; 3-26 - obsidian. Drawn by M. Szeliga.
Kontynuacja badań w yko p a lisko w ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w Tom inach
row cow ego. N ajw iększą frekw encję w ykazały p rzy tym okazy w y k o n an e z lokalnych surow ców tu ro ń sk ich , z d o m in u jący m k rzem ien iem św ieciechow skim , p rzy zdecydow anie m n iejszy m udziale p ozostałych g a tu n ków, w ty m jurajskiego podkrakow skiego i czekola dow ego, a w dalszej kolejności rów nież ożarow skiego, pasiastego, n arzu to w eg o i w ołyńskiego, re p re z en to w anych z reg u ły przez bard zo nieliczne serie znalezisk (ryc. 2). W je d n y m p rzy p ad k u stw ierd zo n o obecność fra g m e n tu w ió ra w ykonanego n a jp raw d o p o d o b n iej z ra d io la ry tu o nieokreślonej prow eniencji. C ałkiem p o k aźn ą g ru p ę, zw ażyw szy n a niew ielki zakres p rz e strzen n y b a d ań , stan o w ią w yroby z ob sy d ian u (31 egz.; tab. 1), rep rezen to w an e w najw iększym sto p n iu przez z reguły zdefrag m en to w an e w ióry, o d łu p k i oraz łuski (ryc. 3: 3-20, 23, 24), a tylko sporadycznie przez okazy in ten cjo n aln ie retu szo w an e (ryc. 3: 21, 25, 26), w ty m sm ukły przekłuw acz o częściow o u trąco n y m żądle w yko n an y n a negatyw ow ym w iórze (ryc. 3: 22).
M im o n ieh o m o g en iczn eg o ch a ra k te ru zb io ru w y ro b ó w k rzem ien n y ch i niem ożliw ości d o k o n an ia jego pełnej klasyfikacji chro n o lo g iczn o -k u ltu ro w ej, należy podkreślić, iż w g ru p ie rdzeni, pó łsu ro w ca w iórow ego oraz retuszow anych n arzędzi przew aża jąca część artefak tó w w ykazuje cechy tech nologiczne i m o rfo m etry czn e o d p o w iad ające k an o n o w i krzem ie- n ia rstw a w czesnoneolitycznego (ryc. 2; 4). D otyczy to ró w n ież w yrobów z o bsydianu, którego n a jin te n syw niejszy napływ n a te ren y p ó łn o c n eg o p rzed p o la K arp at p rzy p a d a w łaśnie n a w czesny o d cin ek neolitu, a ściślej na p rzeło m VI i V tys. oraz 1 poł. V tys. przed Chr., w iążąc się ze społecznościam i w stęgow ym i oraz najstarszym i u g ru p o w a n ia m i p o stlin e arn y m i, przede w szystkim zaś k u ltu rą m alicką (np. J. M ichalak-Ści- bio r 1992, s. 36-37; M. Szeliga 2007, s. 295-298). A k tu alnie, w zw iązku z b rak iem dostatecznych p o d sta w do łączenia w y ro b ó w obsydianow ych z T om in z którąś z m łodszych je d n o stek n a d d u n ajsk ich 2, istnieje b a r dzo duże p raw d o p o d o b ień stw o , że stan o w ią o ne zbiór jed n o lity p o d w zględem ch ro n o lo g iczn o -k u ltu ro w y m , zw iązany w całości z k u ltu rą ceram iki w stęgow ej ry tej. Z n ajd u je to zresztą swego ro d zaju p o tw ierd zen ie w m ateriała ch obiektow ych.
M ateriały ceram iczne z h u m u su i w arstw y deluwial- nej obejm ow ały pokaźną, choć zdecydow anie m niej
liczebną kategorię znalezisk ruchom ych (3027 egz.; tab. 1), charakteryzującą się z reguły dużym stopniem ro zdrobnienia oraz najczęściej złym stanem zachow a nia, u tru d n iający m , a w niektórych przypadkach wręcz uniem ożliw iającym d okonanie jednoznacznej identyfi kacji kulturow ej. Zdecydow anie dom inującą gru p ę sta now ią przy ty m fragm enty pozbaw ione ornam entacji, pochodzące głów nie z brzuścow ych p artii naczyń.
Na pod staw ie analizy cech technologicznych oraz stylistyki zd o b n ictw a najliczniejsza część m ateriałó w ceram icznych p o w iązan a została z k u ltu rą c e ram i ki w stęgow ej rytej (ryc. 5; 6). Z b ió r ten rep rezen tu ją w najw iększym sto p n iu fra g m e n ty naczy ń cien k o ś ciennych, w ty m głów nie czarek w kształcie w ycinka kuli (ryc. 5: 1, 2, 4-7), zdecydow anie przew yższające u d ział tzw. ceram iki ku ch en n ej o grubszych ścian kach i gorszych p a ra m e trac h jakościow ych m asy ce ram icznej (ryc. 6:14-18). W g ru p ie okazów o rn a m e n tow anych najliczniej w ystąpiły frag m en ty zdobione w stylu n u to w y m , a tylko sporadycznie żeliezow skim
2 Jak dotąd najstarszy horyzont postlinearny reprezentow a ny jest na stanow isku w sposób pew ny jedynie przez m ateriały kultury malickiej. Zostały one pozyskane wyłącznie w czasie badań przedinw enstycyjnych w iosną 2006 r. w postaci stosun kowo nielicznych i na ogół m ało charakterystycznych fragm en tów naczyń, zalegających na złożu w tórnym w obrębie hum usu i w arstwy deluwialnej (M. Szeliga, A. Zakościelna 2009, s. 14).
