Andrzej S. Wójcik
Określenie znaczenia "prawdy" w
"Biblii hebrajskiej" poprzez treść
terminów powiązanych znaczeniowo
z "’emet" i "’emunah"
Folia Philosophica 20, 109-139
C elem pośred n im n iniejszego arty kułu je s t określenie znaczenia w Biblii hebrajskiej dw óch rzeczow ników 'emet i ’emunah', p rze z p ry zm a t treści ich sy n o n im ó w o raz term in ó w b lis k o znacznych, z którym i w bezpośrednim kontekście są pow iązane znaczeniow o - np. p rzez w zajem n e zastępow an ie, paralelizm y , p o łą c z e n ia za p o m o c ą k o n iu n k cji czy h e n d ia d y su 1 1 2. W ybór tych rzeczo w n ikó w podyk to w an y był faktem , że s ą to podstaw ow e słow a he- b ra jsk ie n io są c e w sw y m z n a cz e n iu ideę p r a w d z i w o ś c i . W yniki naszych b a d ań p rz y b liż ą z a te m sp o só b ro z u m ien ia treści tego p o jęcia w Biblii hebrajskiej - co je s t naszym zam ierze niem ostatecznym .
0 ile nam w iadom o, p o d o b n a an a liza dla całej Biblii hebrajskiej (dalej B H 3) nie z o sta ła je s z c z e d o k o n ana. N iektóre zw iązki znaczeniow e m iędzy
’emet, ’emunah i w ybranym i term in a m i h e b ra js k im i (ja k hesed, sedeq, mispat, salom, dabar) b a d a ją w sw ych znako m itych i fu n d am en taln y ch p ra cach, m iędzy innym i: Stanton4, Q u ell5,
1 Transliterację wszystkich terminów hebrajskich podano za konkordancją: E.W. Good-rick, J.R. K oh le n be rg e r III: The NIV Exhaustive Concordance(dalej GK), która jest konkordancją wiodącą w tym artykule.
2 Hendiadys to figura składająca się z dwóch terminów, w której pierwszy termin służy jako bliższe określenie terminu drugiego. Dlatego można ją tłumaczyć jednym zwrotem, a nie jako koniunkcję dwóch wyrażeń (por. przykłady w tekście).
3 J.R. Ko hl enb er g er III: The Interlinear NIV Hebrew-English Old Testament. Mi chigan 1987. (Wydanie oparte na: Biblia Herbaica Stuttgartensia. Red. E. Karl, R. Wil helm. Stuttgart 1965).
4 V.H. Stanton: Truth. In: A Dictionary of the Bible. Ed. J. Hastings. Vol. 4. Edin burgh 1902, s. 816-820.
5 G. Q u e 11: The ОТ Term„ ’emet ”. In: Theological Dictionary o f the New Testament.Eds. G. Kittel and G. Friedrich. Transi. G.W. Bromiley. Vol. 1. Michigan 1969, s. 232-237.
ANDRZEJ S. WÓJCIK
Określenie znaczenia
praw dy
w
B ib lii hebrajskiej
poprzez treść
terminów powiązanych
znaczeniowo z
'emet
i
'emunah
P e rry 6, K u y p er7, B lo c h e r8, D e la P o tte rie 9, T h is e lto n 10 *, W ild b e rg e r", Jep - s e n 12, H a rris 13, M o b e rly 14 і W o o d b rid g e15. Z b ib listó w p o lsk ic h z a g ad n ie niam i ty m i zajm o w ał się m ięd zy in n ym i T ro n in a 16, b u d u jąc p o la se m a n ty c z n e 17 18 dla 'emet i ’emunah w Psałterzu. C h o ciaż w w y m ien io n y ch p u b lik a c ja c h m o ż n a z n a le ź ć fra g m e n ty p o d k re ś la ją c e w a ż n o ść te g o ty p u b a d a ń , w żad n ej z n ich n ie a n a liz u je się teg o z ja w is k a k o m p le k so w o , a w szy stk ie razem nie d a ją syntezy.
D odajm y, że o k reślen ie zn aczen ia 'emet i ’emunah w całej B H p rzez „ p rz e c iw ie ń stw a ” m o żn a zn aleźć np. w arty k ule Próba definicji prawdy w Biblii hebrajskiej . . . f i a „w prost” (w yko rzy stu jące znaczenie w szystk ich
6E. P e r r y : The Meaning o f ,,’emuna " in the Old Testament. „Journal of Bible and Reli gion” 1953, Vol. 21, s. 252-256.
7 L. J. K u y p e r : Grace and Truth. An ОТ Description o f God and Its Use in the Johan-
nine Gospel. „Interpretation” 1964, Vol. 18, s. 1-16.
8H. B l o c h e r : The Biblical Concept o f Truth. „Themelios” 1969, Nr 6/1, s. 47-61. (Jest to angielskie tłumaczenie francuskiego artykułu H. B l o c h e r : La Notion Biblique de
Vérité. „Themelios” 1967, Nr 4/2, s. 8-20. Przeł. H.O.J. B r own) .
91. De la P o t t e r i e : Prawda. W: Słownik teologii biblijnej. Red. X.L. D u f o u r . Przeł.
i oprać. К. R o m a n i u k . Poznań 1994, s. 763-765. (Wydanie pierwsze: Paris 1970). 10 A.C. T h i s e l t o n : Truth. In: The New International Dictionary o f New Testament
Theology. Ed. C. B r o w n . Vol. 3. Michigan 1971, s. 874-902.
"H . W i l d b e r g e r : ’mn. In: Theological Lexicon o f the Old Testament. Eds. E. J e n n i, C. W e s t e r m a n n . Transi. M.E. B i d d l e . Vol. 1. New York 1997, s. 134-157.
12 A. J e p s e n : ’aman. In: Theological Dictionary o f the Old Testament. Eds. G.J. В o t t e r w e c k , H. R i n g g r e n . Vol. 1. Michigan 1979, s. 292-323.
13 Theological Wordbook o f the Old Testament. Ed. L.E. H a r r i s . Chicago 1980. 14 R.W. L. M o b e r l y : ’mn. In: New International Dictionary o f the Old Testament The
ology and Exegesis. Eds. W. A. Van G e m e r e n . Michigan 1997, s. 427-433.
15 P.D. W o o d b r i d g e : Truth. In: New Dictionary o f Biblical Theology. Eds. A.T. D e s mo n d, B.S. R o s n e r . Leicester 2000, s. 826-829.
16 A. T r o n i n a : Pole semantyczne pojęć „ ’emet” і „ ’emunah" w Psałterzu. „Często chowskie Studia Teologiczne” 1978, T. 6, s. 221-243; Idem: Wierność Boga w świetle
„Psałterza". W: Obraz Boga w „Psałterzu”. Studia teologiczne. Red. A. E c k m a n n ,
S. Ł a c h , A. T r o n i n a . T. 3. Lublin 1982, s. 65-83; A. T r o n i n a : Etymologia i pochodne
hebrajskiego rdzenia ,,’mn". W: Materiały pomocnicze do wykładów z biblistyki. Red. L. S t a
c h o w i a k , R. R u b i n k i e w i c z. T. 5. Lublin 1982, s. 27-48; A. T r o n i n a : Prawda w Biblii. „Laski” 1996, nr 6 (16), s. 34-42.
17 Zgodnie z teorią pól semantycznych, wprowadzoną do egzegezy biblijnej przez Jame sa Barra w książce The Semantics o f Biblical Language, w roku 1961, znaczenie wyrazów danego języka określa związany z nimi zbiór relacji językowo-skojarzeniowych. Zbiór ten odkrywamy i ustalamy w drodze analizy kontekstów, w jakich najczęściej są one używane, tzn. ich typowego „otoczenia językowego”. Rozważa się wówczas: 1) znaczenie ich syno nimów; 2) znaczenie wyrażeń bliskoznacznych, występujących w ich bezpośrednim sąsiedz twie; 3) znaczenie terminów im przeciwstawianych; a ponadto, jeśli są to rzeczowniki, 4) znaczenie czasowników, z którymi łączą się one w konstrukcjach zdaniowych.
18 A.S. W ó j c i k : Próba definicji prawdy w „Biblii hebrajskiej " na podstawie je j prze
O kreślenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 111 term inów hebrajskich, tłum aczonych w w ybranych polsk ich przekładach BH jak o prawda - prawdziwy - dolnalzalprawdlęly) w tekście Próba definicji prawdy w Starym Testamencie'9. Teksty te są u zu pełnieniem niniejszego ar
tykułu, stanow iąc kolejne etapy budow y pól sem antycznych dla ’emet i 'emu- nah w całej Biblii hebrajskiej.
B adania rozp oczniem y od p o d an ia listy w szy stk ich term inów w y stęp u jący ch w B H w bezp o śred n im kon tek ście języ k o w y m ’emet i pow iązan ych
z tym rzeczow nikiem znaczeniow o. B iorąc pod uw ag ę nieo strość owej re lacji „po w iązania” , nie je s t to zadanie ani łatw e, ani m ające jed n o zn aczn e rozw iązanie. A by je d n a k - w stopniu, w ja k im to tylko m ożliw e - sprecy zow ać w yniki b adań, przyjm iem y nastaw ienie „m in im alistyczn e” , k o n cen trując się ty lko n a p rzy p ad k ach , które z d a ją się oczy w iste i niew ątp liw e. P olskie znaczenie, ja k ie m a każdy taki term in hebrajski w m iejscu sw ego pow iązan ia z ‘emet (i tylko w tym m iejscu, by do analiz nie w łączać innych ich zn a cz e ń w B H , k tó re m a ją w m ie jsc a c h , g d zie n ie s ą b lisk o z n a cz n e z ’emet), p o d am y b ezp o śred n io p rzy odnośniku biblijnym . W tym celu, dla zachow ania ja k najw iększej b ezstronności i neutralno ści, obok trzech w y branych p olsk ich p rzek ładów B H (dokonanych p rzez trzy niezależne grupy tłum aczy): Biblii Tysiąclecia (В Т 19 20), Biblii Brytyjskiego i Zagranicznego To warzystwa Biblijnego (B b21) , Biblii poznańskiej (B P 22) , sk o rz y stam y z w io dących n arzęd zi biblistyki (szczeg ó ln ie ze słow ników i z leksykonów ) oraz z „klasy czn y ch ” ju ż prac angielsko- i n iem ieckojęzycznych.
