Zbigniew Zyglewski
Z w iązki klasztorów polskich
z klasztoram i czeskim i w średniow ieczu
Pojęcia: klasztory czeskie i klasztory polskie nie są jednoznaczne. G ranice obu państw w różnych okresach zm ieniały się, natom iast terytoria diecezji i przynależność m etropolitalna były stałe. Ponadto nie w szystkie klasztory leżące w obrębie obu państw podlegały biskupiej jurysdykcji, niektóre tw orzyły w łasne system y adm inistracji zakonnej, k tóra obejm o w ała Polskę, Czechy, a także inne kraje. K w estią sporną pozostaje przy pisanie klasztorów śląskich. D o połow y X IV w. dzielnica ta uchodziła za część Polski, później przeszła w e w ładanie czeskie. Śląsk stał się częścią składow ą m onarchii czeskiej, jed n ak trudno ziem ie te traktow ać jak o czeskie, tym bardziej, że w poszczególnych księstw ach w ładzę spraw o w ali książęta piastow scy. W ydaje się zatem słuszne uznanie klasztorów śląskich za pośrednika, pom ost m iędzy stroną polską a czeską.
Z akres w iedzy na tem at kontaktów zakonnych m iędzy stroną polską i czeską podyktow any je s t stanem badań nad tą tem atyką, a te znajdują się na różnym stopniu zaaw ansow ania. N a uw agę zasługują dw a opraco w ania dotyczące zw iązków benedyktynów polskich i cz esk ich 1. W ynika
1 M. D e r w i с h, Benedyktyni czescy na Śląsku. Z badań nad kontaktami między bene
dyktynami polskimi a czeskimi w średniowieczu i w czasach nowożytnych, [w:] Facta probant homines. Sbornik prlspévkû к zivotnimu Jubileu prof. dr. Zdenky Hledikové,
red. I. H l a v â c e k , J. H r d i n a , Praha 1998, s. 109-133; i d e m, Benedyktyni polscy
w średniowiecznej Europie. Kontakty z opactwami z obszaru Cesarstwa, [w:] Opac two Sankt Gallen a Polska, red. J . W y r o z u m s k i , W. Vo g l e r , Kraków 2001, s. 37,
40-41 (wersja niemiecka: Die polnischen Benediktiner im mittelalterlichen Europa.
Kontakte zu Abteien im Reich, [w:] Die Abtei Sankt Gallen und Polen, red. J . W y
126
to głów nie z zachow anej bazy źródłow ej. D o tego typu badań przydatne są dokum enty zw iązane z konfraterniam i zaw ieranym i m iędzy klaszto ram i, księgi brackie czy spisy zm arłych zakonników . O czyw iście w ażną rolę odgryw ają kroniki klasztorne i zabytki historiografii zakonnej. Te ostatnie bardzo często bazują na dzisiaj ju ż zaginionych źródłach. Z w ró cić uw agę należy na akta kapituł generalnych poszczególnych zakonów. Podsum ow ując, m ożna stw ierdzić, iż baza dla badań n a tym polu je st skrom na i do tego rozproszona, sprow adza się do w yłuskiw ania pojedyn czych inform acji zam ieszczonych w różnych źródłach.
Średniow ieczne zw iązki m iędzy klasztoram i polskim i i czeskim i m o żem y podzielić na trzy okresy. Pierw szy z nich zakończył się w połow ie X IV w., i to nie tylko ze w zględu n a przejście Ś ląska pod panow anie cze skie. W tym czasie Polska czasów K azim ierza W ielkiego czerpała wzory z m onarchii K arola IV. R ów nież w czasach Jagiełły kontynuow ano ten kierunek. W tym okresie zależność od w pływ ów czeskich uw idacznia się w procesie fundow ania now ych klasztorów na ziem iach polskich. Przejaw em tego naśladow nictw a je s t K raków , gdzie K azim ierz W ielki i je g o kontynuator W ładysław Jagiełło na w zór Pragi fundow ali te sam e k onw enty2. Pojaw ili się augustianie, karm elici, kanonicy regularni czy benedyktyni obrządku słow iańskiego. Z agadnienie tego naśladow nictw a zostało ju ż daw no dostrzeżone i je s t dobrze opisane, zw łaszcza w litera turze czeskiej3.
2 T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , K. P i w a r s k i , Z. Wo j C i e c h o w s k i , Polska-Czechy.
Dziesięć wieków sąsiedztwa, Katowice-Wrocław 1947, s. 67; S. G a w l a s , Polska Kazimierza Wielkiego a inne monarchie Europy Środkowej - możliwości i granice modernizacji władzy, [w:] Modernizacja struktur władzy w warunkach opóźnienia. Europa Środkowa i Wschodnia na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych,
red. i d e m, M. D y g o , H. G r a l a , Warszawa 1999, s. 31-32; Ziemie polskie wobec
Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, red. S. G a w l a s , Warszawa
2006, s. 110; Z. Z y g l e w s k i , Polityka klasztorna Kazimierza Wielkiego, [w:] Ka
zimierz Wielki i jego państwo. W siedemsetną rocznicę urodzin ostatniego Piasta na tronie polskim, red. J. M a c i e j e w s k i , T. N o w a k o w s k i , Bydgoszcz 2011,
s. 156-158.