Ryc. 4. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Składanka rdzenia w iórow ego z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego odm iany A z odłupkiem znoszą cym część jego wierzchołka na etapie w stępnej zaprawy. Fot. M. Szeliga. Fig. 4. Tominy, Opatów district, site 6. Combination o f a blade core made from Jurassic-Cracow flin t type A w ith a flake removing a part o f tip during a preparation. Photo by M. Szeliga.
M arcin Szeliga
Ryc. 5. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. W ybór m ateriałów ceramicznych kultu ry ceramiki wstęgowej rytej odkrytych w obrębie humusu i deluw ium . Rys. R. Galej, W. Zieliński.
Fig. 5. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f pottery material o f the Linear Pottery culture found in the humus and delluvial layers. Drawn by R. Galej, W. Zieliński.
Kontynuacja badań w ykopaliskow ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w T om inach
-Ryc. 6. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Wybór m ateriałów ceramicznych kultu ry ceramiki w stęgowej rytej odkrytych w obrębie humusu i deluw ium . Rys. R. Galej, W. Zieliński.
Fig. 6. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f pottery material o f the Linear Pottery culture found in the humus and delluvial layers. Drawn by R. Galej, W. Zieliński.
M arcin Szeliga
(ryc. 6: 9-11). W pojedynczych p rz y p a d k ach stw ier d zo n o obecność całych oraz frag m en tary czn ie zach o w anych przęślików , w y konanych z u łam k ó w naczyń (ryc. 5: 8, 9). Są to kolejne tego ty p u w ytw ory, jakie p ozyskano na ty m stan o w isk u (por. M. Szeliga, A. Z a kościelna 2007, ryc. 5: 3 ,4 ).
Isto tn ą, choć zdecydow anie m niej liczną g ru p ę stan o w ią m ateriały zw iązane z p ó ź n ą k u ltu rą trzci- niecką oraz k u ltu rą łużycką (ryc. 7: 4-13), a tylko sp o radycznie z m ło d szy m i u g ru p o w a n ia m i k u ltu ro w y m i neolitu, m .in. z k u ltu rą p u ch a ró w lejkow atych, re p re zen to w an ą zaledw ie przez pojedyncze frag m en ty n a czyń (ryc. 7:3) oraz dw a frag m en tary czn ie zachow ane przęśliki (ryc. 7: 1,2).
Z b ió r m ateriałó w o d k ry ty c h p o za o b iek tam i u z u p e łn ia dość liczna seria w y ro b ó w k a m ien n y c h (tab. 1), o b ejm ująca ró żn o rak ie d e stru k ty piaskow cow ych p łyt szlifierskich, asym etrycznych siekier z zielonego d ro b n o ziarn isteg o am fibolitu (ryc. 8: 4), rozcieraczy, a także n ieokreślonych p rz ed m io tó w z d ro b n o z ia r nistego piaskow ca, posiadających n a p o w ierzch n iach w yraziste i dość głębokie w yżłobienia (ryc. 8: 2, 3, 5). M im o pozaobiektow ego c h a ra k te ru znalezisk zw iązek p rzy n ajm n iej części z nich z k u ltu rą ceram iki w stę gowej rytej nie b u d zi w ątpliw ości, znajdując bliskie o d p o w ied n ik i w śró d m ateriałó w z obiektów zarów no w obrębie sam ego stanow iska w T om inach (M . Szeliga, A. Z akościelna 2009, ryc. 9), jak rów nież n a w iększo ści osad tej k u ltu ry b adanych m .in. w dorzeczu górnej Wisły. D otyczy to rów nież ostatniej kategorii zn ale zisk, w p rz y p a d k u k tó ry ch analogiczne okazy znane są ze stan. 4 w K rakow ie-O lszanicy (J. K. Kozłowski, A. Kulczycka 1961, tab. II: 2,3; S. M ilisauskas 1986, Fig. 126), a także w strefie osadniczej u g ru p o w a ń kręgu w sch o d n io lin earn eg o , np. Šarišké M ich aľan y (D. H o v orka, S. Šiška 2001, fig. 3: 17).
W yroby m etalow e (tab. 1) w iążą się z okresem n o w o ży tn y m i rep re zen to w an e są przez sp aty n o w an y frag m en t nieokreślonego p rz e d m io tu oraz o d k ry ty na p o w ierzch n i stanow iska m iedziany grosz k o ro n n y Stanisław A ugusta P oniatow skiego z 1768 r.