O m aw iane term in y u szereg u jem y od w y stęp ujących najczęściej do n a j rzadszych. M iernikiem częstości będzie liczba m iejsc w B H , w których dany term in je s t b ez p o śre d n io p o w ią z an y zn aczen io w o z ‘emet. L iczb a ta , dla każdego term inu z osobna, zostanie po d an a w naw iasie p o g ru b io n ą czcio n ką. Term iny te u p o rząd k u jem y w dziesięciu grupach, zw anych aspektam i, kierując się k ryteriu m blisko zn aczn o ści. R ów nież ow e aspekty u szereg u je m y w edług sum y częstości w y stęp o w an ia ich składników (zob. przy k ład y w dalszej części artykułu). D zięki tej proced u rze nie tylk o po znam y w szy st kie term iny heb rajsk ie blisk o zn aczn e z 'emet oraz ich grupy, ale w yzn aczy m y rów nież p rzy bliżo n e „sto pnie” ow ych b liskoznaczności.
19 I de m: Próba definicji prawdy w Starym Testamencie. „Polonia Sacra” 2001 [w druku]. 20 Pismo święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Biblia
Tysiąclecia. Opracował zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich.
Poznań-Warszawa 1988. (Wydanie 5. - Poznań 2000).
21 Biblia, to je st Pismo święte Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekład z języków
hebrajskiego i greckiego opracowany przez Komisję Przekładu Pisma Świętego. Warszawa
1994.
22 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, w przekładzie z języków oryginalnych ze
wstępami i komentarzami. Opracował zespół pod red. ks. Michała P e t e r a (ST), ks. Ma
W c z ę śc i d ru g ie j p o w tó rz y m y tę p ro c e d u rę d la ’emunah. Z g o d n ie z celem tego tekstu, a je s t nim o k reśle n ie z n aczen ia prawdziwości w BH , sku pim y u w ag ę na m ie jsc a c h , w k tó ry ch rze c z o w n ik ten m a sens prawda - prawdziwy (prawdomówny) - w prawdzie (inne zn a cz e n ia teg o term in u w BH , jak : wierność, stałość, ciągłość, trwałość, szczerość, uczciwość, p ra wość, sprawiedliwość, bezpieczeństwo, p rzy k o n stru k c ji d efin icji praw dzi wości uw zg lęd n iłem w arty k ule Próba definicji prawdy w Starym Testa mencie^).
U stalenia te p o słu ż ą nam w części trzeciej do o kreślen ia znaczenia 'emet i 'emunah, którego dok on am y na p ięciu pozio m ach (od najbardziej sz cze gółow ych do n ajbardziej ogólnych):
1) bezpośrednio p rzez pry zm at treści term inów pow iązan y ch z nim i zna czeniow o;
2) przez znaczen ie rdzeni h ebrajskich, od który ch analizow ane term iny pochodzą;
3) w d rod ze an a lizy z n a c z e n ia asp ektów , w ja k ie term in y te m o żna połączyć na p o d staw ie kryterium bliskoznaczności;
4) poddając analizie znaczenie w ym iarów pow stałych w w yniku połącze nia aspektów b liskoznacznych;
5) p rzez znaczen ie grup tych w ym iarów .
N a k a ż d y m z ty c h p o z io m ó w o p ró c z tre ś c i a n a liz o w a n y c h te rm i nów (rd zen i, a sp ek tó w i w y m iaró w ) p o d am y k o lejn o ść ich w y stę p o w a n ia o raz p ro p o rc je, co u m o żliw i p o ró w n a n ie w y n ik ó w b a d ań z ok reślen iam i prawdziwości w B H na d w a in n e, w sp o m n ia n e ju ż sp o so b y - „ w p ro s t” i p rze z „ p rz e c iw ie ń stw a ” . Tym sam ym , pró cz o sią g n ię cia celu o sta te c z n e go teg o arty k u łu, ja k im je s t p rz y b liże n ie zn a cz e n ia prawdy w B H , b ę d z ie m y w s ta n ie w y c ią g n ą ć w n io sk i d o ty c z ą c e całej B H , a p ły n ą c e z p o ró w n an ia ow ych trzech , n iezależn y ch od siebie, m etod o k reśle n ia prawdzi wości.
Terminy powiązane znaczeniowo z ’emet
Term inam i syno n im iczn y m i lub blisk o znaczny m i z rzeczow nikiem 'emet, tzn. w ystępującym i w je g o bezpośred n im sąsiedztw ie i pow iązanym i z nim znaczeniow o (np. przez w zajem ne zastępow anie, paralelizm , koniunk- cję czy h endiadys), są: 23
Określenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 113 I. W aspekcie łaski, miłosierdzia, dobroci, zbawienia:
1. R zeczow nik hesed?4 (1524 25 + 2026 = 35 27) tłum aczony w analizow anych m iejscach w trzech w ybranych polskich p rzekładach BH: Biblii Tysiąclecia (ВТ), Biblii Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego (B b) oraz Biblii poznańskiej (B P), p rzede w szystkim jak o:
a) łaskawość (1 K ri 3, 6 BP; Ps 26, 3 ВТ; 57,11 ВТ; 108, 5 ВТ; 115, 1 ВТ; 117, 2 ВТ; 119, 159 ВТ; 138, 2 BP; Prz 20, 28 ВТ; Iz28 16, 5 ВТ; M i 7, 20 ВТ); b) łaska (1 K ri 3, 6 ВТ, Ps 26, 3 Bb; 57, 11 Bb; 108, 5 Bb; 115, 1 Bb; 117, 2 Bb; 119, 159 Bb; 138, 2 ВТ; Iz 16, 5 Bb; M i 7, 20 Bb); c) miłosierdzie (Ps 26, 3 BP; 69, 14 BP; Iz 16, 5 BP); d) dobroć (Ps 57, 11 BP; 69, 14 ВТ; P rz 20, 28 Bb); e) miłość (Prz 20, 28 BP; O z 4, l 29; Z a 7, 9 ВТ); f) życzliwość (Z a 7, 9 BP).
P on ad to ’emet je s t p o w iązan e zn aczen io w o ze zło żen iem czaso w n ik a nasar z hesed2 w W j 34, 7. Z łożenie to zostało przetłu m aczo ne jak o : zacho wujący łaskę, darzący życzliwością (ВТ, BP).
Hesedj w B H w y stępuje 20 razy w koniunkcji z ’emet (jako jej pierw szy składnik - hesed we ’emet) i złożenie to byw a zazw yczaj tłum aczone jako:
a) łaska i wierność (R dz 24, 27 ВТ, Bb; 24, 49 Bb; 32, 11 Bb; W j 34, 6 ВТ, Bb; Joz 2, 14 Bb; 2 Sm 2, 6 Bb; 15, 20 Bb; Ps 25, 10 ВТ; 40, 11.12; 57, 4 ВТ; 61, 8 ВТ; 85, 11 Bb; 89, 15 ВТ); b) łaskawość i wierność (Ps 57, 4 BP; 85, 11 ВТ; 86, 15 Bb; 89, 15 BP); c) miłość i wierność (R dz 47, 29 Bb; 2 Sm 15, 20 ВТ; P rz З, З ВТ; 14, 22; 16, 6; 20, 28 Bb);
d) życzliwość i wierność (R dz 24, 49 BP; W j 34, 6 BP; Joz 2, 14 ВТ); e) życzliwość i dobroć (R dz 24, 27 BP; 32, 11 BP);
24 Konkordancja GK, odwołując się do zjawiska „homografii” (GK, s. XVI), wśród niektórych terminów hebrajskich wyróżnia różne ich typy, oznaczając je kolejnymi cyframi i przyporządkowując im różne kody - dla hesed mamy: hesedi (kod w GK - 2875, liczba wystąpień w BH - 3, znaczenie: niełaska, hańba, wstyd), hesed2 (GK 2876, 248, znaczenie:
miłość, dobroć, łaska itp.), hesedi (GK 2877, wariant nie używany w BH).
25 Liczba ta oznacza liczbą miejsc w BH, w których analizowany termin został użyty pa- ralelnie z 'emet, bez uwzględnienia koniunkcji. Każde takie miejsce jest liczone tylko raz bez względu na różne sposoby tłumaczenia terminów powiązanych znaczeniowo w polskich przekładach BH.
26 Liczba ta oznacza liczbę miejsc w BH, w których analizowany termin został użyty w koniunkcji z 'emet.
27 Liczba ta jest sumą dwóch poprzednich i oznacza, ile razy w BH hesed2 zostało użyte w najbliższym kontekście ‘emet w sposób wskazujący na ich powiązanie znaczeniowe.