3 V. К o t r b a, Nové mësto Prazské - „ Karlstadt ” v univerzâlni koncepci cisare Kar
la IV , [w:] Z tradic slovanské kultury v Cechach. Sâzava a Emauzy v dëjindch ëeské kultury, red. J. P e t e r , S. S a b o u k , Praha 1975, s. 55-61; M. D o l e ż a l , Karlova
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi., 127 K res naśladow nictw u czeskiem u położył husytyzm . Dość pow szech nie panuje opinia, iż w w yniku w ojen husyckich zakonnicy ze zniszczo nych klasztorów czeskich przybyw ali na Śląsk i do Polski. Do tej pory szerszych badań nad tą problem atyką nie prow adzono, nie dysponujem y zatem obrazem ukazującym skalę tego zjaw iska.
W pierw szym z om aw ianych okresów w Polsce i C zechach pojaw iło się kilka zakonów o różnej organizacji, która determ inow ała pow iąza nia m iędzy klasztoram i. N iew iele m ożna pow iedzieć o benedyktyńskich kontaktach polsko-czeskich. W iadom o, iż z chw ilą przyjęcia chrztu za pośrednictw em czeskim napłynęli do Polski pierw si zakonnicy. K ryzys m onarchii w latach 30. XI w. spow odow ał nie tylko zatarcie najw cześ niejszych źródeł, ale także i tradycji zakonnej na ziem iach polskich. N ie w iadom o, skąd przybyli pierw si zakonnicy, w nauce przyjm uje się je d y nie m ożliw ość osadzenia czeskich benedyktynów w e W rocław iu4. Pom i jam y tu kw estię św. W ojciecha i je g o brata Radzim a, którzy w stąpili do rzym skiego klasztoru tej reguły.
O dbudow ę, a w łaściw ie fundow anie now ych klasztorów benedyk tyńskich w XI i XII w. oparto o zakonników z terenów niem ieckich, czy też jeszcze bardziej odległych. N ie m am y śladów kontaktów z Czecham i. Jedynie benedyktyni z Tyńca w drugiej połow ie XIII stulecia pow ołali do życia prepozyturę w O rłow ej na Śląsku C ieszyńskim , ufundow aną przez księcia W ładysław O polskiego. N ależałoby zw rócić uw agę na sw ego ro dzaju ryw alizację m iędzy klasztorem tynieckim a czeskim klasztorem z O patow ie. M nisi tego ostatniego uzyskali prepozyturę w K rzeszow ie na Śląsku, jed n a k po 40 latach obecności, w 1289 r. konw ent zlikw i dow ał sw oją placów kę. N atom iast klasztor z O patow ie podjął sw ego rodzaju ekspansję na D olny Śląsk. Pow stały tu niew ielkie prepozytury
koncepce ceského stâtu vje h o vnitfnich i vnëjsich vztazich, „Prâvnëhistorické S tu d ie” t. 23, 1980, s. 272, 277-278; J. S p ë v â c e k , Bohemocentrismus a univerzalismus
Karla IV, [w:] Mezinârodnl vëdeckâ konference doba Karla IV. v dëjlnâch nârodü ĆSSR, t. 4: Materiały z plenârnlho zasedàni a ze sekee historié, Praha 1981, s. 101- ЮЗ; J. P a r e z , Klastery na Novém Mëstë Prazském do husitskych vâlek. Prispëvek
к jejich historické geografii, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym,
red. M. D e r w i c h , A. P o b ó g - L e n a r t o w i c z , Wrocław-Opole 2000, s. 235-240. 4 M. D e r w i c h , Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce.
128
w Środzie Śląskiej i n a L egnickim Polu, pow iązane z czeskim , a nie p o l skim i opactw am i5.
W C zechach i w Polsce dość licznie pojaw iły się klasztory cysterskie, przy czym w C zechach now e ośrodki fundow ano jeszcz e z początkiem X IV w., natom iast w Polsce proces fundacyjny zatrzym ał się w p o ło wie XIII w. C ystersi byli zakonem scentralizow anym , kierow anym przez kapitułę generalną, a poszczególne klasztory podtrzym yw ały związki z klasztorem m acierzystym w ram ach tzw. filiacji. W Polsce cystersi w y w odzili się z dw óch linii: M orim ondu i C lairvaux. K orzenie w szystkich opactw tkw ią w sposób bezpośredni lub pośredni w M orim ond, z tym , że klasztory m ałopolskie w w iększości w yw odziły się bezpośrednio z protoopactw a, natom iast w ielkopolskie i śląskie pow staw ały w sposób pośredni6. N iew iele m ożna pow iedzieć o pow iązaniach cystersów p o l skich z czeskim i. Praktycznie nie prow adzi się badań na tym polu. B ada cze ograniczają się jed y n ie do przedstaw ienia dziejów poszczególnych klasztorów i ich zw iązków z klasztoram i m acierzystym i.