Na o d sło n ięty m obszarze, b ezp o śred n io p o d de- lu w iu m o d k ry to i p rzeb a d an o łącznie 13 obiektów n ieru c h o m y ch o ch arak terze osadow ym , sk o n c e n tro w anych głów nie w obrębie ara F14 (ryc. IB). Sklasyfi k o w an o je w ra m a ch d w óch p odstaw ow ych kategorii form alnych:
a) doły posłupowe - niew ielkie obiekty, o średnicach o d ok. 30 cm (obiekt 102) do ok. 50 cm (obiekty n r 90, 91, 97 i 101), m anifestujące się k olistym za ry sem w plan ie i nieckow atym lub sporadycznie n ie reg u larn y m profilem oraz n iezn aczn y m i (najczęś ciej k ilk u n asto ce n ty m e tro w y m i) głębokościam i;
b) jamy - ow alne w planie i nieckow ate w profilu, w ykazujące znaczne zróżnicow anie p o d w zględem ro zm iaró w na poziom ie o d krycia oraz głębokości; p o d w zględem fu n k cjo n aln y m zdecydow ana w ięk szość ta k sklasyfikow anych obiektów stanow i, jak się wydaje, relikty założeń gospodarczych, o n ie określonym p rzezn aczen iu p ierw o tn y m ; w p rzy p a d k u najw iększej jam y n r 94 (360 x 368 cm; ryc. 9: 1) ro zp atry w ać należy raczej c h arak ter b u d o w lany (spągow a część glinianki) lub m ieszkalny (ziem ianka).
Pod w zględem przy n ależn o ści kulturow ej obiekty rep rezen tu ją k u ltu rę ceram iki wstęgowej rytej (n r 94 i 103), k u ltu rę trzciniecką (n r 95, 96, 99, 100), k u ltu rę łużycką (n r 91, 92) oraz najp raw d o p o d o b n iej okres n o w o ży tn y lub w spółczesny (n r 102). Pozostałe (n r 90, 93, 97, 101) określone zostały ogólnie jako p ra dziejow e o nieznanej atry b u cji kulturow ej, z uw agi na całkow ity b rak lub obecność nielicznych i niecharak- terystycznych m ateriałó w zabytkow ych (ryc. IB).
Jam y k u ltu ry ceram iki wstęgow ej rytej (n r 94 i 103) charakteryzow ały się złym stan e m zachow ania, o d zw ierciedlając jed y n ie p rz y d en n e p a rtie p ierw o tn y ch założeń, o m iąższościach nie przekraczających 40 cm (ryc. 9). N ie odbiegały one p o d ty m w zględem o d sy tuacji, jak ą o d n o śn ie obiektów tej k u ltu ry zao b serw o w ano podczas b ad a ń przedinw estycyjnych (M. Szeli ga, A. Z akościelna 2009, s. 14). Ich w ypełniska cecho w ały się jed n o lity m , n iestratyfikow anym ch arak terem oraz cie m n o sz a ro -b ru n a tn y m zabarw ieniem .
N ajliczniejszych m ateriałó w zabytkow ych d o starczył obiekt 94, skąd pozyskano łącznie 237 frag m en tó w ceram iki, 395 w y ro b ó w krzem ien n y ch i ob- sydianow ych oraz 4 artefakty k am ienne. M ateriały ceram iczne, zwłaszcza z przydennej p a rtii obiektu m ającej b ezp o śred n ią styczność z gliniastym p o d ło żem , charakteryzow ały się - p o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u h u m u su i deluw ium - złym stan em zachow ania oraz znacznym sto p n iem ro zdrobienia. O graniczyło to w zasadniczy sposób m ożliw ości rek o n stru k cy jn e w obrębie całego zbioru.
O b o k w yraźnie zaznaczającej się obecności ce ram ik i g ru b o ścien n ej, reprezentow anej najczęściej przez okazy n ieo rn am en to w an e, a tylko sporad y cz nie zao p atrzo n e w ró ż n o ro d n e guzki (ryc. 10: 6), b ąd ź listw y plastyczne z d o łk am i palcow ym i lub też zdobione rzędam i odcisków paznokciow ych (ryc. 11: 1, 2), d o m in u jącą ilościow o g ru p ę stan o w ią fra g m e n ty p o ch o d zące z form delikatnych, cienkościennych, w typie czarek oraz m is (ryc. 10: 1,2, 9). Stosunkow o nieduży zbiór okazów o rn am e n to w an y ch wskazuje w yraźnie na zw iązek om aw ianego inw entarza oraz
Kontynuacja badań w ykopaliskow ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w T om inach
Ryc. 7. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Wybór materiałów ceramicznych kultury pucharów lejkowatych (1-3), kultury trzcinieckiej (4-9) i kultury łużyckiej (10-13) odkrytych w obrębie humusu i deluwium . Rys. R. Galej, W. Zieliński.
Fig. 7. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f pottery material o f the Funnel Beaker culture (1-3), the Trzciniec culture (4-9) and th e Lusatian culture (10-13) found in the humus and delluvial layers. Drawn by R. Galej, W. Zieliński.
____ Marcin Szeliga
Ryc. 8. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. W ybór m ateriałów kamiennych kultury ceramiki wstęgowej rytej odkrytych w humusie i deluw ium (1-5) oraz w obiekcie 94 (6). Rys. R. Galej, W. Zieliński.
Fig. 8. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f stone material o f the Linear Pottery culture found in the humus and delluvial layers (1-5) and feature 94 (6). Drawn by R. Galej, W. Zieliński.
