A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZTA ŁC EN IE PO LO N ISTY C ZN E C U D Z O Z IE M C Ó W 3, 1991
Maria Nowakowska
F L E K S JA R Z E C Z O W N IK A W P O D R Ę C Z N IK U H IS T O R II
Celem nauczania o b cokrajow ców w S tudium Języka Polskiego dla C u d z o -ziem ców jest przygotow anie ich do studiów w polskich wyższych uczelniach. C udzoziem scy kandydaci na stu d ia wyższe pow inni przysw oić sobie w trakcie kształcenia nie tylko w iadom ości i um iejętności z zakresu języka ogólnego, ale i z języka specjalistycznego, któ ry będzie językiem w ykładów i zajęć w szkole wyższej.
A rtykuł ten m a na celu p o k azan ie fleksji rzeczow nika, tj. zespołu form w yrażających trzy kategorie gram atyczne: liczbę, rodzaj i przypadek, w p o d -ręczniku J. M ichow icz, Historia Polski. Wybrane zagadnienia1. S krypt ten jest tekstem specjalistycznym (przedstaw ia najw ażniejsze w ydarzenia z historii Polski) i przeznaczony jest d o nau czan ia cudzoziem ców w III kursie nauki w S tudium , tj. rozszerzająco-kierunkującym , przygotow ującym stu d en tó w do studiów na w ydziałach hum anistycznych. Jakkolw iek nie jest to podręcznik do nauki języka polskiego, to jed n ak pośred n io uczy go poprzez sam fak t, iż jest napisany po polsku.
W arty k u le w ykorzystałam m ateriały zebrane przez K atarzy n ę M arty k ę do jej pracy m agisterskiej o rzeczow niku. P o staram się p okazać frekwencję form w poszczególnych rodzajach , liczbach i przy p ad k ach o raz sp osób ukazan ia w tekście w zorów deklinacyjnych, co pozw oli odpow iedzieć na pytanie, czy m ateriał gram atyczny tej części sk ry p tu u trw ala w iadom ości o odm ianie rzeczow ników polskich.
W badanym m ateriale rzeczow nik w ystąpił w 5508 słow oform ach ujętych w 1638 hasłach. Liczby te obejm ują zarów no rzeczow niki pospolite, ja k i własne. Rzeczow niki posp o lite w ystąpiły w 4195 słow oform ach ujętych w 1162 hasła, zaś w łasne w 1313 słow oform ach ujętych w 476 haseł. P o n a d to 209 razy w ystąpiły rzeczow niki w form ie skrótów . Z aś 166 razy jest to sk ró t od hasła „ r o k ” , (r.) w ystępujący w znaczeniu form y dopełniacza i m iejscow nika,
28 razy w ystępuje sk ró t od hasła „w iek” (w.), m ający znaczenie rów nież dopełniacza i m iejscow nika. W form ie sk ró tó w p o d an o też 6 nazw zw iązków i organizacji użytych 15 razy. Te, oczywiście, nie prezentują fleksji, ale obligują do d ek o d o w an ia ich i zaklasyfikow ania poszczególnych członów do w łaś-ciwych kategorii gram atycznych.
K A TEG O R IA R O D ZAJU
1. Rzeczow niki pospolite (tab. 1).
T a b e l a 1 Rodzaje badanych rzeczowników pospolitych
Wyszczególnienie
Męski Żeński Nijaki Razem
N % N % N % N %
Słowoformy 1847 44 1453 35 895 21 4195 100
Hasła 477 41 415 36 270 23 1162 100
N - liczba badanych form gram atycznych.
N ajw iększą frekw encję m ają w tekście hasła i słow oform y rodzaju m ęs-kiego (41% i 4 4 % ), najm niejszą ro d zaju nijaęs-kiego (23% i 21% ). T ak i układ u zasad n ia p ro b lem a ty k a p o ruszanych zagadnień, n arzucająca pew ne wyrazy w określonym rodzaju. N a uw agę zasługuje fakt, że zm niejsza się procent słow oform rodzaju żeńskiego i nijakiego, a zw iększa się pro cen t słow oform ro d zaju m ęskiego w sto su n k u d o haseł tych rodzajów .
