Okulicz, Łucja
Sprawozdanie z weryfikacji
stanowisk archeologicznych we
wschodniej części Mazur w 1971 r.
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 244-247
SPRAW OZDANIE Z W ERYFIKACJI STANOWISK
ARCHEOLOGICZNYCH WE W SCHODNIEJ CZĘŚCI MAZUR W 1971 R.
W eryfikacja stanow isk archeologicznych znanych z literatury, przeprowadzona w sierpniu 1971 r., objęła północną część pow iatu giżyckiego, zachodnią w ęgorzew skiego i w schodnią kętrzyńskiego, czyli północne brzegi jeziora Mamry i najbliż szą okolicę. Akcja ta m iała na celu uaktualnienie stanu inw entaryzacji, określenie obecnego stopnia zachow ania poszczególnych obiektów i ew entualnie w ytypow anie niektórych z nich do system atycznych prac badawczych oraz naw iązanie kontaktu z m iejscową ludnością i władzam i i pow ierzenie ich opiece obiektów archeologicznych.
Podstaw ą w eryfikacji była, zrobiona w cześniej, kartoteka m iejscowości, w któ rych w różnym czasie odkryto stanow iska archeologiczne. Lakoniczne najczęściej wzmianki o położeniu tych obiektów, zm uszały do żm udnych poszukiwań w terenie oraz szukania informatorów wśród m iejscow ej ludności. O tych oczyw iście było naj trudniej i często w całej w si n ie znajdow ano ani jednego człow ieka, który by m ógł coś powiedzieć o poszukiw anych stanowiskach. Z tych też w zględów nie zawsze opuszczano daną m iejscow ość z pozytyw nym w ynikiem . Niem niej w iele obiektów zweryfikowano, część odkryto po raz pierwszy, natom iast na pew no zainteresow ano poszukiwaniam i archeologicznym i ludność 'miejscową.
Gwoli w iększej przejrzystości sprawozdania obiekty zw eryfikow ane omówiono, grupując je w kategorie zabytków, nie zaś w kolejności takiej jak je zwiedzano.
I . C M E N T A R Z Y S K A K U R H A N O W E I K U R H A N Y
1. D o b a , p o w. g i ż y c k i . Cmentarzysko kurhanowe położone jest na w ysuniętej półwyspowo w Jezioro Dobskie w ysoczyinie m orenowej, u zachodnich jego brzegów. Znajduje się tu przynajmniej 6 kurhanów o średnicy od 10 m do 15 m i wysokości od 1 m do 1,5 m. Część jest zniszczona, w środku jednego z kurhanów odsłonięta prostokątna skrzynia kam ienna, zbudowana z p łyt o długości 1,8 m i szerokości 0,9 m. W szystkie kurhany mają w ielow arstw ow e płaszcze kam ienne i ograniczone są u podstaw y pojedynczym i kręgam i z dużych głazów. Teren, na którym znajduje się cmentarzysko, jest nieużytkiem i wchodzi w skład dóbr Państw ow ej Stacji H o dow li Roślin. Być może część kurhanów została zbadana w X IX w iek u przez George Bujacka, m ateriał zabytkow y z nich znajdow ał się niegdyś w zbiorach Muzeu-m w Królewcu
2. D o b a , p o w. g i ż y c k i . Kurhan położony po prawej stronie drogi prowadzącej z Państw ow ego Gospodarstwa Rolnego Skrzypy do w si Doba, tuż przy m oście na strum ieniu wpadającym od zachodu do Jeziora Dobskiego. U podstawy ma krąg
1 G. B u j a c k , Drei Hügelgräber z u Doben, K r. A n g erb u rg , Sitzungsberichte der A ltertum sgesellschaft Prussia, Bd. 14, 1889, ss. 13—16.
K R O N I K A N A U K O W A 2 4 5
ułożony z dużych głazów, o średnicy około 30 m i w ielow arstw ow y płaszcz kam ien ny zniszczony w górnych partiach. W m iejscach zniszczeń w idoczny zarys prosto kątnej skrzyni zbudowanej z płyt kam iennych i um ieszczanej w środku kręgu. Kurhan narażony jest na całkow ite zniszczenie w m om encie przystąpienia do budo w y planowanej drogi. Celowe byłoby szybkie jego przebadanie.