Kontynuacja badań w yko p a lisko w ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w T om inach
Ryc. 9. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Rzuty poziome i profile obiektów kultury ceramiki wstęgowej rytej: 1 - obiekt nr 94; 2 - obiekt nr 103; a - fragm enty ceramiki; b - wyroby krzemienne; с - kamienie. Opracowanie graficzne M. Szeliga.
Fig. 9. Tominy, Opatów district, site 6. Plans and profiles o f features o f the Linear Pottery culture: 1 - feature 94; 2 - feature 103; a - pottery fragments; b - flin t artefacts; с - stones. Graphic design by M. Szeliga.
całego obiektu z nu to w y m etapem rozw oju k u ltu ry ceram iki wstęgowej rytej (ryc. 10: 2-5,10).
Na podkreślenie zasługuje obecność kolejnych fragm entów naczyń wykazujących bliskie naw iązania stylistyczne do m otyw ów zdobniczych u g ru p o w ań kręgu w schodniolinearnego z p ó łn o cn o -w sch o d n iej strefy K otliny K arpackiej. G ru p ę tę reprezentuje częś ciowo zrek o n stru o w a n y fragm ent czarki, zdobiony p o d w ylew em oraz w centralnej p a rtii b rzu śca d w o m a poziom ym i zygzakam i złożonym i z sekwencji naprzem ianległych, p o trójnych, ciągłych linii, które w części b rzuśca d o d atk o w o u zupełnia m otyw dw óch przeryw anych linii rytych w układzie pionow ym (ryc. 10: 9).
In w en tarz k rzem ien n y z o b iek tu 94 liczy 395 eg zem plarzy, w śró d k tó ry ch p o d w zględem su ro w co w ym (ryc. 12) najliczniejszą g ru p ę stan o w ią w yroby z k rzem ien ia św ieciechow skiego (61,77%), zd ecy d o w anie przew yższającego udziały pozostałych su ro w ców, reprezentow anych w najw iększym sto p n iu przez k rzem ień czekoladow y (16,20% ), a w dalszej k o le jn o ści lokalne, szare surow ce w ieku tu ro ń sk ieg o (8,60%) oraz k rzem ień ju rajsk i p o d k rak o w sk i (8,35%). M in i m alną dom ieszkę stanow iły krzem ień ożarow ski i narzutow y, nie przekraczające w żadnym p rz y p a d ku 1%, a także obsydian, z którego w yko n an o je d y nie trz y o d łu p k i oraz w ierzchołkow y frag m en t w ióra (ok. 1,01% całego inw entarza). O becność tego
su-Marcin Szeliga
Ryc. 10. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Wybór m ateriałów ceramicznych kultury ceramiki wstęgowej rytej odkrytych w obiekcie 94. Rys. R. Galej. Fig. 10. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f pottery material o f th e Linear Pottery culture found in feature 94. Drawn by R. Galej.
Kontynuacja badań w yko p a lisko w ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w Tom inach
Ryc. 11. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Wybór m ateriałów ceramicznych kultury ceramiki wstęgowej rytej odkrytych w obiekcie 9 4 (1 ,2 ) oraz 103 (3-7). Rys. R. Galej.
Fig. 11. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f pottery material o f the Linear Pottery culture found in feature 94 (1 ,2 ) and feature 103 (3-7). Drawn by R. Galej.
rowca, w zw iązku z lokalizacją jego n atu raln y c h złóż w paśm ie G ór Tokajsko-Slańskich n a p o g ran iczu po - łudniow o-w schodniej Słowacji i p ó łn o c n o -w sc h o d nich W ęgier (np. O. W illiam s, J. N an d ris 1977, Fig. 1; O. W illiam s-Thorpe, S. E. W a rr e n ,}. G. N an d ris 1984, s. 184, Fig. 1; K. Takács-Biró 1986, Fig. 1), doskonale koresponduje ze w zm iankow aną w cześniej ceram iką w ykazującą stylistyczne koneksje z te ren a m i zakar- packim i. W p rzypadku 12 w yrobów (ok. 3% zbioru) identyfikację surow cow ą uniem ożliw iło zbyt silne przepalenie.
S tru k tu ra m orfologiczna inw entarza ukazuje w y raźnie d o m in u jącą frekw encję odłupków , przew yższa jącą naw et k ilk ak ro tn ie udziały pozostałych kategorii w yrobów , w ty m najliczniejszych łusek oraz w iórów (ryc. 13). W śró d n arzędzi retuszow anych, stan o w ią cych ok. 9,4% całego zbioru, w yraźną przew agę iloś ciową w ykazują w ió ry i o d łu p k i retuszow ane (17 egz.; ryc. 14: 3, 4, 8), a w dalszej kolejności półtylczaki
(9 egz.; ryc. 1 4 :1 ,2 ,6 ). Pozostałe kategorie n arzędzi ty pologicznych rep rezen to w an e są w o wiele m niejszym zakresie przez drapacze (5 egz.; ryc. 14: 5-9), przek łu - w acze o w yraźnie w y o d ręb n io n y ch i sm ukłych żą d łach (3 egz.; ryc. 14: 10-12), tra p ezy (2 egz.; ryc. 14: 14,
15). G ru p ę rdzeni rep rezen tu je zaledw ie p o jedynczy egzem plarz z krzem ie n ia czekoladow ego, w yko n an y n a m asyw nym o d łu p k u i eksploatow any n a p o trz eb y p ó łsu ro w ca odłupkow ego.