2. Im io n a w łasne (tab. 2).
T a b e l a 2
Rodzaje badanych imion własnych
Wyszczególnienie
Męski Żeński Nijaki Razem
N % N % N % N %
Słowoformy 611 46,5 544 41.5 158 12 1313 100
Hasła 312 65,5 109 23 55 11.5 476 100
H asła stanow iące rzeczow niki ro d z aju m ęskiego m ają najw iększą frekw en-cję, gdyż stan o w ią aż 65,5% . S pow odow ane to jest faktem , iż p o n ad 70% tych rzeczow ników to nazw iska ro d z aju m ęskiego. W iele z tych nazw isk-haseł
pojaw ia się w tekście tylko raz (n a 221 aż 187 m a pojedyncze słow oform y) i są to nazw iska osób zw iązanych z w ydarzeniam i historycznym i, k u ltu rą i n au k ą polską, w których to dziedzinach w historii zasłużyli się głów nie mężczyźni. P roporcje m iędzy hasłam i i słow oform am i w poszczególnych ro d zajach są o d w ro tn e w sto su n k u d o rzeczow ników pospolitych, tzn. p rocent słow oform rodzaju żeńskiego i nijakiego zw iększa się, a m ęskiego zm niejsza się w sto su n -ku d o haseł tych rodzajów .
K A T E G O R IA LICZBY
1. R zeczow niki pospolite (tab. 3).
T a b e l a 3 Analiza badanych haseł rzeczowników
Rodzaj
L. poj. L. mn. L. poj. i mn. Razem
N % N % N % N %
Męski 220 19 156 13,5 101 8,5 477 41
Żeński 271 23,5 76 6,5 68 6 415 36
Nijaki 193 16,5 57 5 20 1,5 270 23
Razem 684 59 289 25 189 16 1162 100
B adając użycie rzeczow nika w poszczególnych liczbach m ożna od razu zauw ażyć, że większość rzeczow ników w ystępuje tylko w liczbie pojedynczej (59% ). N iew ielka liczba haseł (16% ) w ystępuje w obu liczbach. Przew aga haseł rzeczow nikow ych w ystępujących tylko w liczbie pojedynczej (a m ogących mieć w tekstach n atu raln y ch także form y liczby m nogiej) sp ow odow ana jest tym , iż p o n ad połow a haseł, tj. 584 na 1162 w ystępuje w tekście tylko raz w tej liczbie, tzn. 584 hasła rów ne są 584 słow oform om . H asła m ające w tekście form y obu liczb są najrzadsze, lecz m ają najw iększą liczbę słow oform , co pozw ala na ich lepsze zapam iętanie.
2. Im iona własne (tab. 4).
T a b e l a 4 Analiza haseł badanych imion własnych
L. poj. L. mn. L. poj. i mn. Razem
N % N % N % N %
K ateg o ria liczby w śród rzeczow ników w łasnych kształtuje się dość specyfi-cznie. T ylko dw a hasła w ystępują w form ie o b u liczb. Pozostałe m ają tylko liczbę pojedynczą lub m nogą, gdyż są to nazwy m iast, państw , rzek itp., których liczba w ynika z typu nazwy. W yjątek stanow ią nazwy narodow ości, m ogące mieć form y obu liczb, lecz w tekście w ystępują tylko w liczbie m nogiej (z w yjątkiem hasła „ P o la k ” ). D otyczy to rów nież nazw isk, k tóre z kolei ze względu na treść tekstu m ają tylko form y liczby pojedynczej (oprócz hasła „Jagiełło").
