Bogdan Bakies
"Człowiek i religia: zarys filozofii
religii", Z. J. Zdybicka, Lublin 1977 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 14/2, 228-230
c h o w y m i o ry g in a ln y m u ję c ie m o m a w ia n y c h z a g a d n ie ń . Z am ieszczo n y n a k o ń c u k s ią ż k i s ło w n ik w a ż n ie js z y c h te r m in ó w z z a k re s u b io lo g ii i b io c h e m ii, a c z k o lw ie k n ie je s t k o m p le tn y , ty m n ie m n ie j w d u ż y m s to p n iu u ła t w i a s tu d io w a n ie p rz e d m io tu . K s ią ż k a szczeg ó ln ie g o d n a p o le c e n ia n ie -b io lo g o m , k tó r z y p r a g n ą z a p o z n a ć się z d z is ie jsz y m s ta n e m b io lo g ii m o le k u la r n e j, z je j w k ła d e m w te o r ię e w o lu c ji. P o z w a la o n a ró w n ie ż p o z n a ć sp o só b , w ja k i p a tr z y n a ś w ia t je d e n z w ie lk ic h w s p ó łc z e s n y c h b iologów .
M a ria R o m a n o w -B r o n ia r e k
Z. J. Z d y b ic k a : C z ło w ie k i relig ia . Z a r y s filo z o fii relig ii, L u b lin 1977, ss. 355, W yd. T N . K U L „ F e n o m e n r e lig ii” je s t n ie u s ta ją c y m p rz e d m io te m d o c ie k a ń b a d a c z y r e p r e z e n tu ją c y c h z a ró w n o n a u k i szczeg ó ło w e, j a k i p r z e d s ta w ic ie li r ó ż n y c h k ie r u n k ó w filo z o fic z n y c h . N ic d z iw n eg o , s k o ro od sp o s o b u w j a k i się z in t e r p r e tu je f a k t re lig ii z a le ż y w d e c y d u ją c e j m ie rz e k s z ta łt p o g lą d u n a ś w ia t. Z e w z g lę d u w ię c n a p o p u la r n o ś ć te m a tu , o p ra c o w a n ie filo z o fii re lig ii, k tó r e p r e z e n tu je w sw o je j n a jn o w s z e j p u b lik a c ji Z. J. Z d y b ic k a , K ie ro w n ik K a te d r y F ilo z o fii R e lig ii n a K U L , b ęd zie się z a p e w n e cieszy ło d u ż y m z a in te re s o w a n ie m . K s ią ż k a je s t je d n a k w ie l ce in t e r s u j ą c a z in n e g o w z g lę d u . J e j A u to r k a je s t p rz e d s ta w c ie le m „ lu b e ls k ie j sz k o ły filo z o fic z n e j” , p r e f e r u ją c e j w e r s ję to m iz m u z w a n ą to - m iz m m e g z y s te n c ja ln y m . K ie r u n e k t e n g ło si o k re ś lo n y p o g lą d n a s t r u k tu r ę filo z o fii i sp o só b u p r a w ia n ia je j p o szc z e g ó ln y c h d y sc y p lin . O m a w ia n a p u b lik a c ja s ta n o w i z a te m d o s k o n a ły „ te r e n d o św ia d c z a ln y ” , d a ją c y o k a z ję z w e ry fik o w a n ia te o r e ty c z n y c h w y ty c z n y c h , ja k ie s ta w ia s ię p o d a d r e s e m k s z ta łtu filo zo fii z p ró b ą ic h p ra k ty c z n e j re a liz a c ji. K s ią ż k a Z d y b ic k ie j d o c z e k a się z a p e w n e w ie lu w n ik liw y c h i w ie lo s tr o n n ie j ą o c e n ia ją c y c h re c e n z ji. D la te g o n in ie js z e u w a g i c h c ia łb y m c a łk o w ic ie p o d p o rz ą d k o w a ć z a s y g n a liz o w a n e m u w ą tk o w i.
D o m in u je w „szk o le lu b e ls k ie j” te n d e n c ja do s p r o w a d z e n ia c a łe j p r o b le m a ty k i filo z o fic z n e j do te o r ii b y tu . O g ó ln a te o r ia b y tu (m e ta fiz y k a o g ó ln a) b a d a c a łą rz e c z y w is to ść (w sz y stk ie b y ty ) w a sp e k c ie is tn ie n ia . P o sz c z e g ó ln y m i ty p a m i b y tó w z a jm u ją się t a k z w a n e m e ta fiz y k i szczeg ó ło w e. P rz e d m io t m a te r ia ln y ty c h o s ta tn ic h je s t z a te m zaw ę ż o n y do p o szc z e g ó ln y c h k a te g o r ii b y to w a n ia , n a to m ia s t t e n sa m co w m e t a fiz y c e o g ó ln e j p o z o s ta je p rz e d m io t fo r m a ln y : d a n y ty p b y tó w b a d a się m ia n o w ic ie w a s p e k c ie ic h is tn ie n ia . T a k p o ję ta filo z o fia m a się p o n a d to c h a ra k te ry z o w a ć a u to n o m ią w o b e c n a u k szczeg ó ło w y ch . N ie d o p u sz c z a się ż a d n e j z a le ż n o śc i filo z o fii do n a u k szczeg ó ło w y ch , w y ją w s z y
zw iązek p sy c h o lo g ic z n y . N a u k i m o g ą m ia n o w ic ie p o d s u n ą ć filo zo fii p e w ną p ro b le m a ty k ę .