In w en tarz k a m ien n y obejm uje zaledw ie 4 egzem plarze, w ty m frag m en t gładzonego narzędzia w typie „kopyta szew skiego”, du żą część p ły ty szlifierskiej oraz fra g m en t p rz e d m io tu z d ro b n o ziarn isteg o piaskow ca, z głębokim i w yżłobieniam i n a o b u p o w ierzch n iach (ryc. 8: 6), o form ie analogicznej do okazów p ozyska nych z d eluw ium i h u m u su .
N a szczególne p o d k reślen ie zasługuje fakt o d k ry cia w obiekcie 94 trzech silnie zd efragm entow anych kości i zębów zw ierzęcych oraz niew ielkich kon cen
-Marcin Szeliga
Ryc. 12. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Struktura surowcowa m ateriałów krzemiennych z obiektu 9 4 :1 - krzemień świeciechowski; 2 - krzemień cze koladowy; 3 - krzemień turoński szary; 4 - krzemień jurajski podkrakowski;
5 - krzemień przepalony; 6 - obsydian; 7 - krzemień ożarowski; 8 - krze m ień narzutowy. Opracował M. Szeliga.
Fig. 12. Tominy, Opatów district, site 6. Types o f raw material used for ma king flin t artefacs from feature 9 4 :1 - Świeciechów flin t; 2 - chocolate flin t; 3 - grey Turanian flints; 4 - Jurassic-Cracow flin t; 5 - burnt flin t; 6 - obsi dian; 7 - Ożarów flin t; 8 - erratic flin t. Designed by M. Szeliga.
tracji w ęgla drzew nego. Są to pierw sze szczątki o rg a niczne zw iązane z h o ry zo n tem osadniczym k u ltu ry ceram iki wstęgowej rytej, jakie p ozyskano w trakcie całej dotychczasow ej h isto rii b a d a ń stanow iska.
D ru g i z obiektów k u ltu ry ceram iki w stęgow ej ry tej (n r 103) charak tery zo w ał się zdecydow anie m n ie j szym i g a b ary tam i (ryc. 9: 2) oraz b ard zo niew ielką zaw artością m ateriałó w zabytkow ych. Z całego wy- pełn isk a p ozyskano zaledw ie kilkanaście frag m en tó w p o ch o d zący ch z kilku naczyń (ryc. 11: 3-7), w tym zachow aną n a p o n a d p ołow ie o b w o d u w ylew u i n a całej w ysokości m a łą czarkę zd o b io n ą delikatnym i n iereg u larn ie rozm ieszczonym o rn a m e n te m ry ty m (ryc. 11: 3). S k ro m n em u zbiorow i m ateriałó w cera m icznych tow arzyszył p o jedynczy o d łu p e k z szarego surow ca turońskiego.
Liczniejszą g ru p ę obiektów n ieru c h o m y ch wyeks- plorow anych w sezonach 2006-2007 stanow iły relik ty o sad n ictw a k u ltu ry trzcinieckiej, reprezen to w an e przez 4 jam y o d k ry te w obrębie ara F14 (ryc. IB). W yznaczają one, ja k się w ydaje, p ó łn o c n o -z a c h o d n ią k o n ty n u ację osady, której półksiężycow aty układ uchw ycony został p o d czas b a d a ń przedinw estycyj- nych w obrębie środkow ej i częściow o górnej p a rtii p o łu d n io w o -zach o d n ieg o stoku o stań ca (M . Szeliga, A. Z akościelna 2009, ryc. 2).
Jam y k u ltu ry trzcinieckiej (ryc. 15: 1-4) m an ifesto w ały się n a ogół dość reg u larn y m , ow alnym zarysem
w planie oraz nieckow atym profilem , o m iąższościach d o chodzących do ok. 60 cm . N ależą one ty m sam ym (zwłaszcza jam y n r 99,100) do najgłębszych i najlepiej zachow anych obiektów , jakie o d k ry to n a stanow isku w ciągu całych dotychczasow ych badań.
Pod w zględem zaw artości m ateriałó w zabytko w ych, om aw iane obiekty m o żn a scharakteryzow ać ogólnie jako dość ubogie (niem al we w szystkich p rzy p ad k ach stw ierdzono rów nież zalegające na zło żu w tórnym stosunkow o nieliczne frag m en ty naczyń k u ltu ry ceram iki w stęgow ej rytej). Największej ilo ści m ateriałów zabytkow ych dostarczyła jam a n r 95, z której w ypełniska pozyskano łącznie 139 frag m en tó w ceram iki, 40 w y ro b ó w k rzem ien n y ch oraz p o je dynczy frag m en t n ajp raw d o p o d o b n iej p ły ty szlifier skiej. Pozostałe obiekty zaw ierały znacznie uboższe zestaw y m ateriałó w zabytkow ych.