Z akon norberatński był dość licznie reprezentow any na ziem iach polskich i czeskich. K lasztory polskie w yw odziły się z czeskiego Stra- howa, lecz nie m iało to w iększego znaczenia, albow iem Polska i C zechy
5 A. B a r c i a k , Czechy a ziemie południowej Polski w XIII oraz w początkach
XIV wieku. Polityczno-ideologiczne problemy ekspansji czeskiej na ziemie południo wej Polski, Katowice 1992, s. 48, 92; M. D e r w i ch, Monastycyzm benedyktyński...,
s. 202, 207; i d e m, Benedyktyni czescy na Śląsku..., s. 123-125; i d e m, Benedyktyni
polscy w średniowieczu..., s. 41.
6 M. W y r w a , Cystersi. Geneza, duchowość, organizacja życia w zakonie (do X V wieku) i początki fundacji na ziemiach polskich. Zarys, [w:] Cystersi w Polsce. W 850-lecie fundacji opactwa jędrzejowskiego, red. D. O l s z e w s k i , Kielce 1990.
s. 27-39; i d e m, Rozprzestrzenianie się cystersów w Europie Zachodniej i na zie
miach polskich, [w:] Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. S t r z e l
c z y k , Poznań 1992, s. 31-37, 48-52; i d e m, Dzieje zakonu cystersów na ziemiach
polskich (linia męska). Przemiany kulturowe i zmiany struktur organizacyjnych. Za rys problemu, [w:] Dziedzictwo kulturowe cystersów na Pomorzu, red. K. K a l i t a -
- S k w i r z y ń s k a , M. L e w a n d o w s k a , Szczecin 1995, s. 12-14; i d e m, Powsta
nie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich w średniowieczu, [w:] Mo- nasticon Cisterciense Poloniae, t. 1 : Dzieje i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do czasów współ czesnych, red. A.M. Wy r w a , J. S t r z e l c z y k , K. K a c z m a r e k , Poznań 1999,
posiadały w łasną cyrkarię. W P olsce istniały trzy dom y m ęskie i w iele im podporządkow anych klasztorów żeńskich. W rocław, Brzesko i W ito w o prow adziły ze sobą ryw alizację o pierw szeństw o i zw ierzchność nad w szystkim i dom am i. M im o to klasztory polskie utrzym yw ały zw iązki m odlitew ne z czeskim i. W św ietle zachow anych nekrologów dość ścisłe zw iązki na tym polu istniały m iędzy W rocław iem a Strahow em , nieco luźniejsze natom iast z B rnem i D oksanam i. Ż eńska placów ka ze Strzel na utrzym yw ała kontakty ze Strahow em i O łom uńcem , a podkrakow ski Z w ierzyniec z Teplą i klasztoram i śląskim i: W rocław iem , C zarno- w ąsam i7. D otychczasow e ustalenia raczej sygnalizują zagadnienie, nie obejm ując pogłębionej analizy dotyczącej chronologii tych pow iązań. W przypadku panien ze Z w ierzyńca dość ostrożnie m ożna w skazać na utrzym yw anie kontaktów w XIII w. z klasztoram i położonym i n a po łudniu, które były je d n a k bardzo ograniczone i raczej sporadyczne. Do ciekaw szych należy w zm ianka o A nnie czeskiej w Im bramowicach*.
Z w iązki m iędzy polskim i i czeskim i klasztoram i św. N orberta po siadają starą m etrykę. Pod koniec XII w. reform om prem onstratenskim patronow ał opat olbiński, a dużej pom ocy udzielił czeski Strahow. Po nadto znacząca rola przypadła rodzinie m ożnego czeskiego Hroznaty, fundatora klasztorów w Tepli i C hocieszow ie, który w raz z siostrą Woj sław ą przebyw ali w końcu X II w. w K rakow ie. B yć m oże członkow ie tej rodziny pełnili jak ieś eksponow ane funkcje w polskich placów kach9.
D zięki zachow anem u w rocław skiem u nekrologow i krzyżow ców z czerw oną gw iazdą dow iadujem y się o zw iązkach tego dom u z czeską m acierzą. Z akon ten pojaw ił się n a ziem iach polskich w połow ie X III w. i został przeszczepiony z Pragi. N ie był to zakon ani istotny, ani liczny. N a ziem iach polskich najw ażniejszy był klasztor w e W rocław iu, obok
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi... 129
7 D. K a r c z e w s k i , Die Beziehungen zwischen den Prämonstratenserklöstern
im Licht der polnischen klösterlichen Totenbücher, [w:] La vie quotidienne des mo ines et chanoines réguliers au Moyen Age et temps modernes, red. M. D e r w i c h ,
Wrocław 1995, s. 591-598.
8 J. R a j m a n , Średniowieczne zapiski w nekrologu klasztoru norbertanek na Zwie
rzyńcu, „Nasza Przeszłość” t. 77, 1992, s. 34-35, 38, 41-42, 44, 47-48, 55.
9 I d e m, The Origins o f the Polish Premonstratensian Circary, „Analecta Praemon- stratensia” t. 66, 1990, z. 3-4, s. 207-208.
którego istniało kilka innych ośrodków na Śląsku i K ujaw ach 10. N ad w szystkim i ośrodkam i w ładzę zw ierzchnią utrzym yw ała Praga. M iędzy stolicą C zech a W rocław iem istniały ożyw ione kontakty, o czym św iad czą m em oratyw ne w pisy dokonyw ane w śląskim ośrodku. W m om en cie pow stania księgi zm arłych w początku X IV w. dokonano 24 w pisów imion braci i sióstr z czeskiego konw entu. N ajw yraźniej do tego czasu zw iązki te były bardzo ścisłe, gdyż dalsze w pisy do końca średniow iecza obejm ow ały jed y n ie 5 im ion z tego k o n w en tu ". W późnym średniow ie czu kontakty m iędzy tym i placów kam i znacznie osłabły.