S p ó jrz m y n a p u b lik a c ję Z d y b ic k ie j p o d k ą te m re a liz a c ji te g o p r o g r a mu. K s ią ż k a s k ła d a się, o p ró cz p rz e d m o w y p ió r a M. A. K rą p c a , z w p r o w ad zen ia i n a s tę p u ją c y c h tr z e c h ro z d z ia łó w : 1. filo z o fia re lig ii — n a u k i relig io zn aw cze; 2. f a k t re lig ii — p o d s ta w o w e a s p e k ty ; 3. f a k t re lig ii — in te r p r e ta c ja filo z o fic z n a . K s ią ż k ę u z u p e łn ia ją : b ib lio g r a fia , s tre s z c z e nie w ję z y k u a n g ie ls k im , in d e k s n a z w is k i in d e k s rzeczo w y .
A u to rk a w y r a ź n ie t r a k t u j e filo z o fię re lig ii, ja k o m e ta fiz y k ę szczeg ó łową. P is z e b o w ie m : J e j p r z e d m io t fo r m a ln y (flo zo fii re lig ii — BB) je s t
sp e c ja listy c z n y . F a k t d a n y e m p ir y c z n ie u jm u je się w a sp e k c ie is tn ie nia — „że j e s t ”, a w ię c w a sp e k c ie je g o re a ln o śc i (s. 109). Z p r z y to
czonej w y p o w ie d z i w y n ik a ją d w ie s p r a w y : ą) F ilo z o fia re lig ii m a te n sam p rz e d m io t f o r m a ln y (s im p lic ite r), co m e ta fiz y k a o g ó ln a, b) T ezy filozofii re lig ii n ie są w y p ro w a d z a n e z te z m e ta fiz y k i o g ó ln e j. M a o n a jak i in n e m e ta fiz y k i szczegółow e w ła s n y p u n k t w y jś c ia , w k tó r y m p rz e p ro w a d z a się d o ś w ia d c z e n ie f a k t u re lig ii. M eto d o lo g ic z n y z w ią z e k z a n tr o p o lo g ią filo z o fic z n ą i m e ta fiz y k ą o g ó ln ą u ja w n ia się p rz y w y ja ś n ia n iu f a k t u re lig ii. T u p o tr z e b n a je s t w ie d z a n a te m a t c z ło w ie k a i na te m a t is tn ie n ia B oga, to z n a c z y te g o b y tu tr a n s c e n d e n tn e g o , k u k tó re m u s k ie ro w a n e je s t p rz e ż y c ie re lig ijn e .
D lateg o z a sa d y , p rz y p o m o cy k tó r y c h w y ja ś n ia się d a n y e m p iry c z n ie fakt re lig ii b ie r z e się z o g ó ln e j te o r ii b y tu i z a n tr o p o lo g ii filo z o fic z n e j (s. 112 n.). W sz y stk o p o w y ższe je s t zg o d n e ze w s p o m n ia n y m i p o s tu la tam i, w y s u w a n y m i p od a d re s e m tw o rz e n ia m e ta fiz y k szczeg ó ło w y ch . Da się je d n a k w sk a z a ć k ilk a m o m e n tó w , w k tó r y c h A u to r k a od o w y ch w y ty czn y ch o d b ie g a . Z a z n a c z m y od ra z u , że z p u n k tu w id z e n ia p is z ą cego n in ie js z e u w a g i n ie są to w a d y , le c z z a le ty o m a w ia n e j p u b li k a cji.