K A T E G O R IA PR ZY PA D K A
1. Rzeczow niki pospolite (tab. 5).
T a b e l a 5
Fleksja rzeczowników pospolitych
Nazwa L. poj. L. mn. Razem
przypadka L 1 % L % L % M ianownik 784 18,8 349 8.3 1133 27 Dopełniacz 1045 25 482 11.5 1527 36,5 Celownik 31 0,7 24 0,5 55 1,2 Biernik 449 10,7 157 3.7 606 14,5 N arzędnik 244 5,8 80 2 324 7,8 Miejscownik 404 9,5 146 3,5 550 13 Wołacz - - 1 — j Razem 2957 ... 70,5 1238 29,5 4195 100
N ajw iększą frekwencję m ają form y dopełniacza zarów no w liczbie pojedyn-czej ja k i m nogiej (36,5% słow oform ), n astępnie form a m ian o w n ik a (27% ) i b iernika (14,5% ). U w agę zw raca m ała frekw encja form y celow nika i zupełny brak w ołacza. T en o statn i przypadek zw iązany jest z tekstam i em ocjonalnym i, zaś skrypt J. M ichow icz jest tekstem neutralnym em ocjonalnie. P o n a d to w polszczyźnie coraz częściej w roli w ołacza w ystępuje m ianow nik.
2. Im iona w łasne (tab. 6).
T a b e l a 6
Fleksja imion własnych
Nazwa L. poj. L. mn. Razem
przypadka L % L % L % Mianownik 399 30 79 6 478 36 Dopełniacz 302 23 106 8 408 31 Celownik II 0,9 7 0,6 18 1.5 Biernik 87 6,7 3 0,2 90 6,9 N arzędnik 65 5 21 1,6 86 6,6 Miejscownik 216 16,6 17 1,4 233 18 Wołacz - - - -Razem 1080 82,2 233 17,8 1313 100
W śród rzeczow ników w łasnych najczęściej w ystępują form y m ianow nika (36% słow oform ), gdyż narzu ca to o rganizacja tekstu. F orm y dopełniacza zajm ują drugie miejsce (31% ), zaś trzecie miejsce form y m iejscow nika (18% ) - spow odow ane jest to um iejscaw ianiem w ydarzeń historycznych w danym państw ie, mieście, krainie geograficznej. P o d o b n ie ja k w śród rzeczow ników pospolitych daje się zauw ażyć i w tej grupie znikom ą liczbę form celow nika i b ra k w ołacza.
PR EZ E N T A C JA PA R A D Y G M A TÓ W
Z a p odstaw ę klasyfikacji przyjęłam w zory deklinacyjne rzeczow ników przedstaw ione w Słowniku języ k a polskiego po d red. M. Szym czaka2, o p arte n a klasyfikacji rodzajow ej.
Rzeczowniki pospolite
1. D eklinacja m ęska (tab. 7).
T a b e l a 7 Wzorce deklinacji rzeczowników męskich
Przyp a -dek I II III IV V temat na: ć, d i, j, ń. i, i. 1 tem at na: c, cz, dz. di, rz, sz, i tem at na: k . f>. ch tem at na: h, d, / 1. m, n. yi, p, r, s, t, w, z M.l.p. na: -anin 1. p. 1. mn. 1. p. 1. mn. I. p. 1. mn. 1. p. 1. mn. 1. p. 1. mn. M. -e -e •owie -fl -e, -y, -owie -0 -y, - t -owie -0 •owie -anin -anie D. -a -u -i, -ów -a, -u -ów -a, -u -ów -a, -w -ów -anina -an, -ano w C. •owi -om -ów u
-om -owi -om •owi
-u
-om -aninowi -anom
В = D = M = D = M C 2 II II — D = M = D = M u u 2 O = D = M 1! II i 2 O ! -anina = D
N. -em -ami -em -ami -em -ami -em -ami -aninem -anami
Msc. -u -ach -w •ach -u -uch -ť -ach -aninie -anach
W m ateriale p o d d an y m analizie w ystąpiły 454 rzeczow niki odm ieniające się według w zorców deklinacji m ęskiej, co stanow i 40% w szystkich haseł. W liczbie pojedynczej i m nogiej zdecydow anie najwięcej rzeczow ników tej deklinacji odm ienia się w edług IV grupy deklinacyjnej.