Szczególne zw iązki polsko-czeskie zaistniały w śród klasztorów że brzących, a to za spraw ą pow ołania w spólnej prow incji franciszkańskiej i dom inikańskiej. Z akony braci m niejszych i kaznodziejów były scentra lizow ane, kierow ane przez kapitułę generalną i kapituły prow incjalne. Fakt ten determ inow ał dalsze kontakty m iędzy klasztoram i.
Pierw sze dw a franciszkańskie klasztory polskie - W rocław i K raków - w yw odziły się z Pragi. N ie m iało to dalszych konsekw encji, np. praw p ierw szeństw a czy zw ierzchności nad klasztoram i. N atom iast znacze nie m iał skład narodow ościow y pow ołanej przed rokiem 1239 prow incji czesko-polskiej. O bok dw óch w ym ienionych nacji znaleźli się tam tak że N iem cy, działający na Śląsku i ciążący w stronę prow incji saskiej. Prow adziło to do stałych konfliktów , a każda ze stron szukała w sparcia i pomocy. Polacy i Czesi znajdow ali poparcie na dw orze czeskim , N iem cy zaś u książąt śląskich. W pierw szym okresie istnienia prow incji cze sko-polskiej przew aga czeska była w yraźna. W XIII i pierw szej połow ie XIV w. w iększość kapituł odbyw ała się na terytorium czeskim , częściej też w ybierano na prow incjała Czecha. W szystko to w pływ ało na obu stronne relacje. K apituła obradującą w 1287 r. w Sączu dostała pisem ną prośbę biskupa czeskiego o m odlitw y w intencji króla, królow ej, kle ru i ludu czeskiego. W ram ach prow incji istniał przepływ zakonników .
10 M. S t a r n a w s k a , Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach
polskich w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 118-127.
11 E a d e m , Nekrolog krzyżowców z czerwoną gwiazdą: źródło do poznania środo
wiska zakonu i jego kontaktów, [w:] Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. D e r w i c h , A. P o b ó g - L e n a r t o w i c z , Opole-Wrocław
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi.. 131 Piotr O drzaniec, zakonnik z czeskiego konw entu, w drugiej połow ie XIII w ieku trafił do Sącza ja k o spow iednik księżnej K ingi. W 1340 r. w K rakow ie zm arł prow incjał Piotr M ravicus (M oravicus) i tam został poch o w an y 12.
W przypadku dom inikanów było nieco odm iennie. O koło 1220 roku biskup krakow ski w ysłał sw oich w spółpracow ników aż do W łoch, a ci po zapoznaniu się z organizacją i funkcjonow aniem now ego zakonu pow rócili do K rakow a. Stąd m ałe grupki braci zostały skierow ane do Pragi, W rocław ia i w inne strony Polski. Jednocześnie pow ołano pro w incję obejm ującą Czechy, Polskę, Pom orze i Prusy. Do końca XIII w. w granicach prow incji pow stały 54 klasztory, z czego 15 w Czechach i 7 n a M oraw ach. Z pow odu rozległości prow incji, dużej liczby klaszto rów, a także w ram ach ogólnej reform y i zw iększenia ilości prow incji, kapituła generalna w latach 1301-1303 dokonała podziału dotychczaso wej prow incji n a polską i czeską. W początkow ym okresie funkcjono w ania prow incji polsko-czeskiej kapituły odbyw ały się w Polsce, głów nie w Sandom ierzu, je d n a k w m iarę w zrostu liczby konw entów i ich koncentracji na Śląsku, w C zechach i na M oraw ach, tam w łaśnie zaczął się przesuw ać punkt ciężkości prow incji. Znalazło to rów nież odbicie w obsadzie najw yższych w ładz. W ostatniej ćw ierci XIII stulecia rządy w prow incji spraw ow ał Ślązak G osław z W rocław ia i C zech Z d z isła w 13. W otoczeniu pierw szego polskiego dom inikanina, późniejszego św iętego, Jack a O drow ąża źródła odnotow ały osoby zw iązane z ziem ia mi czeskim i: H enryka z M oraw i H ieronim a z Pragi. Jacka, a także jeg o w spółbraci uw aża się za dom inikańskich apostołów S łow iańszczyzny14. Polsko-czeskie zw iązki tego okresu m ocno zakorzeniły się w tradycji czeskiej, zw łaszcza czasów now ożytnych. C zeska historiografia d om i nikańska z X V II i X V III w., a także ikonografia, pow szechnie przypi
12 K. K a n t a k , Franciszkanie polscy, t. 1: 1237-1517, Kraków 1937, s. 23, 26, 35- -36, 40, 87-88, 97, 111, 116.
13 J. K l o c z o w s k i , Zakon Braci Kaznodziejów w Polsce 1222-1972. Zarys dzie
jów , [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222-1972, red. i d e m, t. 1,
Warszawa 1975, s. 26-27, 30-32, 39-40.