28 Poszczególne księgi BH są cytowane w kolejności, w jakiej umieszczone są w ВТ i Bb, a nie w BH.
29 Brak odnośnika do ВТ, Bb, BP wskazuje, że przekłady te zgodnie tłumaczą hesed, w Oz 4, 1, na mihść.
f) miłosierdzie i wierność (Joz 2, 14 BP; 2 Sm 2, 6 ВТ); g) miłosierdzie i dobroć (2 Sm 2, 6 BP); h) dobroć i wierność (Ps 25, 10; 85, 11 BP); i) dobrotliwość i wierność (Ps 86, 15 BP); j ) łaska i szczerość (R dz 32, 11 ВТ); k) łaska i prawda (Prz 3, 3 B b); l) łaskawość i prawda (Ps 40, 11 BP); ł) łaskawość i stałość (Prz 20, 28 ВТ); va) łagodność i wierność (Ps 86, 15 ВТ).
C zasam i kon iun k cja ta je s t tłum aczo n a ja k o hendiadys: n) prawdziwa życzliwość (R dz 24, 49 ВТ);
o) prawdziwa wierność (R dz 47, 29 BP); p) wierna miłość (R dz 47, 29 ВТ); r) błogosławieństwo (2 Sm 15, 20 BP).
2.1. U ży w an e w fun k cji rzeczo w n ik a i p rzy m io tn ik a tob2 (5 + 1 = 6) tłum aczone w m iejscach, w których je s t pow iązane znaczeniow o z ’emet, jako:
a) dobry (2 K ri 20, 3; N e 9, 13 ВТ; P s 54, (6)8 ВТ; Iz 38, 3 Bb); b) dobroć (Ps 54, (6)8 BP); c) dobrobyt (Ps 85, 13 Bb); d) dobro (Ps 85, 13 BP); e) szczęście (Ps 85, 13 В Т ); f) najwznioślejszy (N e 9, 13 BP); g) miły (Iz 38, 3 ВТ).
Tob2 w ystępu je ró w n ież w kon iun k cji z 'emet ja k o jej p ierw szy człon: dobry™, wierny·, dobry, sprawiedliwy, dobry, prawdziwy (2 K m 3 1 , 2 0 ВТ, Bb, BP).
2.2. W form ie czasow nikow ej użyte tob¡ (1) oznaczające w an alizo w a nym m iejscu Jr 32, 41 (tak sam o p o stęp u jem y w e w szy stk ich n astępnych punktach): wyświadczając im dobrodziejstwa ВТ, dobrze im czyniąc Bb.
3.1. R zeczo w n ik używ any w liczbie m nogiej rahamiym (2): miłosierdzie (Ps 40, 12 ВТ; Z a 7, 9); litość (Ps 40, 12 Bb).
3.2. P rzy m io tn ik ratium (2): miłosierny (Wj 34, 6; Ps 86, 15).
O bydw a p o c h o d z ą od om ów ionego w dalszej części tek stu rdzenia rhm (G K 30 31 32 81 6333) znaczącego współczuć, litować się, kochać, pieścić.
4.1. C zasow nik y a sa ‘ (3): wybawić, ocalić (Ps 57, 4 ВТ, BP); przyjść ż pomocą (Ps 145, 19 ВТ); zbawca, zbawienie (Ps 25, 5 ВТ, Bb).
4.2. P och od zący od czaso w n ik a yasa ‘ rzeczow nik ya sa ‘ (+1), w y stęp u ją c y w kon iu nk cji z ’emet ja k o drugi człon i tłum aczon y ja k o hendiadys:
30 Przecinek (zamiast spójnika i) oznacza, że w koniunkcji znajduje się więcej terminów hebrajskich.
31 GK jest - jak już wspomniano - skrótem dla: E.W. G o o d r i c k . , J.R. K o h l e n b e r - g e r III: The NIV Exhaustive Concordance.
Określenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 115
zbawcza wierność, prawda zbawienia, wierność zbawczej pomocy (Ps 69, 14 ВТ, Bb, BP).
5.1. C zaso w n ik hananx (1): (błagać o) miłosierdzie, zmiłowanie (Ps 30, 9 ВТ, Bb).
5.2. Pochodzący od czasow nika przym iotnik hannun (2): litościwy (Wj 34, 6 ВТ); łaskawy (W j 34, 6 Bb; Ps 86, 15).
6. R zeczow nik rason (3): łaskawość (Ps 30, 6 ВТ; 30, 8 BP; 69, 14 ВТ); łaska (Ps 30, 6 BP; 30, 8 ВТ; 69, 14 Bb); życzliwość (Ps 30, 6.8 Bb).
7. Z łożenie p rzym iotnika ’erek (pochodzącego od czasow nika ’arek) z rzeczow n ik iem ’ap2 (2): cierpliwy (W j 34, 6 В Т ); nieskory do gniewu (Wj 34, 6 Bb; Ps 86, 15 ВТ); nierychły do gniewu (Ps 86, 15 Bb).
8. C zaso w n ik nosa’ (1): przebaczać, odpuszczać (Wj 34, 7 ВТ, Bb). 9. R zeczow nik ‘anawah (+1) w ystęp u jący w koniu nk cji z 'emet jak o drugi człon: wiara, pokora', prawo, łagodność (Ps 45, 5 ВТ, Bb).
10. C zasow nik ’ahab (1): miłować {Boga) (Ps 145, 20).
11. R zeczow nik ’orah31 (1): ścieżka, droga (Boga) (Ps 25, 10 ВТ, Bb), użyty w k o n tek ście łask i i dobroci.
Sum a w y stąp ień w szystkich składow ych tego aspektu w ynosi (39 + 23 = = 62).
I I . Aspekt prawości, prawa, sprawiedliwości (40 + 12 = 52).
1.1. C zaso w n ik sadaq (2): być słusznym, sprawiedliwym (Ps 19, 10 ВТ, Bb); być usprawiedliwionym, bez zarzutu (Iz 43, 9 ВТ, Bb).
P onadto p o cho dzące od niego:
1.2. R zeczo w n ik ro d zaju m ęsk ieg o sedeą (8 + 1 = 9): sprawiedliwość (Ps 15, 2 ВТ; 85, 11. 12. 14; 89, 15; 119, 42. 160; Iz 16, 5); prawość (Ps 15, 2 Bb). W ystępuje rów nież w koniunkcji z ’emet ja k o drugi człon: wiara, sprawiedliwość', prawo, sprawiedliwość', sprawiedliwość, prawda (Ps 45, 5 ВТ, B b, BP).
1.3. R zeczow n ik rodzaju żeńskiego sedaąah ( 1 + 4 = 5): sprawiedliwość (Iz 59, 14), w ystępujący czterokrotnie w koniunkcji z ’emet jako drugi człon:
a) prawda, sprawiedliwość (1 K ri 3, 6 B P; Iz 48, 1 B P; J r 4, 2 ВТ; Z a 8, 8 Bb);
b) szczerość, sprawiedliwość (1 K ri 3, 6 ВТ; Jr 4, 2 Bb); c) wierność, sprawiedliwość (1 K ri 3, 6 Bb; Z a 8, 8 ВТ); d) szczerość i rzetelność (Iz 48, 1 ВТ);
e) prawda i szczerość (Iz 48, 1 Bb).
1.4. Przym iotnik saddiyą (2): sprawiedliwy (Ne 9, 33; Ez 18, 9 Bb); uczci wy (Ez 18, 9 ВТ). 33
33 Rzeczownik ten jest trudny do sklasyfikowania, w zależności od kontekstu niekiedy zaliczamy go do aipektu I, a czasem do II.
Sum a w szy stk ich term in ó w w y w o d zący ch się od rd zen ia sdq w ynosi (13 + 5 = 18).
2. R zeczo w n ik mispat (11 + 2 = 13):
a) prawo {Boga lub człowieka) (Ps 89, 15; 119, 43 Bb; Iz 16, 5; 42, 3. 4; 59, 14; Ez 18, 9 Bb);
b) wyroki {Boga lub człowieka) (Ps 119, 43. 160 ВТ; E z 18, 8 BP; Z a 7, 9 ВТ; 8, 16 ВТ);
c) przykazania (B oga) (Ez 18, 9 ВТ); d) sądy {człowieka) (Z a 7, 9 BP; 8, 16 BP); e) rozsądzenie (Ez 18, 8 ВТ).
W ystępuje ró w n ież dw ukrotnie w koniunkcji z ’emet ja k o drugi człon: a) wierność i sprawiedliwość; wierność i prawo; prawda i sprawiedliwość (Ps 111, 7 ВТ, Bb, BP);
b) prawda, słuszność, szczerość, uczciwość; szczerość, prawda (Jr 4, 2 ВТ, Bb, BP).
3.1. P rzy m io tnik yasarl (1 + 2): słuszny, prawy, sprawiedliwy (N e 9, 13 ВТ, B b, BP). R az w y stępuje w koniunkcji z ’emet ja k o pierw szy skład nik: słuszny i wierny, prawy i sprawiedliwy, prawy i prawdziwy (2 K rn 31, 20 BT, B b, B P); a raz ja k o dru g i składnik: słuszność i moc·, wierność i prawość; prawda i słuszność (Ps 111, 8 ВТ, Bb, BP). P rzy m io tnik ten p o chodzi od rdzenia ysr (G K 3837) om ów ionego w punk cie 3.
Od rdzenia yrs p o c h o d z ą także:
3.2. R zeczo w n ikyoser (1): rzetelny, należyty, wierny (K oh 12, 10 ВТ, Bb, B P) i je g o rodzaj żeński:
3.3. R zeczow nik yisrah (+1), rodzaj żeński od rzeczow nika yoser, w y stępujący raz w koniunkcji z ’emet jak o drugi człon: szczerość, prostota·, wier ność, prawość', prawda, prawość (1 K ri 3, 6 ВТ, Bb, BP).