W I grupie deklinacyjnej w obu liczbach najczęściej pojaw iają się form y dopełniacza. W l.poj. form y dopełniacza zaprezen to w an o z obocznym i k o ń -ców kam i: -u lub -u. D rugie miejsce p o d względem frekwencji w l.poj. zajm ują form y m iejscow nika, a następ n ie m ian o w n ik a. N ajrzadziej w ystępują w tekście form y celow nika l.poj. tylko 3 przykłady. Biernik l.poj., zgodnie z k ryterium sem antycznym , p rzybiera końców ki typu dopełniaczow ego lub m ian o w n ik o -wego (tzn. m ęskożyw otne: -a, nieżyw otne: -o). O sobliw ości w dystrybucji tych końców ek w tekście nie zostały przedstaw ione. W l.m n. w form ie m ianow nika w yraźnie p o k az an o końców kę -c, właściwą rzeczow nikom nieosobow ym , n a to m ia st oboczne końców ki rzeczow ników osobow ych: -e i -owie w ystępują w tekście tylko w dw óch w yrazach. Biernik l.mn. (podobnie ja k w l.poj.) c h a rak tery zu ją form y, k tórych d o b ó r o p arty jest na kryterium sem antycznym
(osobow e: B = D , nieosobow e: B = M ). W skrypcie w ystępują tylko form y m ające p o stać m ianow nika.
W grupie II w o b u liczbach najwięcej jest form m ianow nikow ych, następnie dopełniaczow ych. Jed n a k rzeczowniki z tej grupy, k tó re w ystąpiły w form ie m ianow nika l.poj. nie p ojaw iają się w żadnym p rz y p ad k u zależnym . W fo r-m ach dopełniacza l.poj. dor-m inuje k ońców ka -a. C ałkow icie pom inięte zostały form y celow nika l.poj. (w l.m n. fo rm a ta pośw iadczona jest jed n y m przy-kładem ), co nie pozw ala zaobserw ow ać u rzeczow ników tej grupy obocznie pojaw iającej się końców ki -owi i -u. W bierniku l.poj. nie w ystąpił żaden rzeczow nik m ęskożyw otny, stąd jed y n ą p o k azan ą form ą tego przy p ad k a jest postać rów na m ianow nikow i. W l.m n. form y przypadków innych niż m ian o w -nik i dopełniacz pojaw iają się b ard zo rzadko.
W III grupie deklinacyjnej w l.poj. najwięcej rzeczow ników w ystępuje w form ie dopełniacza (reprezentując końców ki -a lub -u), następnie w form ie m ianow nika. W l.mn. je st odw ro tn ie, najwięcej jest form m ianow nika, potem d o p iero dopełniacza. W l.poj. nie zostały p o k az an e form y biernika rów nego m ianow nikow i.
W śród form przypadkow ych należących d o IV grupy nie zaprezen to w an o w tekście celow nika l.poj. z końców ką -u, w ystępującą w tym p rzypadku obocznie d o -owi. Isto tn a dla rzeczow ników tej grupy jest różniąca się od pozostałych form a m iejscow nika l.poj. z k ońców ką -e, pow odującą oboczności w tem acie, co p o k a z a n o w tekście. N iek tó re jed n ak rzeczow niki i w tym przy p ad k u przybierają końców kę -u. W skrypcie tego typu rzeczow niki zostały użyte, lecz jedynie w form ie dopełniacza.
V grupa deklinacyjna została p o k az an a tylko w l.m n. C echą c h a ra k te ry s-tyczną rzeczow ników tej grupy jest u tra ta w l.m n. elem entu -in, toteż brak form l.poj. (a m ogłyby one pojaw ić się ze względu na specyfikę tekstu) m oże spow odow ać zaklasyfikow anie ich do rzeczow ników m ęskich tw ard o te m ato - wych i odm ienianie w edług w zorca IV. W l.mn. w tekście pojaw iają się najczęściej form y m ian o w n ik a i dopełniacza, b rak form celow nika i m iejscow -nika, a p o zostałe przy p ad k i p o k azan e są na pojedynczych przykładach.