14 P. K i e l a r , Początki zakonu dominikańskiego w Polsce, „Nasza Przeszłość” t. 39, 1973, s. 33-35.
syw ała św. Jackow i O drow ążow i lub bł. C zesław ow i założenie w szyst kich najstarszych klasztorów czeskich i m oraw sk ich 15. X III-w ieczne źródła, a także najnow sze ustalenia badaczy, nie potw ierdzają tej opinii, ale obecność kaznodziejów polskich i czeskich u zarania prow incji do m inikańskiej na ziem iach czeskich w ydaje się być b ezsp o rn a16.
Drugi z om aw ianych etapów w klasztornych kontaktach polsko- -czeskich był bardzo ożyw iony i dynam icznie się rozw ijał. O bjął naw et benedyktynów . P raw dziw y rozkw it tego zakonu przypadł n a połow ę X IV w ieku. W tedy to m nisi z czeskich O patow ie zaw arli w 1366 r. zw ią zek z klasztorem tynieckim , a dw a lata później z benedyktynam i lubiński mi. W pierw szym przypadku dysponujem y dokum entem w ystaw ionym w Tyńcu. Z je g o treści w ynika, iż w tedy w łaśnie podpisano u m o w ę17. N atom iast zw iązek z L ubiniem w ydaje się być dłuższy i zaw arty w cze śniej. D okum ent z 1368 r. w ystaw iono w O patow icach i w spom niano w nim o odnow ieniu k onfraterni18. W ydaje się, iż kontakty na tym polu m iały charakter epizodyczny, gdyż nie m am y śladów ich ko n ty n u acji19. K onfraternie zaw arte m iędzy klasztorem czeskim a polskim i w pisują się w szerszy ruch, m ający na celu zbliżenie organizacyjne m iędzy klasz toram i. C hodziło o pow ołanie polskiej prow incji benedyktyńskiej, być m oże obejm ującej także placów ki śląskie, leżące w obrębie państw a cze
15 J.M. J u r à k, Nóś apostoł sv. Hyacint, Praha 1930, zwłaszcza s. 47-49; D. F o ł t yn, Obraz Ы. Czesława w czeskiej historiografii i hagiografii oraz wybrane przy
kłady jego kultu, [w:] Błogosławiony Czesław, patron Wrocławia, t. I : Średniowie cze i czasy nowożytne, red. M. D e r w i c h , Wrocław-Warszawa 2006, s. 151-158;
J.A. S p i e ż , Przyczynek do dziejów współpracy dominikanów polskich i czeskich.
Ojciec Piotr Żaczek - odnowiciel prowincji czeskiej i polskiej zakonu, [w:] Święty Jacek Odrowąż i dominikanie na Śląsku, red. А. В а г с i a k, Katowice 2008, s. 211.
16 D. D e k a ń s k i , Początki zakonu dominikanów prowincji polsko-czeskiej. Pokole
nie św. Jacka w zakonie, Gdańsk 1999, s. 47-48, 53-54, 67-69, 239-242, 263.
17 Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego, wyd. S. K ę t r z y ń s k i , S. S m o l ka, Lwów 1876, nr 94.
18 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 3, wyd. 1. Z a k r z e w s k i , Poznań 1879, nr 1595: quia fraternitatem nobiscum contraxerunt: nos igitur eandem renovare et ka
ritative aprobare...
19 M. D e r w i c h , Benedyktyni czescy na Śląsku..., s. 125-127; i d e m, Benedyktyni
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi.. 133 skiego. P rzypuszcza się, iż działania te m iały na celu zw iększenie w pły w ów polskich na D olnym Śląsku20.
Pew ne ożyw ienie w kontaktach polskich benedyktynów z południem Europy obserw ujem y na początku X V w. W diecezji poznańskiej g o rą cym orędow nikiem reform był biskup poznański A ndrzej Ł askarz z G o sław ic. Jego plan polegał na sprow adzeniu do w ielkopolskiego klasztoru w Lubiniu kilku braci z klasztoru św. A nny z R occa di M ondragone, zw iązanych z w łoskim ruchem reform y benedyktyńskiej. O statecznie zakonnicy ci, w ezw ani przez sobór w K onstancji, zam iast do Polski tra fili do naddunajskiego klasztoru w M elk, by tam rozpocząć reform ę21. Być m oże jed n ak ja k ie ś działania reform acyjne i kontakty ze śląskim i ośrodkam i zostały zaw arte. W nekrologu lubińskim pod rokiem 1429 w spom niano o zgonie brata Jana, zak onnika ze Środy Śląskiej22.
W drugiej połow ie X IV i w XV w. nie m am y śladów kontaktów m ię dzy cystersam i polskim i a czeskim i. D otyczy to także opatów, ci bow iem mieli spotykać się podczas obrad kapituły generalnej w C iteaux. Jednak polscy przełożeni zjaw iali się tam niezm iernie rzadko - dysponujem y zaledw ie dw om a w zm iankam i z końca średniow iecza23. O kontaktach polsko-czeskich m ożem y m ów ić na płaszczyźnie szkolnej. Z agadnienia natury organizacyjno-praw nej na tym polu zostały dobrze naśw ietlone. C ystersi praktykow ali zasadę w ysyłania n a studia zakonników z p o
20 I d e m, Rola Tyńca w rozwoju monastycyzmu benedyktyńskiego w Polsce, [w:] Be
nedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej, Wawet-Tyniec, 13-15 października 1994, red. K. Ż u r o w s k a . Kraków 1995, s. 114-116; i d e m, Monastycyzm benedyktyński..., s. 206.