W g ru p ie m ateriałó w ceram icznych najliczniejszą kategorię stan o w ią frag m en ty brzuśców , rep rezen to w ane w najw iększym sto p n iu przez okazy niezdobio- ne, a tylko sporadycznie fo rm y o rn am en to w an e (ryc. 16: 9). D ość licznie w ystąpiły rów nież frag m en ty w y lew ów naczyń, o charakterystycznie skośnie ściętych brzegach (ryc. 16: 1-5, 8, 10). Tylko w kilku p rz y p a d kach zarejestrow ano ułam k i płaskich den (ryc. 9: 7), zaś w je d n y m p ionow o przekłute i lekko w yciągnięte ku górze ucho (ryc. 9: 6). N a podstaw ie cech m o rfo lo gicznych oraz technologii m asy ceram icznej
zdecydo-Ryc. 13.Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Struktura morfologiczna materia
łów krzemiennych z obiektu 94:1 - odłupki i fragmenty; 2 - łuski; 3 - wióry
i fragmenty; 4 - narzędzia retuszowane; 5 - rdzenie; 6 - pozostałe (odpry
ski termiczne, okruchy przemysłowe oraz tłuki). Opracował M. Szeliga.
Fig. 13. Tominy, Opatów district, site 6. Morphological types of flints artefa
cts from feature 94:1 - flakes and fragments; 2 - tiny flakes; 3 - blades and
fragments; 4 - retouched tools; 5 - cores; 6 - other (thermal chips, crushed
pieces and hammers). Designed by M. Szeliga.
K ontynuacja badań w ykopaliskow ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w Tom inach
Ryc. 14. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Wybór m ateriałów krzemiennych kultury ceramiki wstęgowej rytej odkrytych w obiekcie nr 9 4 :1 ,2 ,4 -9 ,1 1 ,1 2 - krzemień świeciechowski; 3 ,1 5 - krzemień czekoladowy; 1 0 ,1 3 ,1 4 - krzemień jurajski podkrakowski. Rys. M. Szeliga.
Fig. 14. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f flin t materials o f the Linear Pottery culture found in feature 9 4 :1 ,2 ,4 -9 ,1 1 ,1 2 - Świeciechów flin t; 3,15 - chocolate flin t; 1 0 ,1 3 ,1 4 - Jurassic-Cracow flin t. Drawn by M. Szeliga.
Marcin Szeliga
Ryc. 15. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. Rzuty poziome i profile obiektów kultury trzcinieckiej (1-4), łużyckiej (5 ,6 ), pradziejowych o nieokreślonej przyna leżności kulturow ej (7-10) oraz z okresu nowożytnego (11 ): 1 - obiekt nr 100; 2 - obiekt nr 95; 3 - obiekt nr 99; 4 - obiekt nr 96; 5 - obiekt nr 91 ; 6 - obiekt nr 92; 7 - obiekt nr 93; 8 - obiekt nr 97; 9 - obiekt nr 90; 10 - obiekt nr 101 ; 11 - obiekt nr 102. Oznaczenia symboli analogiczne jak w przypadku ryc. 9. Opracowanie graficzne M. Szeliga.
Fig. 15. Tominy, Opatów district, site 6. Plans and profiles o f features o f the Trzciniec culture (1-4), Lusatian culture (5 ,6 ), prehistory o f indefinite cultural provenance (7-10) and modern tim es (11): 1 - feature 100; 2 - feature 95; 3 - feature 99; 4 - feature 96; 5 - feature 91; 6 - feature 92; 7 - feature 93; 8 - feature 97; 9 - feature 90; 10 - feature 101; 11 - feature 102. The symbols used are th e same as fo r Fig. 9. Graphic design by M. Szeliga.
K ontynuacja badań w ykopaliskow ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w Tom inach
Ryc. 16. Tominy, pow. opatowski, stan. 6. W ybór m ateriałów ceramiczny kultu ry trzcinieckiej: 1 , 2 - obiekt 95; 3 , 6 ,7 - obiekt 99; 4 ,5 - obiekt 96; 8-10 - o b ie k t 100. Rys. R. Galej.
Fig. 16. Tominy, Opatów district, site 6. Selection o f pottery material o f the Trzciniec culture: 1 , 2 - feature 95; 3 ,6 ,7 - feature 99; 4 ,5 - feature 96; 8-10 - feature 100. Drawn by R. Galej.
w ana większość m ateriałów reprezentuje p ó źn y etap rozw oju k u ltu ry trzcinieckiej3.
Z biór krzem ieni z obiektów k u ltu ry trzcinieckiej reprezentow any jest przez m ało dystynktyw ne w ytw o ry, w śród których dom inującą ilościowo g ru p ę sta n o w ią ró ż n o ro d n e odłupki i ich fragm enty, w znacznie m niejszym zaś stopniu form y retuszow ane naw iązu
3 M ateriały i obiekty związane z horyzontem zasiedlenia stanowiska w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza stanow ią przedm iot odrębnego opracow ania, przygotowyw anego w ra m ach pracy m agisterskiej przez Panią Barbarę Dziurawiec.