W b ad an y m m ateriale w ystępują rów nież rzeczow niki ro d zaju m ęskiego, k tó re przyjm ują końców ki innych deklinacji. D o nich należą rzeczow niki O dm ieniające się w edług p arad y g m ató w deklinacji przym iotnikow ej, k tó re zostały p o k az an e tylko w l.m n. P ojaw iają się one w form ie dopełniacza tej liczby (5 przykładów ) i pojedynczo w m ianow niku i narzędniku. W deklinacji rzeczow ników m ęskich z końców ką M .l.poj. a nie p o k az an o form y m iejscow -nika l.poj. i bier-nika l.m n. P ozostałe przypadki reprezentują nieliczne p rzy-kłady.
2. D eklinacja żeńska (tab. 8).
W skrypcie J. M ichow icz w ystąpiło 438 haseł odm ieniających się według w zorców deklinacji żeńskiej, co stanow i ok. 38% w szystkich w ystępujących
T a b e l a 8 W zorce deklinacji rzeczowników żeńskich
Przy- pa-dek I II III IV V VI tem at na: ć, dż. j , ń, i. i , p. 6, m, / ' , w. 1 tem at na: c, cz, d i. dż, rz, sz, ż tem at na: k , g, ch tem at na: b, d. f , l, m . n p, r, s. t, H>. z M .l.poj. na: ć, dż, j , A, ś, i , / M .l.poj. na: c, cz, dz, dż, rz. sz, i l.p. l.mn. l.p. l.mn. l.p. l.mn. l.p. l.mn. l.p. l.mn. l.p. l.mn. M. -a -e -a -e -e -i, -y -a -y -в -e, -i -0 -e
D. -i -o, -ii, -ij -y -o. -y -i, -y - 0 -y -o -i. -i -y •y
C. -i -om -y -om -e -om -e -om -i -om -y -om
B. -ť = M = M -f = M -f = M = M = M = M = M
N. -ami -<? -ami -Я -ami -Я -ami -ami -4 -ami
Msc. -i -ach -y -ach -e -ach -e -ach -i -ach -y -ach
M ar ia N o w a k o w sk a
w tekście rzeczow ników . W l.poj. najwięcej rzeczow ników odm ienia się w edług w zorca I, nato m iast w l.m n. w edług IV.
W I grupie deklinacyjnej w l.poj. najw iększą frekw encję m ają form y d opełniacza, co pozw ala zapam iętać łączliw ość końców ki -/ w tym p rzy p ad k u ja k o jedynej dla tem ató w zakończonych na spółgłoski m iękkie. W l.m n. najliczniej zaprezen to w an o form y m ianow nika i dopełniacza.
W grupie II w l.poj. najczęściej w ystępują form y biernika, o następnie dopełniacza z charak tery sty czn ą k ońców ką -y dla rzeczow ników o tem atach zakończonych spółgłoską stw ardniałą. W l.m n. b rak jest reprezentantów celow nika i n arzędnika, ale ze względu na w yrów nanie końców ek w tych p rzy padkach we w szystkich grup ach tw orzenie tych form nie pow inno spraw iać kłopotu.
W śród rzeczow ników odm ieniających się w edług w zorca III p om inięto te, których tem at kończy spółgłoska -ch-, ale w polszczyźnie nie stanow ią one licznej grupy i wiele z nich należy d o w yrazów rz ad k o używ anych. W ażne w tej grupie jest ukazanie w l.poj. końców ki celow nika i m iejscow nika (-e) i wraz. z nią oboczności spółgłoskow ych w wygłosie tem atu. W l.mn. nieliczne rzeczowniki odm ieniające się według p a rad y g m atu III zostały przedstaw ione przede wszystkim w form ie m ianow nika, następnie m iejscow nika i d o p eł-niacza.
W IV grupie deklinacyjnej najliczniej p o k a z a n o form y dopełniacza i bier-nika zarów no w l.poj. ja k i l.mn.
W śród rzeczow ników V i VI deklinacji żeńskiej isto tn a jest k ońców ka - 0
w m ianow niku i rów nym jem u bierniku l.poj. D ość liczne p rzykłady w tekście pozw alają ją zapam iętać. P om inięto form y celow nika l.poj. i m n. n arzędnika l.m n. i m iejscow nika l.m n. P ozostałe p rzypadki w l.m n. prezentow ane są na nielicznych przyk ład ach , co m oże pow odow ać pom ieszanie p arad y g m ató w i odm ianę tych gru p rzeczow ników w edług innych w zorców deklinacyjnych.