21 T. S i 1 n i с к i, Idea reform polskich klasztorów benedyktyńskich a sobór w Kon
stancji, [w:] i d e m, Z dziejów Kościoła w Polsce. Studia i szkice historyczne, Warsza
wa 1960, s. 471 -477; P. S c z a n i e c k i , Benedyktyni polscy. Zbiór szkiców i opowia
dań, Tyniec 1989, s. 133-134; M. D e r w i c h , Réforme et la vie quotidienne dans les abbayes bénédictines en Pologne au X V siècle, [w:] La vie quotidienne des moines...,
s. 51-98.
22 Monumenta Poloniae historica, t. 5, Lwów 1888, s. 490: obit frater Joannes mo-
nachus et sacerdos de Novo Foro.
23 J. K ł o c z o w s k i , Prowincja polska cystersów w świetle akt kapituł general
nych tegoż zakonu z X V w., [w:] Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury polskiej,
szczególnych klasztorów . W 1374 r. kapituła zako n n a pow ołała studium zakonne w Pradze z obow iązkiem uczęszczania tam cystersów z C zech i ziem przynależnych, a w ięc i Śląska. N ie w iem y, ja k odnosili się do tego zarządzenia cystersi polscy, czy kierow ali zakonników do stolicy C zech, czy też zgodnie z daw nym zarządzeniem do M etzu. W 1411 r. kapituła pow ołała studium w W iedniu. M iało to być m iejsce studiów cystersów z Polski, W ęgier, M oraw, a także Baw arii. R ów nież K raków podjął starania o pow ołanie podobnego studium dla ziem polskich, z a kończone sukcesem w 1416 r. Tutaj naukę m ieli podejm ow ać cystersi z obszaru kościelnej prow incji gnieźnieńskiej i K rólestw a Polskiego. N atom iast opat m ogilski, ja k o zw ierzchnik studium , m ógł przym uszać do pobierania nauk zakonników z okolicznych m etropolii: m agdebur skiej, ryskiej, ostrzyhom skiej oraz praskiej. Były to norm y praw ne, zu pełnie inaczej w yglądała jed n ak m ożliw ość ich egzekw ow ania. Studium krakow skie pow stało dosyć szybko i działało co najm niej do roku 1424, przyjm ując w 1420 r. aż 8 kandydatów . Trudno ustalić, jakiej narodow o ści byli to studenci24.
W 1390 r. z Pragi do K arkow a sprow adzono benedyktynów obrząd ku słow iańskiego. W zam ierzeniach w ładców polskich, Jadw igi i Jagieł ły, m iał być to dość liczny klasztor, ale rychło się okazało, że nie je st to realne. K lasztor pozbaw iony w sparcia ze strony m onarchy, biskupa krakow skiego, m ożnych i m ieszczan w połow ie X V w. uległ likw idacji. Placów ka ta była je d y n ą w kraju, dlatego też m usiała utrzym yw ać kon takty z praską m acierzą. Pierw si zakonnicy przyw ieźli ze stolicy C zech param enty, a przede w szystkim księgi liturgiczne, które były nieosiągal ne w Polsce. Brak źródeł nie pozw ala na określenie natężenia kontaktów prasko-krakow skich25.
24 K. K a c z m a r e k , Między Krakowem i Lipskiem. Prowincja szkolna polskich cy
stersów w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” t. 83, 1994, s. 127, 130-134; i d e m, Szkoły i studia w polskich klasztorach cysterskich, [w:] Monasticon Cisterciense...,
s. 178, 182; i d e m, Studia uniwersyteckie cystersów z ziem polskich w okresie śred
niowiecza, Poznań 2002, s. 82-94, 107-109.
25 L. R e h а 6 e k, Emauzsky klaster a Polsko (K założeni a vyznamu filidlnich klóśte-
rù Emauz v dolnoslezské Olesnici a Kleparich u Krakova), [w:] Z tradic slovanské kultury v Cechach..., s. 214-216; Z. Z y g l e w s k i , Monarcha a klasztor w Polsce późnego średniowiecza, Bydgoszcz 2009, s. 47-48, 81, 104-105.
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi.. 135 Stosunkow o dużo w iem y o zw iązkach m iędzy polskim i i czeskim i klasztoram i kanoników regularnych. Z akon ten pojaw ił się na ziem iach polskich ju ż w XII w. K lasztory, na czele z W rocław iem , T rzem esz nem i C zerw ińskiem , należały do kongregacji z A rrouaise26. N atom iast w C zechach klasztory kanoników regularnych pojaw iły się dość późno, bo w połow ie X IV w., lecz do końca tego stulecia bardzo szybko w zrosła ich liczba. Pierw szy pow stał z inicjatyw y biskupa praskiego w Roudni- cy nad Łabą, później utw orzono jesz cze dziesięć kolejnych, natom iast w XV w. następne dw a27. Z godnie z postanow ieniem biskupa praskiego z 1398 r. w szystkie klasztory praskiej prow incji kościelnej m iały zacho w yw ać obyczaje roudnickie.