3. F u l e d a , p o w. g i ż y c k i . R ozległe cmentarzysko kurhanowe na półw yspie w chodzącym w południow e brzegi Jeziora Dobskiego. Część obiektów zniszczona. Obok kurhanów o nasypach kam iennych w ysokości od 0,4 m do 0,8 m i średnicach od 10 m do 20 m ograniczonych kręgam i z dużych głazów znajdują się luźno stojące skrzynie z płyt kam iennych, prostokątne, w w iększości opróżnione. Stanow isko było w izytow ane trzykrotnie. Przy w spółpracy z Ekspedycją w ykopaliskow ą U n iw ersyte tu W arszawskiego w Tarław kach i mgr. Jacka P rzeniosły z Instytutu H istorii K ul tury M aterialnej Polskiej A kadem ii Nauk wykonano plan rozm ieszczenia poszczegól nych obiektów i opis zew nętrzny stanu zachowania. Celowe byłoby przystąpienie do system atycznych prac badawczych na zachowanych jeszcze kurhanach. (Por. osobne spraw ozdanie Ryszarda F. M azurowskiego w niniejszym zeszycie „Kom unikatów M azursko-W armińskich”).
4. T a r ł a w k i , p o w. w ę g o r z e w s k i . Kurhan zarośnięty drzewam i ulokow a ny na zachodnim zboczu w zniesienia morenowego, po praw ej stronie szosy prow a dzącej ze Sztynortu do Tarławek. Szczegółow y opis obiektu niem ożliw y ze względu na silne jego zadrzewienie.
5. G ę b a ł k i, p o w. w ę g o r z e w s k i . Po lew ej stronie szosy prowadzącej z Gę- bałek do P iłak ów Wielkich, na w ysoczyźnie m orenowej schodzącej w stronę pod m okłych łąk kilka usypisk z kam ieni ograniczonych w ieńcam i z dużych głazów. B yć może częściowo zniszczone cmentarzysko kurhanowe. Mimo szczegółowej p e netracji zewnętrznej obiektów, nie udało się uzyskać konkretnych stwierdzeń.
6. G r o d z i s k o , p o w. g o ł d a p s k i . Duży kurhan, do ubiegłego roku całkow icie zarośnięty starym drzewostanem, obecnie poręba, położony przy drodze do Dąbrówki Polskiej około 1 km na zachód od grodziska w tej samej m iejscowości. Kurhan oto czony kręgiem z dużych głazów u podstawy i z nasypem kam ienno-ziem nym o śred nicy około 25 m i w ysokości 1,5 m.
I I . G R O D Z I S K A I O S I E D L A O B R O N N E
7. W i l c z y n y , p o w. k ę t r z y ń s k i . Grodzisko znane w literatu rzes, zw ane Górą Zamkową (Pillberg), w kształcie nieregularnego trapezu, nie obw ałow ane, o po w ierzchni m ajdanu około 3 arów, założone na półw yspow ym w zniesieniu m oreno w ym wchodzącym w podmokłą łąkę nad rzeką Ornet. Otoczone fosą od strony lądu. Zachodnią i w schodnią część w zniesienia m orenowego zajm ow ało osadnictwo otw ar te, o czym zdaje się -świadczyć bogaty m ateriał -ceramiczny w ystępujący na p o wierzchni. Grodzisko nie jest zniszczone. Znaczną liczbę ułam ków ceram iki zebrano w kretow iskach, przy brzegach majdanu. Sądząc n a jej podstaw ie obiekt odnieść należy w yłącznie do w czesnej epoki żelaza. W skazane byłoby przeprowadzenie na nim badań w ykopaliskow ych w celu uchw ycenia układu w arstw 'kulturowych, za łożeń obronnych i mieszkalnych.
8. P e r ł y , p o w. w ę g o r z e w s k i . Grodzisko znane w literaturze od X IX w ie ku, nigdy nie b a d a n e8, określane przez ludność m iejscow ą jako Góra-Szaniec. W znie
2 H. C r o m e , K a rte u n d V e rzeich n is d er vo r- u n d frü g e sc h ic h tlic h e n W e h ra n lagen in O stpreussen, A ltpreussen, Bd. 3, 1937, s. 111; E. H o l l a c k , E rlä u teru n g en z u r vo rg esch ich tlich en Ü b ersich tska rte vo n O stpreussen, Glogau-Berli-n 1908, s. 186.
3 A. B ö t t i c h e r , Die B a u - u n d K u n s td e n k m ä le r d er P ro v in z O stpreussen, ßd. 6, M asuren, 1896, s. 37; F. G r i g a t , A u s grauer V o rzeit. P rähistorisches aus dem M auerseegebiet, Langensalza 1927, s. 103.
sione zostało na naturalnym wzgórzu, znajdującym się na północny wschód od m iej scowości, tuż przy zabudowaniach gospodarstw a Perły-K olonia. Sam obiekt zajmuje północną część w zniesienia, część południow a będąca w iejską piaskow nicą n ie po siada w arstw y kulturowej. W zniesienie oblew a z trzech stron strum ień dopływający do Węgorapy, z czwartej znajduje się dość znaczna depresja terenu. Grodzisko od cięte jest od południowej części w zniesienia słabo zaznaczającą się w tej cfbwili fosą (?). M ajdan osiedla w yraźnie splantow any zajm uje pow ierzchnię około 40 m2, w arstw a kulturow a z dość licznym m ateriałem ceram icznym w ystępuje głów nie w przykrawędziowych jego partiach. Brak śladów obwałowania. Obiekt nie znisz czony, w inien być w najbliższym czasie przedmiotem przynajmniej sondażowych badań w celu ścisłego określenia czasu jego użytkow ania i założeń przestrzenno- obronnych. Zebrany m ateriał ceram iczny w skazuje na m ożliwość odniesienia go do w czesnej epoki żelaza.