3. D eklinacja n ijaka (tab. 9).
W skrypcie J. M ichow icz w ystępuje 270 rzeczow ników (23% w szystkich haseł rzeczow nikow ych prezentow anych w tekście) odm ieniających się w edług w zorców deklinacji nijakiej. Z tej g rupy najczęściej reprezentow ane są rzeczow -niki należące d o pierw szych trzech gru p deklinacyjnych. P ozostałe grupy prezentow ane są przez nieliczne przykłady.
W edług I w zorca odm ienia się najwięcej rzeczow ników rodzaju nijakiego. P rzedstaw ione są form y w szystkich przy p ad k ó w (oczywiście op ró cz w ołacza), a dzięki licznym p rzy k ład o m w yraźnie w idać ich w ykładniki form alne.
W grupie II w l.poj. b rak jest przykładów celow nika. K o ńców ka tego p rz y p ad k a (-м) jest ta k a sam a ja k w innych grup ach , toteż znając inne p arad y g m aty ro d zaju nijakiego bez tru d u m ożna go tw orzyć według tam ty ch w zorów . W l.mn. rzeczow niki należące d o tej g rupy w ystępują rz ad k o i tylko w form ie m ianow nika i dopełniacza.
T a b e l a 9 W zorce deklinacji rzeczowników nijakich
Przy- pa-dek I II III IV V VI tem at na: ć, dż, j , ń, ś, i , p b, m, w, c, dz, dż, TZ, sz, ż, l tem at na: k, g , ch tem at na: b, d, f , ł, m . n, p, r, r, s, 1, u \ z M .l.poj. na: ę D.l.poj. -ęcia M .l.poj. na: ę D .l.poj. -enia M .l.poj. na: urn l.p. l.mn. l.p. l.mn. l.p. l.mn. l.p. Lmn. l.p. t.mn. l.p. l.mn.
M. -€, -0 -a -0 -a -o -a -f -ęta -ę -ona -um -а
D. -a -0, -i, -y -a -в -a -o -ęcia -ąt -enia -on -um -ów
C. -u -om -u -om -u -om -ęciu -ętom -eniu -onom -um -от
В = M = M = M = M = M = M = M = M = M = M = M
N. -em -ami -em -ami -em -ami -ęciem -ętami -eniem -onami -um -ami
Msc. -u -ach -u -ach -e -ach -ęciu -ętach -eniu -onach -um -ach
M ar ia N o w a k o w sk a
Dla grupy rzeczow ników odm ieniających się w edług w zorca III c h a ra k -terystyczne jest zakończenie m iejscow nika l.p. (końców ka: -e) i w ym iany jakościow e spółgłosek kończących tem at w yrazu. W tekście sk ry p tu są one po k az an e na wielu p rzy k ład ach , co ułatw ia zapam iętanie. W l.mn. rzeczow -ników tej deklinacji jest b ard zo m ało i, p o d o b n ie ja k w grupie II, w ystępują rów nież tylko w form ach m ianow nika i dopełniacza.
K ońców ki p a rad y g m atu IV p o k azan e zostały w l.poj. na jednym tylko rzeczow niku, który w ystępuje w form ach: m ianow nika, celow nika, narzędnika. W l.m n. rzeczow nik ten w ystępuje w form ie m ianow nika, a obok niego w tej liczbie pojaw ia się jeszcze jed en w form ie dopełniacza.
Spośród rzeczow ników należących d o V grupy w l.poj. p rzedstaw iono tylko trzy i tylko w form ie d opełniacza, zaś w l.m n. n a pojedynczych przykładach p o k a z a n o form y m ianow nika i dopełniacza. T ak ie przedstaw ienie z pew nością nic pogłębia znajom ości zaró w n o IV ja k i V w zorca deklinacji.