B liższe kontakty polsko-czeskie zaistniały z chw ilą fundow ania w 1405 r. kanoników regularnych w K rakow ie. Z akonników sprow a dzono ze śląskiego klasztoru w Kłodzku. K lasztor śląski pod w zględem kościelnym był pow iązany z Pragą i pow stał z inicjatyw y biskupa pra skiego. Ponadto był silnie zw iązany z klasztoram i czeskim i oraz m o raw skim i, zw łaszcza z R oudnicą, i stał na bardzo w ysokim poziom ie. Skład konw entu był iście m iędzynarodow y, byli tam C zesi, M oraw ianie, A ustriacy, W łosi, W ęgrzy, Polacy i N iem cy28.
O d sam ego początku w dom u krakow skim w prow adzono zw ycza je roudnickie, obejm ując tym sam ym klasztor now ym i prądam i religij-
no-kulturalnym i. Pierw si prepozyci, a także zakonnicy, w yw odzili się z klasztoru śląskiego. R ów nież podstaw ow y zrąb biblioteki pochodził z K łodzka. K onw ent roudnicki dostarczył do K rakow a statuty i traktaty Piotra K lareta.
26 Cz. D e p t u ł a, Z badań nad początkami kanoników regularnych w Polsce, „Rocz niki Humanistyczne” t. 10, 1961, z. 2, s. 178-184.
27 Z. J a k u b o w s k i , Czeskie i morawskie fundacje kanonickie X1V-XV wieku. Stu
dium z dziejów devotio moderna, Częstochowa 2001.
28 L. M a t u s i k , Stan badań nad klasztorem kłodzkim na tle klasztorów augustiań
skich w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia” t. 8, 1964, s. 115,
119, 127, 132; e a d e m , Niektóre aspekty dziejów klasztoru kanoników regularnych
w Kłodzku a zagadnienie „ Psałterza floriańskiego ”, „Śląski Kwartalnik Historyczny
136
K lasztor w K rakow ie praw ie natychm iast po założeniu przystąpił do zaw iązyw ania konfraterni. Ź ródłam i inform ującym i o zw iązkach są dokum enty ich zaw arcia, w zm ianki w nekrologach oraz historiografia zakonna. Inicjatyw a zaw ierania konfraterni w yszła z klasztoru krakow skiego dość w cześnie. Już 7 stycznia 1407 r. w ystaw iono stosow ne per gam iny dla m oraw skiego klasztoru w Ś tem berku i czeskiego w Lanś- krounie. Z apew ne z tego też czasu pochodzi niezachow any dokum ent dla klasztoru kłodzkiego. Ten klasztor 26 stycznia 1407 r. w ystaw ił dokum ent dla konw entu krakow skiego. Z początkiem m aja tego roku podobnie postąpił klasztor w Śtem berku. W 1412 r. trzy klasztory w ysta w iły dokum enty dla K rakow a, a były to ośrodki czeskie w Pradze, Jaro- m ëru i Lanśkrounie. W tym ostatnim przypadku pisem ne potw ierdzenie zw iązku nastąpiło dopiero po pięciu latach od chw ili w ystąpienia strony polskiej. N a tym jed n ak nie koniec, albow iem w 1412 r. dokum ent o po w ołaniu konfraterni w ystaw ił konw ent w Sadskiej, a w 1434 r. klasztor kanoników regularnych w e W rocław iu.
Treść w szystkich tych dokum entów je s t bardzo zb liżona i nie m a w iększych różnic w sam ej budow ie dokum entu, ja k też w ich treści. W y kazują podobieństw o lub naw et zgodność z resztą dokum entów doty czących konfraterni klasztorów kanoników regularnych z obszaru C zech i M oraw.
Ź ródłem do badań nad konfraterniam i są rów nież nekrologi. Te jed n ak są słabo w ykorzystyw ane w badaniach. N ekrolog krakow skich kanoników regularnych pozw olił w skazać na dalsze konfraternie, jak ie zaw arł klasztor B ożego C iała. D ow iadujem y się o zw iązkach z kon w entam i w Fulneku, Prostëjow ie i Roudnicy. Trudno w skazać, kiedy te konfraternie zaw iązano, w pisy m ogą jed y n ie orientacyjnie inform ow ać o czasie ich zaw arcia. Z klasztoram i w Fulneku i Prostëjow ie podpisano układ do połow y 1407 r., natom iast z R oudnicą przed rokiem 1413.
Sam o zaw arcie zw iązku, w ystaw ienie stosow nych dokum entów nie oznaczało realizacji zaw artego tam program u. W nekrologu krakow skim brakuje w pisów osób zw iązanych z klasztoram i w Jarom eru i Sadskiej, chociaż zachow ały się dokum enty konfraterni. C zyżby zw iązki z tym i klasztoram i nie zostały w prow adzone w życie? S praw ą sporną pozostaje konfraternia z czeskim T reboniem . N ekrolog krakow ski nie zaw iera żad nego w pisu z tego klasztoru, natom iast X V lI-w ieczny kronikarz K rzysz to f Ł oniew ski w spom niał o konfraterni zaw artej w 1412 r. Podobnie
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi.. 137 rzecz m a się z zapisem u tego kronikarza na tem at konfraterni zaw artej w 1503 r. z kanonikam i regularnym i z O łom uńca29.