O d tego sam ego rd zen ia pochodzą:
3.4. R zeczo w n ik miysor (1) prawość (M 1 2, 6).
3.5. R zeczow nik meysariym (1), rów nież w znaczeniu prawość (Prz 8, 6). Sum a term inó w po w iązan y ch znaczeniow o z ’emet i w y w o dzący ch się z rdzenia ysr w ynosi (4 + 3 = 7).
4. C zasow nik naąah (2) p ow tó rzo n y dw ukrotnie w W j 34, 7: {nie) p o zostawiający w żadnym razie bez kary Bb; {nie) pozostawiający (go) bez ukarania ВТ; {lecz nie) pozostawia {ich) bez kary B P (pow iązany z ’emet w Wj 34, 6).
5. Salem 2 (+ 2): w z ło ż e n iu z lebab sta n o w i d ru g i c z ło n k o n iu n k c ji z ’emet w 2 K ri 20, 3: wiernie i z doskonałym sercem; wiernie i szczerze', wiernie i prawym sercem (ВТ, B b, B P ). Ten sam fra g m e n t z o s ta je p o w tó rzo n y w Iz 38, 3, z tym że salem2 w y stęp u je teraz w z ło żen iu z łeb, a całość je s t tłu m aczo n a: wiernie i z doskonałym sercem·, wiernie i szcze rze·, wiernie i w prawości serca (ВТ, B b, B P).
O kreślenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 117 6. R zeczow n ik besa‘ (1): (brzydzący się) niegodziwym zyskiem, nieprze kupny, (nienawidzący) przekupstwa (W j 18, 21 ВТ, Bb, BP).
7. R zeczo w n ik torah (1): prawo, zakon (B oga) (Ps 119, 44 ВТ, Bb). 8. R zeczow nik huąąah (1): ustawy, przykazania (B oga) (Ez 18, 9 ВТ, Bb).
9. R zeczow nik musar (1): karność (Prz 23, 23).
10. P rzym iotnik nakoah (1): prawy, uczciwy, szczery (Iz 59, 14 ВТ, Bb, BP).
11. R zeczow nik qost (1): prawość, co słuszne, dokładność (Prz 22, 21 ВТ, Bb, BP).
12a. R zeczow nik derekiĄ (3): droga {Boża) (Ps 25, 4. 9; 86, 11). 12b. Synonim rzeczow nika derek ’orah (1): ścieżka {Boża) Ps 25, 4. I I I . A s p e k t z u p e łn o śc i (4 + 5 = 9).
1. P rzym io tnik tamiym (1 + 3 = 4): bez skazy, nienaganny, nieskalany (Ps 15, 2 ВТ, Bb, B P) w sensie praw nym i m oralnym . W ystępuje rów nież w koniunkcji z ’emet jed n o k ro tn ie ja k o pierw szy składnik: szczerość i praw da·, szczerość i wierność (Joz 24, 14 ВТ, Bb); oraz dw ukrotnie ja k o składnik drugi: prawda i prawo; godność i praw ość; prawda i uczciwość (Sdz 9, 16. 19 ВТ, B b, BP).
2. R zeczo w n ik i leb (1 + 1) i lebab (1 + 1). W Jr 32, 41 ’emet je s t pow iązane zn aczeniow o ze złożeniem k w antyfikatora kol z rzeczow nikiem leb: z całego serca. Leb w złożeniu z salem2 w ystęp uje ró w nież w k o n iu n k cji z ’emet ja k o drugi składnik, a całość je s t tłum aczon a ja k o hendiadys: wiernie i z doskonałym sercem; wiernie i szczerze; wiernie i w prawości serca (Iz 38, 3 ВТ, Bb, B P). R zeczow nik lebab pow iązany z ’emet m a znaczenie: {z całego) serca (1 Sm 12, 24). W złożeniu z salem2 stanow i drugi człon w koniunkcji z ’emet w 2 K ri 20, 3: wiernie i z doskonałym sercem; wiernie i szczerze; wiernie i prawym sercem (ВТ, Bb, BP).
3. Z łożenie kw an ty fik ato ra kol z rzeczow nikiem nepes (1): z całej duszy (Jr 32, 41).
Podsum ow ując, term in zupełność je s t tu rozum iany w sensie całkow ite go i d o skon ałego o d d an ia się czło w iek a kom uś lub czem uś, tzn. oddania w iernego, szczerego, praw ego, doskonałego.
IV. A s p e k t trw a ło ś c i, w ieczn o ści, p ew n o ści (7 + 1 = 8).
1. R zeczow nik ‘olam (5): wieczność (Ps 61, 8 Bb; 117, 2 BP; 119, 160 ВТ; Jr 10, 10); na wieki (Ps 61, 8 ВТ; 117, 2 ВТ; 119, 160 Bb; 146, 6).
2. Czasow nik ’aman, (1 + 1 = 2): być trwałym, niezawodnym, niewzru szonym (Ps 111, 7 ВТ, Bb, BP). W ystępuje także w koniunkcji z ’emet jak o drugi składnik: wierny i prawdomówny; prawdziwy i wierny (Jr 42, 5 ВТ, Bb). 34
3. C zasow nik samak (1): ustalić, ustanowić, utrwalić (Ps 1 11 , 8 ВТ, Bb, BP).
V. Aspekt świętości, chwały (8).
1. R zeczow nik ąodes (4):
a) święta {góra) (Ps 15, 1-2; por. też Ps 43, 3); {góra) święta (Z a 8, 3); b) Święty {Izraela) (Ps 71, 22);
c) święty {Przybytek) (Ps 138, 2); zob. też N e 9, 1 3 -14 ; Iz 48, 1-2. 2. R zeczow nik kabodx (2): chwała (Boga) (Ps 57, 6. 11-12).
3. C zasow nik p a la’ (1): [będące] cudowne (Ps 86, 10).
4. Im ię w łasne B oga Yhwh połączone z rzeczow nikiem sa b a \ (1): Jahwe Zastępów, Pan Zastępów (Z a 8, 3 BP, ВТ).
VI. Aspekt pokoju (3 + 5 = 8).
1. R zeczo w nik salom (3 + 5 = 8):
a) pokój (Ps 85, 11; Z a 8, 16 Bb; M 1 2, 6 В Т ); b) zgoda (Z a 8, 16 В Т );
c) sprawiedliwość (Z a 8, 16 BP); d) nieskazitelność (M 1 2, 6 BP).
C zterokrotnie w ystępuje w koniunkcji z ’emet ja k o p ierw szy czło n {sa lom w e ’emet), co je s t oddane jak o:
a) pokój i bezpieczeństwo (2 K ri 20, 19 Bb; Iz 39, 8 B b; Jr 33, 6); b) spokój i bezpieczeństwo (2 K ri 20, 19 BP; Iz 39, 8 ВТ);
c) pokój i pewność (2 K ri 20, 19 ВТ); d) pokój i prawda (E st 9, 30 ВТ); e) pokój i wierność (E st 9, 30 BP).
Jednokrotnie uży ty ja k o drugi człon: prawda i pokój (Z a 8, 19). VII. VIII.
VII. Aspekt mądrości, poznania (5 + 1 = 6).
1. R zeczo w n ik hokmah (2): mądrość (Ps 5 1 , 8 ; P rz 23, 23). 2. R zeczo w n ik biynah (1): rozwaga, rozum (P rz 23, 23 ВТ, Bb). 3. R zeczo w nik da ‘atx (1): znajomość, poznanie {Boga) (O z 4, 1 ВТ, Bb). 4. Rzeczownik ’or2 (1 + 1): światłość {oblicza Boga) (Ps 89, 15-16). Występuje również w koniunkcji z ’emet jako pierwszy człon: światłość i wierność, światłość i prawda (Ps 43, 3 ВТ, Bb).
VIII. Aspekt bojaźni Bożej (5 + 1 = 6).
1.1. Czasownik yare ’i ( 2 + 1 = 3 ) : bać się {Boga) (1 Sm 12,24); mieć bojaźń (Ps 86, 11). W ystępuje w koniunkcji z ’emet jak o drugi człon: godny zaufania i bogobojny, prawy i bogobojny, wierność i bojaźń (Ne 7, 2 ВТ, Bb, BP).
O d niego p ochodzą formy:
1.2. y a r e \ (2): bojący się {Boga) (Wj 18, 21 ВТ; Ps 145, 19 ВТ); bo gobojny (Wj 18, 21 Bb); miłujący {Boga) (Ps 145, 19 BP).
O kreślenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 119 IX. A sp ek t p ięk n a , sz la ch etn o ści (3).
1. Rzeczownik hepes (1): (słowa)piękne, godne,przyciągające (Koh 12, 10 ВТ, Bb, BP).
2. Przymiotnik tahor (1): szczery, czysty (Ps 19, 10 ВТ, Bb; dotyczy bojaźni Bożej).
3. R zeczow nik soreąx (1): szlachetna latorośl, wyborna winorośl (Jr 2, 21 ВТ, BP).
X. Inne (2):
1. R zeczow n ik hayil (1): dzielność (Wj 18, 21).
2. W ystępujący w funkcji p rzy m io tnik a hay2 (1): żywy (Jr 10,10). D odajm y jesz c ze , że 'emet d w u k ro tn ie w B H je s t u ży w ane p araleln ie z 'emunah w Ps 40, 11-12, tłum aczoną tam na wierność, oraz w Jr 9, 2 -4 , m ającą w tym m iejscu znaczenie prawda.