9. K l i m k i , p o w. w ę g o r z e w s k i . Grodzisko znajdujące się w 47 Sektorze Lasów Państw ow ych Leśnictw a w Klimkach, około 1,5 km na południow y zachód od w si Łęgwarowo. Obiekt zbudowany jest na jednym z licznych w tym rejonie wzgórz morenowych, które z trzech stron opływ a strum ień — jeden z dopływów Węgorapy, z zachowanym w ałem pierścieniow ym i praw ie kolistym w planie m aj danem. Od północnego wschodu do grodziska przylega osada zajmująca pozostałą część wzgórza. Całość otacza silna depresja terenu z zabagnionymi, porośniętymi starym lasem tarasami zalew ow ym i strum ienia. Cały obiekt jest gęsto zadrzewiony, trudno dostępny i zupełnie nie zniszczony, jeżeli n ie liczyć obryw u od strony stru m ienia będącego w ynikiem podmycia brzegów. Założenie przestrzenno-obronne i w ielkość obiektu identyczna jak grodziska w Tarław kach. M ateriału zabytkowego na powierzchni nie znaleziono. M ożliwe jest przeprowadzenie tu badań sondażowych w ciągu najbliższych lat w związku z planowanym w ycięciem lasu.
10. T a r ł a w k i , p o w. w ę g o r z e w s k i . Zniszczone grodzisko z trzema fazami osadniczym i (okres lateński, przełom er, w czesne średniowiecze), badane w roku bieżącym przez U niw ersytet Warszawski.
11. G r o d z i s k o , p o w. g o ł d a p s k i . Grodzisko położone w zachodniej części w si na w ysoczyżnie liczącej około 40 m w ysokości w stosunku do okolicznych łąk. Znane od XVI wieku, nigdy system atycznie n ie b a d a n e4, zachow ane w doskonałym stanie, jeżeli n ie liczyć niew ielkich wkopów robionych przez przypadkowych po szukiwaczy. Zebrany 'liczny m ateriał ceram iczny pozwala odnieść jego powstanie i użytkow anie do w czesnej epoki żelaza.
12. R a d z i e j e , p o w. w ę g o r z e w s k i . Pom ost z pali w bitych w dno jeziora prowadzący od plaży w Radziejach ku w yspie Lipa. Szczegółową penetrację obiektu utrudniał w 1971 r. brak w łaściw ego w yposażenia. N ie wiadomo także, czy nie jest on identyczny z opublikowanym opisem osady naw odnej penetrowanej w 1895 r. przez Johannesa H eyd eck a5. W prawdzie podana przez niego lokalizacja nie odpo wiada ściśle m iejscu, gdzie znajduje się om aw iany tutaj obiekt, jednakże nie są to zbyt duże odległości. Pomost w Radziejach n ie był do tej pory znany, co w ydaje się nieco dziwne w obec powszechnej w iedzy o nim wśród ludności m iejscowej.
I I I . C M E N T A R Z Y S K A P Ł A S K I E
13. L e ś n i e w o, p o w . k ę t r z y ń s k i . Od X IX w ieku zbierano tu zabytki i k o pano w w ielu m iejscach, przy czym jedno z ciekaw szych cmentarzysk okresu w p ły
4 C. H e n n e n b e r g , E rklä ru n g der grossen P reussischen L a n d ta fe ln , K önigs berg 1595, s. 12; A. G. H e l w i n g , L ith o g ra p h ia A ngerburgica, Königsberg 1717, Bd. 1, s. 4: E. H o 11 a c k, op. cit., s. 46.
5 J. H e y d e c k , P fa h lb a u bei Gr. S tein o rt, K r. A ngerburg, Sitzungsberichte der A ltertum sgesellschaft Prussia, Bd. 22, 1909, ss. 201—202.
K R O N I K A N A U K O W A 2 4 7
w ów rzym skich badał w latach 1884— 1885 G. B u ja ck 6. W literaturze nie ma dokład nej lokalizacji w ystępujących tu stanow isk archeologicznych. Przeprowadzona pene tracja terenowa i w yw iady z m iejscow ą ludnością nie dostarczyły także w skazówek 0 zabytkach.