jące niekiedy do typologicznych drapaczy bądź skro- baczy. Pod w zględem surow cow ym przew ażają okazy w ykonane z lokalnych surow ców turońskich szarych oraz krzem ienia świeciechowskiego. Biorąc p o d uw a gę obecność w obiektach k u ltu ry trzcinieckiej ceram iki w czesnoneolitycznej, poszczególne inw entarze k rze m ien n e stanow ią najpraw dopodobniej rów nież zbiory niehom ogeniczne. Z decydow anie u tru d n ia to d o k o n a nie jednoznacznej identyfikacji chronologiczno-kultu- rowej poszczególnych artefaktów, zwłaszcza zaś form w iórow ych oraz w ykonanych z innych, niż turońskie, surow ców krzem iennych. D o bardzo ciekawych odkryć
Marcin Szeliga
w kontekście problem atyki tzw. krzem ieniarstw a schył kowego, należy znaleziony w obiekcie 96 tłu k k am ien ny spoczyw ający bezpośrednio n a płycie (podkładce ?) z różowego, drobnoziarnistego piaskow ca (ryc. 15:4).
K olejną fazę zasiedlenia stanow iska d o k u m en tu ją po zostałości osadnicze k u ltu ry łużyckiej, re p re z en to w ane zaledw ie przez o w alną w planie i nieckow atą w p rzek ro ju jam ę (n r 92) oraz tow arzyszący jej n ie w ielki d o łek p o słu p o w y (n r 91; ryc. IB), zachow ane jed y n ie w p a rtia c h spągow ych (ryc. 15: 5,6). M ateriały zabytkow e, obejm ujące pojedyncze i m ało dystynk- ty w n e frag m en ty naczy ń oraz w yroby krzem ienne, stw ierd zo n o przy ty m w yłącznie w obiekcie 92. Z w ią zek d o łk a n r 91 z ty m h o ry zo n tem o sadniczym za su gerow ano w yłącznie n a p o d staw ie bliskiego p o ło żenia w zględem jam y 92 oraz zbliżonego c h arak teru w y p ełn isk oby d w u obiektów , m ogących świadczyć o ich fu n k cjo n aln y m (i k u ltu ro w y m ) pow iązaniu.
Pozostałe z przebadanych obiektów, w związku z cał kow itym brakiem m ateriałów zabytkow ych lub sp o ra dyczną obecnością m ocno rozdrobnionej i m ało cha rakterystycznej ceram iki, sklasyfikowano ogólnie jako pradziejow e, nieokreślone p o d w zględem przynależ
ności kulturow ej. O biekt 102 uznano z kolei za now o żytny, w związku z dużym podobieństw em barw y oraz konsystencji jego w ypełniska do analogicznych form zarejestrow anych w czasie b ad ań przedinw estycyjnych w 2006 r. (A. Zakościelna, M. Szeliga 2006, s. 103).
B adania w T om inach w sezonach letn ich 2006-2007 p otw ierdziły oczekiw aną k o ntynuację osad n ictw a pradziejow ego w obrębie środkow ej p artii p o łu d n io w o-zachodniego stoku ostańca, n a k tó ry m p o sa d o w ione jest stanow isko, n a p ó łn o c n y zachód w zględem p rzestrzen i rozpoznanej w io sn ą 2006 r. (ryc. 1A). N ie zw ykła obfitość m ateriałó w zabytkow ych o d k ry ty ch w trakcie eksploracji h u m u su i d eluw ium (por. tab. 1) oraz całkiem liczne obiekty n ieru ch o m e pozw alają p rzy ty m identyfikow ać p rzeb ad an y obszar z rejonem najintensyw niejszej eksploatacji osadniczej stan o w i ska, jak a m iała m iejsce p rzede w szystkim we w czes n y m neolicie (społeczności k u ltu ry ceram iki w stęgo wej rytej) oraz w rozw iniętej epoce b rą z u i wczesnej epoce żelaza (h o ry zo n t trzciniecko-łużycki). Biorąc p o d uw agę w ysokie w artości poznaw cze oraz stan zachow ania stanow iska b a d a n ia b ęd ą k o n ty n u o w an e w kolejnych sezonach w ykopaliskow ych.
Literatura
H o v o r k a D ušan, Š i š k a Stanislav
2001 Polished stone industry fro m the Neolithic settle ment site o f Šarišké Michaľany (Eastern Slova kia). W: Problem y epoki kam ienia na obszarze Starego Świata. Księga Jubileuszowa dedykow a na Januszowi K. Kozłowskiemu, red. B. Ginter, B. D robniew icz, B. Kazior, M. Nowak, M. Połto- wicz. Kraków, s. 321-332.
K o z ł o w s k i Janusz K., K u l c z y c k a A nna
1961 M ateriały kultury starszej ceramiki wstęgowej z Olszanicy, pow. Kraków. M ateriały A rcheolo giczne 3, s. 29-50.
M i c h a l a k - Ś c i b i o r Jolanta
1992 Nowe znaleziska obsydianu na Wyżynie Sandomier skiej. Acta Archaeologica C arpathica 31, s. 35-53. M i l i s a u s k a s Sarunas
1986 Early Neolithic settlement and society at Olszanica. A nn Arbor. M em oirs o f the M useum o f A n th ro pology. U niversity o f M ichigan 19.