Podsumowanie. Po zestaw ieniu w szy stk ich aspektów : I. Łaski, m iłosierdzia, dobroci, zbaw ienia (39 + 23 = 62),
II. Praw ości, praw a, spraw iedliw ości (40 + 12 = 52),
III. Z upełności (4 + 5 = 9),
IV. Trw ałości, w ieczności, pew ności (7 + 1 = 8), V. Św iętości, chw ały (8),
VI. Pokoju (3 + 5 = 8),
V II. M ądrości, poznania (5 + 1 = 6), V III. B ojaźni Bożej (5 + 1 = 6),
IX. Piękna, szlachetności (3), X. Innych: (2),
i ustaleniu, że sum a w szystkich aspektów w ynosi (116 + 48 = 164), staje się widoczne, że 'emet, czyli prawdziwość, je s t w B H pow iązana znaczeniow o przede w szystkim z takim i pojęciam i, ja k łaska, miłosierdzie, dobroć i p ły nące z nich zbawienie. N astępnie, w zbliżonym stopniu, z prawością, p ra wem i sprawiedliwością. Te dw a aspekty są p o d staw ą czterech ró w n o rzęd nych: trwałości - wieczności - pewności, świętości - chwały, pokoju, a w w ym iarze oso b ow y m zupełnego i szczerego o d d a n ia się B ogu. Taka p o staw a w y n ik a z poznania (B o g a, Jeg o słow a, a zatem i P raw a), k tó re prow adzi czło w iek a do bojaźni Bożej (bogobojności) b ęd ącej nie ty lk o początkiem (Ps 111, 10), tre śc ią (podstaw ą, p o d w alin ą Prz 9, 10 ВТ) i szko łą (Prz 15, 33) mądrości, ale n aw et n ią sam ą (H i 28, 28). W szy stkie te cechy łącznie spraw iają, że prawdziwość w aspekcie estetycznym je s t b liska pięk nu i szlachetności.
P ierw szym term inem hebrajskim w BH , z którym 'emet najczęściej byw a pow iązany znaczeniow o, to rzeczow nik hesed2 (15 + 20 = 35) m ający w tych m iejscach przed e w szy stk im znaczenie łaska i łaskawość, a później: miłość,
życzliwość, miłosierdzie i dobroć (k ażd e z nich o ko ło trz y c z w arte razy rzadziej). Tak w ięc prawdziwość w BH je s t skojarzona z łaską i łaskawo ścią, a w następnej kolejności z takim i pojęciam i, ja k miłość, życzliwość, miłosierdzie i dobroć. D rugim term inem je st mispat {prawo, wyroki, przy kazania, sądy - 11 + 2 = 13), trzecim sedeą (sprawiedliwość, rzetelność, szczerość - 8 + 1 = 9), a czw artym salom {pokój, zgoda - 3 + 5 = 8).
Interesującym je s t spostrzeżenie, że 'emet na sw oich w szystkich 127 użyć w B H , aż 48 raz y w y stęp u je w k o n iu n k cji z in n ym (-m i) term in em (-am i) hebrajskim (-im i), co stanow i ponad je d n ą trzecią (38% ). W skazuje to na silne pow iązania znaczeniow e tego rzeczow nika z innym i pojęciam i BH , i to nie przypadkow ym i - w ym ienione bow iem hesed (+20), salom (+5), sedaqah (+4), tamiym (+3), mispat (+2), yasar (+2), salem2(+2) n a le ż ą do zn aczą cych pojęć S tarego Testam entu. Prawda w B H sp lata się zatem z łaską, pokojem, ze sprawiedliwością, z kompletnością (zupełnością), prawością i słusznością oraz ze szczerością {doskonałością). W szystkie te pojęcia w za jem n ie się m o d y fik u ją i u z u p e łn iają w sw ych znaczeniach. Z jed nej strony
'emet nadaje im nie tylko cech ę rzeczy w isto ści, stałości (niezm ien no ści), trw ałości i pew ności, ale także dodaje im m ocy - w tym sensie, że sta ją się one niezaw odne i nieodw ołalne. Z drugiej strony ow e term iny m o d yfiku ją znaczenie 'emet tak znacznie, że je s t ona tłum aczona na: dobroć (R dz 32, 10 BP; 2 Sm 2, 6 BP; koniunkcja z hesed)', godność (Sdz 9, 16 Bb; koniunkcja z tamiym)', wiara lub prawo (Ps 45, 5 ВТ, Bb; koniunkcja z ‘anawah i sedeą)', szczerość (1 K ri 3, 6 ВТ; koniunkcja z sedaqah) czy prawość (N e 7, 2 Bb; koniunkcja z y a re \).
O w e zw iązk i k o n tek sto w e b y ły w ie lo k ro tn ie z au w ażan e i om aw iane w litera tu rz e p rzed m io tu - n a p o w ią z an ia z n aczen io w e p o m ię d z y 'emet a salom i hesed w skazuje ju ż G esenius w 1847 roku35. S tanton w 1902 roku słusznie zauw aża:
W przeważającej większości fragmentów analizowanych w tym paragrafie, he sed „miłosierdzie” idzie w parze z „prawdą”. Te dwa słowa niewątpliwie są, do pewnego stopnia, komplementarne, pierwsze wyraża bezwarunkowe współ czucie i ciągle aktualną przychylność, a drugie wierność złożonym obietnicom. Istnieje jednak niebezpieczeństwo zbyt dalekiego różnicowania tych słów [...]. W sytuacjach gdy społeczeństwo jest mniej zorganizowane, a prawa słabiej narzucone czy nawet mniej wyraźne, wymaga się, by duch łaski panował nad
35 W.H.F. G e s e n i u s : Gesenius ’ Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Tstament Scrip
tures. A Dictionary Numerically Coded to Strong 's Exhaustuve Concordance with an Exhau stive English Index. Transi. S.P. T r e g e l l e s . Michigan 1997. (Jest to tłumaczenie W.H.F.
G e s e n i u s : Hebräisches und Aramäisches Handwörterbuch Uber Das Alte Testament. Leipzig 1921. Wydanie 1. - 1847).
O kreślenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 121 czynami wypływającymi z prawdy (lub sprawiedliwości). Co więcej, miłość jest zawsze właściwym motywem stojącym za wymierzaniem sprawiedliwości i nic innego nie wystarcza, jeśli chodzi o sprawiedliwość, w tych wszystkich aspek tach życia, w które prawo nie jest w stanie ingerować. Jednakże równocześnie akt prawdziwej miłości zawsze musi być kontrolowany przez prawo sprawie dliwości. Uwagi te mają zastosowanie w miejscach, w których te dwa słowa łącznie opisują ludzkie działania [...]. Także myśl, że Boża prawda wywodzi się po prostu z Jego dobroci, jest często sugerowana w ST. Z drugiej strony, Jego łaskawość jest manifestacją Jego prawdy. Miłość Boga ściśle wiąże się z Jego sprawiedliwością [...]. Należałoby to porównać z niektórymi innymi kombinacjami, szczególnie „światło Boskiego oblicza”, tzn. Jego przychylność a „Jego prawda” (Ps 25, 5; 43, 3), „Jego sprawiedliwość” a „Jego Prawda” (Ps 40, 10; Za 8, 8; por. Pwt 32, 4).36
K uyper w artykule Grace and Truth, w całości po św ięcon ym zw iązkom m iędzy ła sk ą i praw dą, w skazuje, że kiedy ’emet i hesed w y stę p u ją obok siebie, m am y do czyn ienia z hendiadysem , w któ ry m drugi term in p o tw ier dza i u bog aca treść pierw szego w w yniku p o d k reślen ia znaczenia wiernej lojalności lub niezawodności (pewności) w relacjach w y pływ ających z za w artego p rzy m ierza37. B loch er38, definiując hesed ja k o złożenie pasji i spra wiedliwości, współczucia serca i respektu w stosunku do kontraktu, wiernej miłości, wielkodusznej lojalności, natom iast ’emet jako Bożą wierność i pewność, w skazuje z jed n ej strony na w zajem ne nakładanie i splatanie się znaczeń ow ych „quasi-synommbw”, a z drugiej - na różnice, ja k o że p ie rw sze, je g o zdaniem , uw ypukla znaczenie zbawiającej laski, drugie zaś nor matywnej pewności naszego rozumienia. D e la P o tterie, o dw ołując się do dw óch pojęć: „w ierności B o g a” i „praw dy u lud zi” , w następ ujący sposób w skazuje n a źró dła analizow anych paralelizm ów :
Termin ’emet występuje często łącznie z rzeczownikiem hesed (np. Ps 89; 138, 2). Cały zwrot wyraża postawę, jaką zajmuje Bóg wobec przymierza: jest to przymierze łaski i Bóg zawsze pozostaje mu wierny (Wj 34, 6 n; por. Rdz 24, 27; 2 Sm 2, 6; 15, 20). [...] „Ludzie prawdy” (Wj 18, 21; Ne 7, 2) to ludzie zaufania. Dwa teksty dorzucają przy tej okazji słowa „bojący się Boga”, co ukazuje związek tej oceny moralnej z religijnym kontekstem jahwizmu. Za zwyczaj „prawda” u ludzi oznacza wprost ich wierność przymierzu i Prawu Bo żemu. Przedstawia tedy całokształt postępowania sprawiedliwych. W ten spo sób dochodzi do paralelizmów pomiędzy prawdą a doskonałością (Joz 24, 14), nieskażonym sercem (2 Kri 20, 3), dobrem i prawością (2 Krn 31, 20), prawem i sprawiedliwością (Iz 59, 14; por. Ps 45, 5), świętością (Zch 8, 3). „Czynić