1. G d y b y z k s ią ż k i Z d y b ic k ie j c h c ia ło s ię w y d o b y ć „ c z y s tą ” m e ta f iz y kę szczeg ó ło w ą re lig ii, to z ro z d z ia łu p ie rw s z e g o p o z o s ta łb y je d y n ie p a ra g r a f c z w a rty , a z ro z d z ia łu trz e c ie g o p o ło w a p a r a g r a f u d ru g ie g o i trzeci. T a k ż e ro z d z ia ł d ru g i — ze w z g lę d ó w o k tó r y c h n iż e j — n ie m ógłby z a c h o w a ć sw eg o k s z ta łtu . W s u m ie o k o ło p ię ć d z ie się c iu s tro n . Nie m o ż n a n e g o w a ć o c z y w iste j p o tr z e b y p rz e d s ta w ie n ia i z a ję c ia s t a n o w iska o d n o śn ie do w y n ik ó w b a d a ń n a te m a t re lig ii, u z y s k iw a n y c h n a teren ie n a u k szczeg ó ło w y ch , czy ró ż n y c h k ie r u n k ó w filo z o fic z n y c h — naw et je ś li n ie w c ie la się ich , a n i n ie w y k o r z y s tu je w ja k ik o lw ie k s p o sób w e w ła s n y c h ro z w a ż a n ia c h . M u si je d n a k u d e rz y ć c z y te ln ik a , że owa u b o c z n a d la z a s a d n ic z y c h ro z w a ż a ń filo zo fii re lig ii (je ś li ta m a być tr a k to w a n a ja k o m e ta fiz y k a szczeg ó ło w a) te m a ty k a z a jm u je sześć siódm ych p u b lik a c ji. S y tu a c ja ta d o b rz e ilu s t r u je f a k t, że z a w a rto ś ć treścio w a m e ta fiz y k szczeg ó ło w y ch je s t b a rd z o u b o g a. W y ja ś n ia n ie d a
n e j k a te g o r ii b y tó w w a s p e k c ie is tn ie n ia sp ro w a d z a się do w s k a z a n ia n a A b s o lu t ja k o n a o s ta te c z n ą o w ego is tn ie n ia ra c ję . N ie św ia d c z y to w ż a d n e j m ie rz e o ty m , że u z y s k a n e w y n ik i n ie s ą d o n io słe. P rz e c iw n ie , p o z w a la ją u jr z e ć ro z w a ż a n e b y ty w e w ła ś c iw e j p e rs p e k ty w ie , b ez k tó r e j ro z u m ie n ie : c z ło w ie k a , p o z n a n ia , m o ra ln o śc i, czy re lig ii w re s z c ie — n ie b y ło b y p e łn e . P r a w d ą je s t je d n a k , że b e z w z b o g a c e n ia t a k ro z u m ia n y c h m e ta fiz y k s z c z eg ó ło w y ch ro z w a ż a n ia m i z te r e n u in n y c h d z ie d z in w ie d z y lu d z k ie j, b y ły b y o n e w ja k i e jś m ie rz e zubożone. 2. D ru g i ro z d z ia ł o m a w ia n e j p o z y c ji z a w ie ra o p is f a k t u re lig ii. D o k o n u ją c te g o o p isu , w b r e w s ta n o w is k u , w e d łu g k tó re g o u ję c ie tr e ś c i c h a r a k te r y s ty c z n e j d la b a d a n e j k la s y b y tó w , w in n o się d o k o n a ć p rz y p o m o cy p o z n a n ia p o to c z n e g o A u to r k a : a. U w a ż a , że ję z y k p o to c z n y — p o d o b n ie ja k in n e ję z y k i — w u j ę c iu d a n y c h d o św ia d c z e n ia ta k ż e z a w ie ra e le m e n t te o r e ty c z n y (s. 117), z a te m n ie d o s ta rc z a in f o r m a c ji c a łk o w ic ie z n e u tr a liz o w a n e j.
b. W y k o rz y s tu je f a k t y u s ta lo n e p rz e z n a u k i szczeg ó ło w e o re lig ii. Z o p isó w d o k o n y w a n y c h w n a u k a c h szczeg ó ło w y ch s t a r a się ty lk o w y łu s k a ć t e e le m e n ty f a k t u re lig ijn e g o , k tó r e p o z w o lą go z d e te rm in o w a ć o n ty c z n ie (s. 132). S tą d u z n a je ja k w id a ć — p rz y d a tn o ś ć f a k tó w u s t a lo n y c h w in n y c h d z ie d z in a c h lu d z k ie j w ie d z y d la „ o b ró b k i” filo z o fic z n e j.
c. P o s łu g u je się o p is e m f a k t u re lig ii s to s o w a n y m w e g z y s te n c ja liz m ie i fe n o m e n o lo g ii. T o, że d o ch o d zi do o d m ie n n y c h n iż np. S a r t r e w y n i k ó w , je szcze ra z p o tw ie r d z a te z ę , że o w y n ik a c h b a d a ń filo z o fic z n y c h d e c y d u je p r z y j ę ta k o n c e p c ja b y tu .
W w ą s k ic h r a m a c h re c e n z ji m o ż n a ty lk o z a sy g n a liz o w a ć , n a s u w a ją ce s ię p rz y le k tu r z e k s ią ż k i C z ło w ie k i re lig ia re f le k s je , z w ią z a n e ze sp o s o b e m u p r a w ia n ia p o szc z e g ó ln y c h d y s c p lin filo z o fic z n y c h . N a w e t je d n a k p o w y ższe s k ą p e u w a g i p o z w a la ją n a w y s u n ię c ie w n io s k u , że m a m y do c z y n ie n ia z p r ó b ą n o w eg o — w r a m a c h to m iz m u e g z y s te n c ja l n e g o — sp o so b u tr a k to w a n ia tzw . m e ta fiz y k szczegółow ych.