14. K r u k l a n k i , p o w. w ę g o r z e w s k i . N a przesm yku m iędzy jeziorami Goł- dapiwo i Brzozówka znajdow ało się cmentarzysko, które częściowo przebadał w 1907 r. K. S ta d ie 7. Przy jego lokalizacji stwierdzono jednocześnie, że cały ob szar, który niegdyś był zajęty przez cmentarzysko jest silnie zniszczony rowami, okopami i bunkrami z czasów pierw szej i drugiej w o jn y św iatow ej. Jedynie po prawej stronie szosy, gdzie rośnie las, istnieje szansa znalezienia resztek grobów. (W sum ie jednak podjęcie tu badań terenow ych m ijałoby się z celem.
15. K r u k l a n k i , p o w. w ę g o r z e w s k i . W edług uzyskanych w Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej i od 'kierownika m iejscow ej szkoły inform acji przed kilku laty w czasie budow ania ośrodka zdrowia odkryto kilka grobów szkieletow ych z zachowanym i fragm entam i jakichś ozdób. Szkielety zakopano, ozdoby zabrali od krywcy, dalszych prac ziem nych nie prowadzono. Wizja lokalna w zniesienia m ore nowego, gdzie dokonano odkrycia, nie dostarczyła żadnych dodatkowych danych. 16. Ł a b a p a , p o w. w ę g o r z e w s k i . W 1935 r. odkryto tu cm entarzysko ciało palne z grobami datow anym i na późny okres lateński i pierw sze w ieki naszej ery. P ośw ięcono m u kilka wzm ianek, publikując część w yselekcjonow anych za b y tk ó w 8. Wobec braku dokładnej lokalizacji stanow iska spróbowano przeprowadzić dokładną penetrację terenu. Udało się w yelim inow ać obszar przypuszczalnego cmentarzyska. Szczegółow e poszukiwania utrudniło rosnące zboże.
17. R a d z i e j e , p o w. w ę g o r z e w s k i . Zanotowano tu przy torach kolejow ych cm entarzysko płaskie z okresu w p ływ ów rzym sk ich 9. Przeprowadzono penetrację terenu i w yw iad wśród ludności m iejscow ej, co jednakże nie doprowadziło do uzys kania dokładnych inform acji o jego lokalizacji.
18. S t r ę g i e l , p o w. w ę g o r z e w s k i . Podane w literaturze m iejsce, gdzie znaj dow ały się dwa cmentarzyska z okresu w pływ ów rzy m sk ich10 odpowiada całkow icie obecnej sytuacji. U żytkow any w X IX w iek u cmentarz zajm ow ał część w zniesienia opadającego w stronę jeziora. W chw ili obecnej w zniesienie jest porośnięte gęstym drzewostanem , co utrudniłoby prowadzenie system atycznych prac badawczych. Li czyć się także należy z m ożliw ością zniszczenia całego obiektu przez cmentarz, k tó rego użytkow anie zarzucono tuż przed wojną.
19. K o s a k o w o , p o w. k ę t r z y ń s k i . Nie udało się zlokalizować zanotowanego dawniej cm entarzyska z okresu w p ływ ów rzym skich u .
Przeprowadzona w roku bieżącym akcja w eryfikacyjna stanow isk archeologicz nych pozwoliła n a stw ierdzenie stosunkow o dobrego stanu zachowania grodzisk na tym terenie, ogromnego zniszczenia w yjątkow o ciekaw ych obiektów kurhanowych 1 niem al całkow ity zanik tradycji o zabytkach wśród ludności m iejscow ej. Znaczne zainteresow anie, z jakim spotykano się w czasie pobytu w poszczególnych m iejsco wościach, pozwala m ieć nadzieję, że w łaściw ie prowadzona współpraca z ludnością m iejscow ą i władzam i może doprowadzić do w yjątkow o ciekawych odkryć i uchro nić od zniszczenia cały szereg cennych dla nauki obiektów.
6 G. B u j a c k , Das F ü rste n a u er G räberfeld, Sitzungsberichte der A ltertum s gesellschaft Prussia, Bd. 12, 1887, ss. 116— 119.
7 K. S t a d i e , Gräberfeld bei K r u g la n k e n , Sitzungsberichte der A ltertum s gesellschaft Prussia, Bd. 23, 1919, Th. 2, ss. 395 n.
8 Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit, Bd. 12, 1936, s. 285; Bd. 17, 1941, s. 87, tabl. 30.
9 E. H o l l a c k , op. cit., s. 136.
10 O. T i s c h l e r , H. K e m k e , O stpreussische A lte r tü m e r aus der Z e it der grossen G räberfelder nach C hristi G eburt, Königsberg 1902, ss. 36—37; E. H o l l a c k , op. cit., s. 51.