36 V.H. S t a n t o n : Truth..., s. 817. 37 L.J. K u y p e r : Grace and Truth..., s. 4.
prawdę” (2 Km 31, 20; Ez 18, 9) i „chodzić w prawdzie” (1 Kri 2, 4; 3, 6; 2 Kri 20, 3; Iz 38, 3) znaczy to samo, co zachować wiernie Prawo Pana (por. Tob 3, 5). Gdy chodzi o przedstawienie stosunków międzyludzkich, to najczę ściej pojawia się zwrot: „czynić dobro i prawdę” (Rdz 47, 29; Joz 2, 14), czyli być pełnym życzliwości i lojalności, być wiernym w dobroci. Słowo ’emet wyraża również ideę szacunku wobec przepisów prawa, zwłaszcza gdy chodzi o wcielenie w życie sprawiedliwości (Prz 29, 14; Ez 18, 8; Zch 7, 9) lub 0 absolutną szczerość w słowach.39 *
T hiselton poddaje szczegółow ej analizie zw iązki syntagm atyczne m iędzy ’emet i hesed (stała miłość), rozróżniając m iejsca, w któ ry ch ’emet oznacza, je g o zdaniem , wierność, od m iejsc, w któ ry ch znaczy prawda*0. W ildberger, badając połączenia ’emet z hesed (i salom), a zarazem naw iązując do p y tan ia K uyp era41, zastanaw ia się, czy ’emet pełni w ty ch m iejscach funk cję określn ik a (rodzaju kw anty fik ato ra) dla tych term inów , czy raczej s ą one od siebie niezależne. R óżne fragm enty z d a ją się, je g o zdaniem , przem aw iać za je d n ą i d ru g ą o p c ją 42. N a następ n ej stro n ie w y lic z a n a jw a ż n ie jsz e , je g o zdaniem , term iny p aralelne z ’emet, po rządkując je w pięciu grupach. S ą to:
a) ’emunah; b) hesed·,
c) określenia zupełności: tamiym, z całego serca (z całej duszy), sprawie dliwie i z prawym nastawieniem (1 K ri 3, 6), z niepodzielnym sercem (2 K ri 20, 3);
d) term iny praw nicze: sedeq, sedaqah, saddiyq, mispat, meysariym, ne- ко ah i inne;
e) salom43.
Z w iązki znaczeniow e m iędzy 'emet i analizow anym i term inam i w P sal m ach (ale nie tylk o ) bada A ntoni Tronina:
Psalmy wielokrotnie sławią rahamiym Jahwe, najczęściej łącząc je z hesed 1 ’emet. Takie zestawienie, spotykane już u proroków, podkreśla wierną miłość Boga, wytrwale czekającego na powrót człowieka i wiecznie gotowego prze baczać i zbawiać.44
Znaczenie przymiotnika tob, „dobry” i rzeczownika tobah, „dobro” jest bardzo szerokie i zależne od kontekstu, w jakim się one znajdują. W Psalmach przy miot ten przypisuje się tylko Bogu i zestawia z innymi określeniami Jego
391. De la P o t t e r i e : Prawda..., s.763-764. 4°A.C. T h i s e l t o n : Truth..., s. 879-880. 41 L.J. K u y p e r Grace and Truth..., s. 4. 42 H. W i l d b e r g e r : ,,’m n”..., s. 151-152. 43 Ibidem, s. 153.
O kreślenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 123 dobroci. Częste łączenie go [rzeczownika tobah - A. W.] z 'emet wskazuje na niezmienność, trwałość Bożej dobroci. Stąd charakterystyczna formuła liturgicz nego uwielbienia Jahwe za to, „że jest dobry (tob), że wieczne jest Jego miło sierdzie”.45
Dopiero Mesjasz w czasach ostatecznych zaprowadzi „pokój bez końca” (Iz 9, 6), bo „On sam będzie Pokojem” (Mi 5, 4). To nieskończone trwanie eschatologicznego „pokoju” wyraża zestawienie rzeczowników salom i 'emet. „Prawdziwy pokój”, salom we’emet, osiągną tylko ci, którzy „postępują wobec Jahwe wiernie i z sercem prawym”.46
Na wierność Boga można odpowiedzieć tylko przez wierność wobec bliźnich. W tym znaczeniu 'emet zbliża się bardzo do pojęcia hesed - „wzajemna życz liwość, solidarność”.47
Ps 119 wyraźnie utożsamia zbawczą prawdę z objawieniem Bożym zawartym w Torze. Psalmista, prosząc o dar Bożej łaski i zbawienia (w. 41), pragnie także, by na jego ustach zawsze było „słowo prawdy”, czyli Prawo Pańskie (w. 43 n).48 Jepsen zw raca u w ag ę na częste odnoszenie się p o łączen ia hesed z ’emet do przy szło ści49: Stary Testam ent m ów i o prawdziwej życzliwości (czy życz liwości i wierności, wiernej miłości, miłosierdziu i wierności), na której każdy m oże p olegać i której oczekuje (R dz 24, 49; 47, 29), obiecanej (Joz 2, 14), składanej w życzen iu innym (2 Sm 15, 20), kontem plow anej (Prz 14, 22), a naw et dzięki której człow iek zm azuje sw e w iny (Prz 16, 6). Podobnie m ów i się o pokoju (salom) i prawdzie ( ’emet) dotyczącej p rzyszło ści (E st 9, 30), o czekiw anej (Iz 39, 8) i obiecanej p rzez B og a (Jr 33, 6) lub fałszy w y ch p roroków (Jr 14, 13). N a pytanie, czy ’emet charakteryzuje hesed, czy je s t od niego niezależna, Jepsen odpow iada, że liczba m noga czasow ników , które je o kreślają, oraz liczne paralelizm y, w sk azu ją n a drugie - „hesed i ’emet są rozum iane ja k o dw ie oddzielne p o staw y B oga, który m anifestuje sam ego sieb ie, z o so bn a, p o p rze z c z y n n ą ż y czliw o ść i o c h ra n ia ją c ą w ie rn o ść ” .50 A nalizując treść Iz 59, 1 4 -1 5 , zauw aża, że mispat (prawo), sedaqah (spra wiedliwość), nakoah (uczciwość, szczerość, prawość) „znikły” , p o n iew aż
’emet za ch w ia ła się na ulicach” , co oznacza, że je s t ona niejako „w arun kiem w stę p n y m ” p raw a, sp ra w ie d liw o śc i i p raw o ści51. N a to m ia st H arris podkreśla, że ’emet je s t atrybutem B oga m an ifestu jącym się w zbaw ieniu człow ieka, a n astęp nie w je g o życiu ja k o sługi (dziecka B ożego), zupełnie
45 Ibidem, s. 41. 46 Ibidem, s. 42.
47 Idem: Deus veritatis. „Prawda” w teologii „Psałterza"..., s. 232. 48 Ibidem, s. 240.
49 A. J e p s e n : „ ’aman"..., s. 311. 50 Ibidem, s. 314.
podobnie ja k drugi atrybut B oga p o w iązan y z ludzkim zbaw ieniem , m ian o wicie hesed {łaska, miłość)51. To w łaśnie, je g o zdaniem , je s t przyczy ną, że w B H tak często id ą one w parze. Poniew aż atrybuty praw d y i m iło sierdzia w p ro w ad zają pokój m iędzy B ogiem i grzesznym człow iekiem zbaw ionym dzięki łasce, 'emet byw a często pow iązana z salom.
W artykułach p o chodzących z 1982 ro k u T ronina zauw aża:
’emet wyraża się przede wszystkim w czynach, stąd często łączy się z czasow nikiem ‘asah. Obiegowy zwrot „czynić hesed w e’emet” można tłumaczyć jako hendiadys: „okazać niezawodną życzliwość” (Rdz 24, 49); związek jednak z hesed każe uwzględniać odcień zobowiązania wynikającego z przysięgi (Rdz 47, 29; Joz 2, 14). Poza tym zwrotem, ściśle powiązane ze sobą terminy hesed i 'emet spotykamy jeszcze w Księdze Przysłów. Tutaj mają one zakres szerszy, obejmują całe życie człowieka, które winno odznaczać się ustawiczną życzliwością. Tak rozumiana ’emet jest postawą przenikającą ludzkie postępo wanie, toteż Prz 23, 23 zestawia j ą z mądrością, dyscypliną i rozwagą.52 53 Tak samo ja k On [Bóg - A. W.], niezawodne {ne ’emanim) są Jego nakazy, będące synonimem zawartego przymierza (Ps 111, 9, por. Ps 103, 17). Są one ustanowione „na zawsze” i „nieodwołalnie”, tzn. „zgodnie z Bożą wiernością {be ’emet)”. Zestawienie z yasar akcentuje słuszność i niezmienność Bożego pra wa. Jahwe jest wiemy przymierzu, ponieważ pamięta o nim zawsze” (w. 5b) i „na zawsze je ustanowił” (w. 9b). Ta wierność zapewnia człowiekowi abso lutne bezpieczeństwo, przedstawione w pięknych obrazach Ps 91, 4.54 Zabrakło w narodzie podstawowych wartości warunkujących przymierze z Bo giem. 'emet jest tu [Oz 4, 1 - A. W.] utożsamiana z należną Bogu miłością {hesed) i Jego znajomością {da ‘at); oznacza więc wierne, pełne miłości, prze strzeganie przykazań objawionych na Synaju. Z tego zestawienia wynika jasno, że wierność wobec Boga polega także na poszanowaniu praw społecznych, jest więc cnotą społeczną, domagającą się wzajemnej życzliwości i szczerości, a zwłaszcza dotrzymania zobowiązań. Ale nawet odnosząc się do bliźnich, 'emet zachowuje swój charakter religijny, gdyż wszelkie naruszenie ładu społeczne go jest przekroczeniem prawa Bożego, zaprzeczeniem miłości i znajomości Boga. Dzięki tej bogatej treści religijnej termin ’emet często określa postępo wanie sprawiedliwych. W tym znaczeniu łączy się go często z takimi przymio tami jak: „doskonałość, niewinność”, „niepodzielność, prawość serca”, „dobroć”, „stałość, rzetelność”, „całkowita prawość”, „świętość”, „sprawiedliwość” czy wreszcie „bojaźń Jahwe”.55
W odniesieniu do Boga połączenie hesed we ’emet nabiera nieco innego zna czenia niż w stosunkach międzyludzkich. Bóg przymierza jest sędzią, od któ
52 L.E. H a r r i s : Theological Wordbook o f the Old Testament... s. 53. 53 A. T r o n i n a : Wierność Boga w świetle „Psałterza"..., s. 68. 54 Ibidem, s. 77.
Określenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 125 rego naród może jednak oczekiwać miłosierdzia i litości. Powstrzymuje On cierpliwie swój słuszny gniew, dając grzesznikom czas do nawrócenia. Hesed to zbawcza pomoc, łaskawość Boga, który zobowiązał się do niej wobec swych wasali. Związana z nią 'emet oznacza stałość i moc pozwalającą trwać tej łasce „na tysiąc pokoleń”, czyli w nieskończoność. Tekst ten stanowi wyznanie wiary w uniwersalność Bożej łaski i ustawicznej, niezmiennej dobroci Jahwe. Tym, co czyni Go wiarygodnym wobec ludu, jest Jego wierność: 'emet.56
Gdy jednak orzekany o ludziach zwrot ów [hesed we'emet - A. W.] podkreśla niezawodność wzajemnej życzliwości, solidarność czy lojalność, to w odnie sieniu do Boga ukazuje trwałość, niezmienność Jego łaski jako wyraz wierno ści przymierzu. Ten trudny do jednoznacznego przekładu zwrot najlepiej chy ba - dla uniknięcia nieporozumień - oddać dwoma rzeczownikami: „łaska i wierność” (o Bogu), „dobroć i solidarność” (pomiędzy ludźmi) itp.57 M oberly argum entuje, że częste p o łączenia 'emet z hesed {miłość, nie zawodne oddanie), sedeq {sprawiedliwość), mispat {prawo) i innym i p o ję ciam i m o raln y m i w sk azu ją, że w iern o ść Jah w e w obec Izra e la m a m ocne pow iązanie z Jego m o raln ą in teg raln o ścią i w żadnym sensie nie je s t m o ralnie p o w ierzch o w n a czy obojętna. Co praw da, B óg je s t łaskaw y i w iem y dla niew iernego Izraela, ale jed n o c z e śn ie w Jego charakterze (im ieniu) leży to, że je s t O n B ogiem zazdrosnym - nie toleru jącym żadnego o dstępstw a ze strony Izraela (Wj 34)58. Po prostu „tania łaska” nie istnieje! Podobne w nioski w yp ły w ają z relacji ow ych term inów z 'emunah59. Z dan iem W oodbridge’a złożenie 'emet z hesed w R dz 24, 27 oznacza lojalność B og a w obec sw oich o b ietnic to w a rzy szący ch p rzy m ierzu zaw artem u z A braham em . P o dob n ie w Wj 34, 6 im plikuje ono nie tylko to, że B óg je s t w art całkow itego zaufa nia, ale tak ż e to , że j e s t O n B o g iem in teg raln y m - B o g iem p raw o ści i spraw iedliw o ści60. U zupełnijm y jeszcze, że p o łączenia 'emet z rzeczo w n i kiem rason o m aw ia T ronina61; z dabar zaś Jep sen62.
Terminy powiązane znaczeniowo z ’emunah
Skoncentrujem y się teraz na term inach synonim icznych i bliskoznacznych z ‘emunah (tzn. w ystęp u jący m i w jej b ezpośrednim kon tekście i p o w iąza nym i z n ią znaczeniow o ), ale tylko w tych m iejscach B H , w których m a ona
56 Ibidem, s. 45. 57 Ibidem.
58R.W.L. M o b e r l y : ,,'m n"..., s. 429. 59 Ibidem, s. 429-430.
60 P.D. W o o d b r i d g e : Truth..., s. 826.
61 A. T r o n i n a : Pole semantyczne pojęć ,,'emet" i ,,'emunah" w „Psałterzu”.... s. 41. 62 A. J e p s e n : ,,’aman"..., s. 311.
znaczenie prawdziwości lub je s t je j b lisk a. C ho dzi b o w iem o to, b y do prow adzonych rozw ażań nie w łączać term inów hebrajskich bliskoznacznych z innym i znaczeniam i 'emunah, które m a ona w BH, ja k np. wierność, stałość, ciągłość, szczerość czy prawośćб3. O stateczny bow iem cel tego sprow adza się do określenia treści prawdziwości w BH.
1. Aspekt prawości, prawa, sprawiedliwości (27 + 3 = 30).
1.1. R zeczo w nik sedeą (8) w m iejscach, w których je s t pow iązan y zn a czeniow o z ’emunah (i tak w e w szystkich pozo stałych p u nk tach) m a zn a czenie:
a) sprawiedliwość (Ps 96, 13; 119, 138; P rz 12, 17 BP; Iz 1, 21; 11, 5; 59, 4 BP; O z 2, 21), np. (miasto) sprawiedliwości (Iz 1, 26);
b) słuszność (Iz 59, 4 В Т ); co słuszne (Prz 12, 17 ВТ). O d tego sam ego rd zen ia pochodzą:
1.2. R zeczow nik rod zaju żeńskiego sedaąah (4 + 1 = 5): sprawiedliwość
(Ps 36, 7; 40, 11; 98, 2; 143, 1); w y stęp u jąca ró w nież w koniu nk cji z ’emu nah jak o pierw szy człon: sprawiedliwość i wierność (1 Sm 26, 23).
1.3. Przym iotnik saddiyą (2): sprawiedliwy (Pw t 32, 4; H a 2, 4). Sum a dla rdzenia sdq wynosi (14 + 1 = 15).
2. R zeczo w n ik mispat (7): a) prawo {Boga) (Ps 36, 7 Bb; 119, 30. 91 Bb; O z 2, 21); b) prawość (Pw t 32, 4 Bb; Iz 1, 21 BP; J r 5, 1 Bb); c) wyrok {Boga) (Ps 36, 7 ВТ; 119, 30. 91 В Т ); d) słuszność (Pw t 32, 4 ВТ); e) sprawiedliwość (Jr 5, 1 ВТ);
f) rozsądek, praworządność (Iz 1, 21 ВТ, Bb).
3.1. Przym iotnik j a s a r , (3): prawy (Pw t 32, 4; Ps 33, 4 ВТ; 119, 137 Bb); prawdziwy (Ps 33, 4 BP); słuszny (Ps 119, 137 ВТ).
3.2. P ochodzący od tego sam ego rdzenia ysr rzeczow n ik meysariym (1): sprawiedliwość (Ps 96, 10).
4. Salenu (+1) w złożeniu z lebab (+1) w ystępuje w k o n iun kcji z ’emu nah ja k o drugi składnik: w prawdzie i szczerości serca', wiernie i w prawo ści serca (2 K m 19, 9 ВТ, BP).
5. R zeczo w n ik rod zaju żeńskiego miswah (1): przykazania (Ps 119, 86). 6. R zeczow nik torah (1): Prawo, zakon {Boga) (Ps 119, 29 ВТ, Bb).
II. Aspekt łaski, miłosierdzia, dobroci, zbawienia (4 + 4 = 8).
1. R zeczo w n ik hesed2(2 + 3 = 5): łaskawość, łaska, miłosierdzie (Ps 36, 6 ВТ, Bb, BP); miłość, dobroć (O z 2, 21 ВТ, BP). D w ukrotnie w ystępuje w k o n iu n k cji z ’emunah ja k o p ierw sz y składnik: łaskawość i wierność
63 Wszystkie te znaczenia ’emunah przy definiowaniu prawdziwości zostały uwzględnione w artykule: A. W ó j c i k : Próba definicji prawdy w Starym Testamencie...
O kreślenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h eb ra jskiej... 127 (Ps 92, 3 ВТ); łaska i wierność (Ps 92, 3 Bb; Ps 98, 3 Bb); dobroć i wier ność (Ps 92, 3 BP; Ps 98, 3 В Т ), i jed n o k ro tn ie ja k o drugi: wierność i łaska (Ps 89, 25).
2. R zeczow nik rahamiym (1): miłosierdzie, zmiłowanie, miłość (O z 2, 21 ВТ, Bb, BP).
3. R zeczow nik tesu‘ah (+1) w y stęp u jący w koniunkcji z ’emunah jak o drugi człon: wierność i pomoc, wierność i zbawienie (Ps 40, 11 ВТ, B b).
4. Im iesłów b iern y ro d zaju żeńskiego y e su ‘ah (1), tłum aczon y w Ps 98, 2 na: zbawienie, wybawienie (ВТ, B P), pochodzący od rdzenia ys ' (G K 3828, por. p a ra g ra f 1.1.4.1 oraz 3.2).
I I I . A s p e k t trw a ło ś c i, p e w n o śc i, w ieczn o ści (4).