S z e l i g a M arcin
2007 Der Zufluss und die Bedeutung des Karpatenob sidians in der Rohstoffwirtschaft der Postlinearen Donaugemeinschaften a u f den polnischen Gebie ten. W: The Lengyel, Polgar and related cultures in the M iddle / Late N eolithic in C entral Europe, ed. J. K. Kozłowski, P. Raczky. Kraków, s. 295-307. S z e l i g a M a r c i n , Z a k o ś c i e l n a A nna
2009 Wstępne sprawozdanie z ratowniczych badań wy kopaliskowych na wielokulturowym stanowisku 6
w Tominach, pow. opatowski, w 2006 roku. A rche ologia Polski Środkow ow schodniej 9 (2007), s. 9-23.
T a k á c s - B i r ó Katalin
1986 The raw material stock fo r chipped stone artefacts in the Northern M id-M ountains Tertiary in H un gary. W: International conference on prehistoric flint m ining an d lithic raw m aterial identification in the C arpathian Basin, Budapest-Süm eg, 20-22 May, 1986, vol. I, ed. K. Takács-Biro. [B udapest- Sümeg], s. 183-195.
W i l l i a m s Olwen, N a n d r is John
1977 The Hungarian and Slovak Sources o f Archaeologi cal Obsidian: an Interim Report on Further Field work, with a Note on Tektites. Journal o f A rchae ological Science 4, s. 207-219.
W i l l i a m s - T h o r p e Olwen, W a r r e n Stanley E., N a n d r is John G .
1984 The Distribution and Provenance o f Archaeologi cal Obsidian in Central and Eastern Europe. Jour nal o f Archaeological Science 11, s. 183-212. Z a k o ś c i e l n a A nna, S z e l i g a M arcin
2006 Opracowanie naukowe wyników badań ratowni czych na stanowisku 6/161 w Tominach, gm. O ża rów, przeprowadzonych w okresie 10 I V - 15 VII 2006 r., część 1-3. Lublin (m aszynopis p rzecho wywany w Instytucie Archeologii UMCS w Lub linie).
Kontynuacja badań w ykopaliskow ych na w ie lo k u ltu ro w y m stanowisku 6 w T o m in a c h
Continuation of archaeological research on the multicultural site in 6 Tominy, Opatów district,
in the years 2 0 0 6 - 2 0 0 7
/s u m m a ry /
Archaeological research from the sum m ers o f 2006 and 2007 were a continuation o f rescue research started at site 6 in Tom i ny by the Institute o f A rchaeology UMCS in the spring o f 2006 in connection w ith th e construction o f a ringroad o f the tow n o f Ożarów. For investigation were chosen ares E-F15 (2006) and F14 (2007) in the north-w estern p a rt o f the ringroad, in the im m ediate neighborhood o f the area investigated in the spring o f 2006 (Fig. 1A). The tw o cam paigns covered the total area o f 298 m2 (Fig. IB).
The research has yielded a very rich collection o f m aterials (8763 specim ens; see Table 1) found in the hum us and the del- luvial layer right below it, as well as 13 features o f settlem ent character, located m ainly w ithin are F14 (Fig. IB). They have been classified m ainly into 2 groups: postholes an d pits. The features are connected predom inantly w ith the Linear Pottery culture (№ 94 an d 103; see Fig. 9), the Trzciniec culture (№ 95, 96,99,100; see Fig. 15: 1-4), the Lusatian culture (№ 91,92; see Fig. 15:5,6) and m ost probably w ith m odern tim es (№ 102; see Fig. 15: 11). The rem aining ones (N" 90, 93,97, 101; see Fig. 15: 7-10) have been generally classified as prehistoric o f indefinite cultural origin due to a com plete lack or a small n u m b er o f u n characteristic artefacts (Fig. IB). The objects are m ostly in p o o r
state o f preservation, reflecting only bottom p a rts o f original settlem ents, no m ore th an 40 cm in thickness (Fig. 9).
Feature 94 has yielded the m ost artefacts (Fig. 9: 1) co n nected w ith the Linear Pottery culture - 237 po ttery fragm ents, 395 flint and obsidian objects as well as 4 stone artefacts. The orn am en tatio n o f the p o ttery from the feature p oints to its connection w ith the m usic note phase o f th e culture (Fig. 10: 2-5,10). There are also som e fragm ents o f vessels show ing close stylistic links w ith decorative patterns o f th e Eastern Linear Pottery culture from the no rth -eastern p art o f the C arpathian Basin (Fig. 10: 9) as well as a few objects m ade from obsidian im ported from the region.
The flint inventory o f feature 94 includes 395 specim ens, m ost o f w hich are objects m ade from Świeciechów flint (Fig. 12). In the feature w ere also found 3 severely fragm ented anim al bones an d teeth as well as a sm all am o u n t o f charcoal. They are th e first organic rem nants connected w ith th e Linear Pottery culture discovered on the site.
Taking into consideration the im portance o f the finds from the site as well as the p o o r state o f repair o f the settlem ent traces, it seem s im p o rtan t th at archaeological research should be continued during subsequent excavation seasons.
M g r M a rcin S ze lig a
In s ty tu t A r c h e o lo g ii U M C S w L u b lin ie PI. M . C u r ie -S k lo d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u blin