D o grupy VI należy osiem rzeczow ników pochodzących z tekstu. C ztery z nich w ystępują w l.poj., pozostałe zaś, zupełnie inne, tylko w form ie m ianow nika l.mn. T en typ odm iany, p o d o b n ie ja k dwa poprzednie, jest specyficzny i w tekstach specjalistycznych dość w ażny.
Im iona własne
W skrypcie w ystępują nazw iska rodzaju m ęskiego i żeńskiego. Tych pierw szych jest je d n a k znacznie więcej i pojaw iają się one przede w szystkim w l.poj. w m ianow niku, rzadziej w dopełniaczu, sporadycznie w celow niku i narzędniku. P odane form y są zw ykle w ystarczające, by m óc je zaklasyfiko-wać d o odpow iedniego p a rad y g m atu przym iotnikow ego lub rzeczow nikow e-go. T rudności m ogą spraw iać nazw iska zak o ń czo n e na -ek, -ec, -er, -el ze w zględu na w ym iany ilościowe zachodzące w przy p ad k ach zależnych.
N azw iska żeńskie w ystępują w tekście tylko w form ie m ian o w n ik a l.poj. (z w yjątkiem jednej form y biernikow ej).
Nazwy własne będące nazw am i miejscowym i i geograficznym i ukazane zostały przede wszystkim w form ie m iejscow nika. N azw y te odm ieniające się w l.poj. w edług deklinacji męskiej stanow ią 45 haseł, w edług deklinacji żeńskiej 37, a w edług deklinacji nijakiej 12. Pozostałe nazwy w ystępują zawsze w l.m n.
WY MI A N Y T EM A T Y C Z N E G ŁO SEK
Z form am i m ian o w n ik a (biernika) l.poj. rzeczow ników m ęskich przed końców ką zerow ą, celow nika l.poj. rzeczow ników przed końców ką -e, narzęd-nika l.poj. rzeczow ników ro d zaju m ęskiego i nijakiego przed końców ką -em,
m iejscow nika l.poj. przed końcó w k ą -e, m ianow nika l.m n. przed końców ką -i, d opełniacza l.mn. rzeczow ników żeńskich przed końców ką zerow ą w iążą się w ym iany tem atyczne głosek, k tó re w raz z końców kam i znam io n u ją dane formy. B adany tekst uw zględnia najistotniejsze w ym iany pojaw iające się we fleksji rzeczow nika. D o m in u ją oboczności spółgłoskow e. W ym ian sam ogłos-kow ych jest stosu n k o w o niewiele (a:e, ą:ę, o:ó, e:o) i głów nie przedstaw ione są na przykładzie oboczności o:ó. P rezentacja w ym ian głoskow ych w tekście polega głównie na przedstaw ieniu form y podstaw ow ej, a następnie form y, w której w ystąpiły oboczności głosek tem atycznych na ich p o ch o d n e o d pow iedniki. D otyczy to ok. 70% rzeczow ników ukazanych w tekście, w k tó -rych za chodzą takie w ym iany. D ość często je d n a k form y z obocznościam i są odległe w tekście od form podstaw ow ych. W skrypcie nie p o k az an o w yraźnie specyficznych w ym ian m orfologicznych, zachodzących w deklinacji nijakiej (rzeczow niki zakończone w M .l.poj. na -ę), a polegających na rozszerzeniu tem atu w p rzypadkach zależnych. W tekstach specjalistycznych rzeczowniki tego typu m ają jed n ak niską frekw encję. B rak rów nież form l.poj. rzeczow-ników m ęskich zakończonych na -anin. T o m oże pow odow ać m ieszanie p arad y g m ató w , oczywiście gdyby to był jedyny podręcznik d o nauki języka polskiego.
*
F leksja rzeczow ników polskich jest sk o m p lik o w an a i w ym aga od tych, którzy chcą pop raw n ie m ów ić po polsku nie tylko znajom ości reguł wy-znaczających zakres stosow alności poszczególnych końców ek i w ym ian tem a-tycznych, lecz także wiedzy o form ach nieregularnych.