1. R zeczo w n ik ’omen (1): prawda, wierność (Iz 25, 1 ВТ, BP).
2. Z łożenie ’ayin, z ‘awel (1): niezwodniczy, bez fałszu (P w t 32, 4 ВТ, Bb).
3. U żyty w k o n tek ście w ieczn o ści, niezm ien n ości, n iew zru szon ości rz e czow nik dabar (1): słowo {Jahwe) (Ps 119, 89).
4. R zeczow nik sur4 (1): skała, opoka (Pw t 32, 4 ВТ, BP). IV. A s p e k t b o ja ź n i B ożej (1).
1. y i r ’ah (1): bojaźń {Pańska) (2 K m 19, 9). V. A s p e k t z u p e łn o ś c i (1).
1. P rzym iotnik tamiym (1): doskonały (P w t 32, 4). P o d su m o w a n ie . Po zestaw ieniu w szystkich aspektów: I. A spekt praw ości, praw a, spraw iedliw ości (27 + 3 = 30),
II. A spekt łaski, m iłosierdzia, dobroci, zbaw ienia (4 + 4 = 8), III. A spekt trw ałości, pew ności, w ieczności (4),
IV. A spekt bojaźni Bożej (1), V. A spekt zupełności (1).
i obliczeniu, że sum a w szystkich aspektów w ynosi (37 + 7 = 44), zauważam y, że ’emunah, jeśli ograniczym y się do m iejsc w BH , w których bliska je s t ona prawdziwości, w iąże się znaczeniow o przede w szystkim z prawością, prawem i sprawiedliwością, a dopiero w dalszej kolejności (około cztery razy rzadziej) z łaską, miłosierdziem i dobrocią. Te dw a aspekty uzupełni a pewność i trwałość, których w yraz w w ym iarze osobow ym stanowi wierność oraz to, że słowo, postępow anie czy sam a ta osoba nie są zwodnicze, tzn. są one bez fałszu. Jest to m ożliw e, poniew aż osoba ta zna słowo Jahw e - słow o wieczne, niezmienne i niewzruszone. Postaw a taka wiąże się z bojaźnią w obec B oga i prow adzi tę osobę do doskonałości {zupełności).
Z poczy nio n y ch ustaleń w ynika, że jed n y m term inem najczęściej p o w ią zanym znaczeniow o z ’emunah je s t rzeczow nik sedeq (8), tłum aczony w tych m iejscach na sprawiedliwość i słuszność. T ow arzyszą m u rzeczo w nik
seda-qah (5) {sprawiedliwość) i przym iotnik saddiyq (2) {sprawiedliwy), w y w o dzące się z tego sam ego rd zen ia sdq {być sprawiedliwym, prawym, prostym). W sum ie daje to 15 m iejsc na w szystkie om aw iane 44 m iejsca, tj. około jednej trzeciej (34% ). D rugim term inem je s t mispat (7) {prawo, pewność, wyrok {Boga)). Trzecim hesed(5) {łaskawość, miłosierdzie, miłość, dobroć) i w ym ie niona wyżej sedaqah (5). Tak w ięc w p rzypadku ’emunah aspekt prawa - sprawiedliwości zdecydow anie w yprzedza aspekt łaskawości - miłości - do broci, podczas gdy w przy padk u ’emet drugi niezn aczn ie w y p rzedził p ierw szy. W ynika stąd, że ’emunah częściej by w a po w iązan a znaczen iow o w B H z kontekstam i praw nym i, n atom iast 'emet - z określającym i łaskawość czy dobroć.
Zw iązki 'emunah z niektórym i z w ym ienionych term inó w b y ły o m aw ia ne w literatu rze, np. Q uell zauw aża, że zarów no 'emet, ja k i 'emunah są zn aczen iow o b lisk ie term in o m oznaczającym całość (zu p ełno ść) - salom i tamiym, oraz term inom praw niczym - hesed, sedeq, sedaqah, mispat. P o niew aż term iny te oznaczają, ja k to w yraża, „stany n orm aln e”, 'emet i ’emu nah p rec y z u ją i w y o strzają ich znaczen ia - np. połączen ia z 'emet p o d k re śla ją ich pew ność i m oc64. Perry w sw ym artykule The Meaning o f 'emunah in the Old Testament na pop arcie faktu, że ‘emunah niesie w sobie w iele ze znaczenia hebrajskiej idei spraw iedliw ości {yasar, tamiym, mispat, saddiyq), podaje je j p araleln e uży cia i ścisłe pow iązania znaczeniow e, jed n o cześn ie z całym i g rupam i ty ch term in ó w w ram ach p o jed y n c z y c h w e rsetó w (np. w P w t 32, 4; O z 2, 2 1 - 2 2 ) 65. Z d an iem W ild b erg era znaczen ie 'emunah w sensie przenośnym : stałość {trwałość), a stąd niezawodność, wierność, je s t jej znaczeniem w BH najczęstszym i dlatego trafnie zestaw ia się ten rzeczow
nik z hesed, sedeq i sedaqah. Spraw ia to, w p o łączen iu ze specyficznym i cecham i ję z y k a p o ezji (jak np. parallelismus membrorum, p lery fo ra ), że term iny te, a ponadto mispat i rahamiym, w ję z y k u P salm ów s ą używ ane praw ie zam iennie66. P o dobnie argum entuje Tronina:
W ten sposób sedaqah Jahwe zbiega się ostatecznie z Jego miłosierdziem i wy stępuje łącznie z wieloznacznym terminem hesed, który wyraża bądź przymiot Boga, bądź też konkretne dary Jego dobroci (wówczas w l.mn.). W tekstach ST hesed Boży wiąże się mocno z pojęciem Przymierza {berit), co skłoniło N. Gluecka do określenia go jako „wierności, solidarności Boga z narodem wy branym, niezmiennej pomocy zbawczej”. Dzisiaj autorzy nie zacieśniają zna czenia hesed do zobowiązań wynikających z Przymierza, nadając mu znacze
64 G. Q u e ll: The OT Term „ ’em et"..., s. 233, 235.
65 E. P e rry : The Meaning o f „ ’emuna" in the Old Testament..., s. 254. WH. W ild b e r g e r . „ ’т и ”..., s. 148-149.
O kreślenie znaczenia p r a w d y w B ib lii h e b r a js k ie j... 129
nie szersze: dobroć, łaskaw ość. Niem niej oczyw isty pozostaje nadzwyczaj ścisły zw iązek tego terminu z określeniam i w ierności - 'emet i 'emunah.61
D odajm y, że relacje p o m ięd zy 'emunah a yesu ‘ah, hesed, rahamiym analizu je W ildberger67 68.
Określenie prawdy w BH za pomocą terminów powiązanych znaczeniowo z ’emet i ’emunah
1. U szereg u jm y w szystkie w ym ienione tu term iny h ebrajskie, biorąc pod uw agę ich:
1) łąc z n ą liczbę w ystąp ień w B H w form ie w skazującej na p ow iązanie znaczeniow e z 'emet b ąd ź z 'emunah (w yłączając koniunkcję);
2) łączn ą liczb ę w y stąp ień w form ie kon iu nk cji z którym ś z tych dw óch term inów ;
3) sum ę ty ch w ystąpień.
Oto jed e n a ście najczęściej w y stępujących term inów : hesed2(17 + 23 = = 40), mispat (18 + 2 = 20), sedeq (16 + 1 = 17), sedaqah (5 + 5 = 10),
salom (3 + 5 = 8), tob (6 + 1 = 7), yasar¡ (4 + 2 = 6), tamiym (2 + 3 = 5),
‘olam (5), yare’ (4 + 1 = 5), leb (lebab) (2 + 3 = 5).
K olejnym i w yrażeniam i użytym i częściej niż dw a razy są: saddiyq (4),
qodes (4), rahamiym (3), yasa ‘(3), rason (3), derek (3), salem2(+3).
Z zestaw ien ia tego w ynika, że słow em najczęściej (około 40 razy) w y stępującym w o to czen iu języ k o w y m 'emet lub 'emunah i będącym z nim i pow iązanym znaczeniow o, je s t hesed. W B H około 17 razy zostało ono użyte do n ich paraleln ie, a 23 razy bezpośred n io w y stępuje z nim i w koniunkcji. Hesed m a w tych m iejscach przede w szystkim znaczenie łaska i łaskawość, a następnie: miłość, życzliwość, miłosierdzie i dobroć (każd e ok o ło trz y czw arte razy rzadziej). Tylko czasam i słow o to b yw a tłum aczone na dobro tliwość (Ps 8 6, 15 B P) lub łagodność (Ps 8 6, 15 ВТ ) czy ich koniu nk cja na hendiadys: prawdziwą życzliwość (R dz 24, 49 В Т ); prawdziwą wierność (Rdz 47, 29 BP); wierną miłość (R dz 47, 29 ВТ); błogosławieństwo (2 Sm 15, 20 BP). Tak w ięc prawdziwość w BH , je śli chodzi o jed e n , najczęściej używ any term in bliskoznaczny, je s t skojarzona z pojęciem , które w jęz y k u polskim trudno oddać jed n y m słow em - w yraża je następujący zbiór: łaska, łaskawość, miłość, życzliwość, miłosierdzie, zmiłowanie, dobroć, dobrotli wość, łagodność, pomoc, zbawienie. Podsum ow ując, m ożna po w iedzieć, że prawdziwość w B H najczęściej idzie w p arze z łaską, miłością, dobrocią
i zbawieniem.
67 A. T ro n in a : Pole semantyczne pojęć „ ’emet” i „ ’emunah" w „Psałterzu"..., s. 40. 68 H. W i l d b e r g e r „ ’т и " ..., s. 149-150.