D u żą tru d n o ść stanow i także w ybór m iędzy kilkom a elem entam i o ró w n o -ważnej funkcji, co w ym aga od użytkow nika języka polskiego um iejętności klasyfikacji w yrazów i w yróżniania w nich tych cech, k tó re dla łączliwości tem atów z końców kam i m ają podstaw ow e znaczenie. Tej um iejętności uczący się języka polskiego w S tudium nabyw ają nie tylko na lekcjach języka, ale i innych przedm iotów .
S krypt J. M ichowicz: Historia Polski. Wybrane zagadnienia jest tekstem , k tó reg o głów nym zadaniem jest przekazanie najw ażniejszych w iadom ości z historii Polski. P ośrednio zaś uczy języka prezentując zjaw iska językow e. T ekst ten m. in. ukazuje właściwy rzeczow nikow i zespół form fleksyjnych w yrażających trzy kategorie gram atyczne, tj. rodzaj, liczbę i przypadek. W obrębie poszczególnych kategorii m o żn a zaobserw ow ać, iż n iek tó re form y zostały przedstaw ione bardziej wyraziście (np. form y IV deklinacji męskiej, I deklinacji żeńskiej), inne zaś mniej (np. form y IV, V, VI deklinacji nijakiej). M iarą tej w yrazistości jest frekw encja. I tak w kategorii liczby hasła rzeczow nikow e pojaw iają się najczęściej alb o w l.poj. alb o w l.m n. N a 684
hasła będące rzeczow nikam i pospolitym i i w ystępującym i w l.poj. aż 584 występuje w tej liczbie tylko raz (584 hasła rów ne 584 słow oform om ). N ajm niej jest haseł m ających form y o b u liczb, lecz m ają one najw iększą ilość słow oform . O propo rcjach w obrębie poszczególnych kategorii decyduje też specyfika tekstu (np. brak form w ołacza; przew aga form l.poj. w śród rzeczow ników w łasnych ze względu na użycie nazw isk, nazw geograficznych; d uża frekw encja m iejscow nika). Przegląd form deklinacyjnych pozw ala zauw ażyć pew ne dysproporcje. Bowiem za dow alająco p rzedstaw iono rzeczow niki, których o d -m iana w zasadzie nie spraw ia dużej trudności, gdyż uczący się -m a -m ożność zetknięcia się z nimi nie tylko na lekcjach, ale i poprzez k o n ta k ty z otoczeniem . N iezbyt przejrzyście p o k az an o rzeczow niki, któ ry ch specyficzna o d m ian a m oże pow odow ać zaliczenie ich do zupełnie innych w zorców deklinacyjnych. D otyczy to przede w szystkim rzeczow ników rodzaju m ęskiego należących do VI deklinacji, rodzaju żeńskiego deklinacji V i VI o raz rodzaju nijakiego deklinacji IV, V, VI.
W tekście skryptu znajduje się 6 sk ró tó w organizacji i zw iązków , użytych 15 razy przede wszystkim w m ianow niku. Z n ajd u ją się one w bliskim sąsiedztw ie pełnej nazw y, to też ich praw idłow e odczytanie nie pow inno nastręczać trudności.
Celem skryptu, ja k ju ż wcześniej w spom niałam , jest przekazanie określonej wiedzy (w tym p rzy p ad k u z historii Polski), ale zaw arty w nim m ateriał językow y pow inien być u k ierunkow any. W iadom o, że niektóre form y, rzadsze w polszczyźnie kolokw ialnej, są istotne dla o b ra n eg o przez k a n d y d a ta kieru n k u studiów , toteż w tekstach specjalistycznych pow inny być w yraźnie przedstaw ione i utrw alone. C hodzi tu przede w szystkim o form y tru d n e, lecz w tekstach specjalistycznych sp o ty k an e i uzasadnione (np. w b adanym tekście rzeczowniki męskie na -anin i nijakie na -urn). O dpow iednie ukierunkow anie n au czan ia i podręczników m usiałoby polegać na odpow iednim dobo rze niezbędnych w zorów językow ych (słow otw órczych, fleksyjnych, składniow ych) w zależności od specjalizacji. Jest to zadanie b ard zo tru d n e dla piszącego podręcznik, chyba że byłby to ko m p u ter.