K onfraternie to nie tylko przesyłanie inform acji o zm arłych braciach i m odlitw y za ich dusze, ale także spotkania przełożonych skonfederow a- nych klasztorów . W 1407 r. takie spotkanie odbyło się w praskim klasz torze św. K arola, w którym brał udział prepozyt krakow ski. W 1434 r. do podobnego zjazdu doszło w e W rocław iu30.
K rakow scy kanonicy regularni naw iązali kontakty praw ie ze w szyst kim i klasztoram i tej reguły z obszaru C zech i M oraw. Jak na razie nie m am y inform acji o kontaktach z klasztorem w R okycanach i Boro- w anach.
D ysponujem y stosunkow o niew ielką liczbą inform acji o w ym ianie zakonników m iędzy klasztoram i. W K rakow ie zm arł M aciej z K łodzka, a w K łodzku Paw eł T ilich z K rakow a. K lasztor krakow ski udzielał g o ś ciny braciom z K łodzka i W rocław ia studiującym na tutejszej akadem ii. We W rocław iu na przełom ie XV i XVI stulecia żył B enedykt Polak, au to r i kopista w ielu prac historycznych31.
O dm ienny charakter m iały kontakty kanoników w rocław skich z klasztoram i leżącym i n a ziem iach będących w e w ładaniu królów pol skich. Do XIII w. klasztor ten znajdow ał się w orbicie w pływ ów K oś cioła i w ładców polskich, posiadał ponadto dw ie filie: w M stow ie i dość tajem niczą w M ęce pod Sieradzem . Z chw ilą przejścia konw entu w ro cław skiego pod panow anie czeskie kontakty nie ustały, przynajm niej do połow y X V w. W 1441 roku filie w rocław skie M stów i K alisz (prze niesiony z M ęki) uzyskały sam odzielność. Do tego czasu przełożeni do tych placów ek trafiali z W rocław ia i tu bardzo często byli pow oływ ani na opatów . D olnośląscy przełożeni pełnili funkcje kom isarzy dla obszaru
29 K. Ł a t a k , Kanonicy regularni laterańscy na Kazimierzu w Krakowie do końca
XVI wieku, Ełk 1999, s. 202-206; P. K r a f l , Dokumenty konfraterni czeskich, mo rawskich i śląskich klasztorów z pierwszej połowy X V wieku, „Rocznik Biblioteki
Naukowej PAU i PAN w Krakowie” R. 48, 2003, s. 9-29. 30 K. Ł a t a k , op. cit., s. 206-207.
31 L. M a t u s i k , Ze studiów nad średniowieczną kulturą umysłową kanoników re
gularnych na Śląsku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” R. 22, 1967, nr 1 -2,
Polski. W takiej roli w idzim y ich w 1367 i 1385 r. D opełnieniem obrazu kontaktów śląskiego klasztoru z polskim i odpow iednikam i były konfra ternie. O prócz zw iązku z K rakow em , w cześniej, bo w 1406 r., zaw arto
układ z m azow ieckim C zerw ińskiem . B yć m oże istniało też porozum ie nie z T rzem esznem , ale nie m a na to dokum entów 32.
O czyw iście konw ent w rocław ski utrzym yw ał ścisłe kontakty z klasztoram i czeskim i. Tam tejszy opat Jodok z G łuchołazów , reform u ją c klasztor, opierał się n a założeniach roudnickich. K onstytucja k lasz to rn a z 1440 r. była oparta m .in. n a statutach konw entu w Roudnicach. Z okazji zatw ierdzenia tego doniosłego aktu do W rocław ia zjechali się przedstaw iciele czeskich i m oraw skich klasztorów 33.
W czasach panow ania W ładysław a Jagiełły pojaw iło się kilka klasz torów karm elickich fundacji m onarszej i m ieszczańskiej. Początek dał
im konw ent krakow ski, fundow any w 1395 r., oparty na zakonnikach i w zorach praskich. W szystkie klasztory z ziem polskich i czeskich zn a lazły się w pow ołanej w 1348 r. prow incji górnoniem ieckiej. Funkcjono w ała ona do 1411 r., kiedy to kapituła generalna, obradująca w Bolonii, pow ołała prow incję czeską, obejm ującą Czechy, Polskę, Prusy, W ęgry, Saksonię i Turyngię. P row incja ta została zlikw idow ana w 1440 r. i po dzielona m iędzy prow incję górnoniem iecką i saską, do której w łączono m .in. śląski klasztor w Strzegom iu i obszar Prus. D opiero w 1462 r. na trw ałe przyw rócono prow incję czesko-polską, obejm ującą państw o cze skie, polskie z M azow szem i L itw ą oraz ziem ie zakonu krzyżackiego34.
L iczba klasztorów karm elickich w C zechach i w Polsce nie była duża. W pierw szym z tych krajów do 1434 r. funkcjonow ały klasztory w Pradze, Tachow ie i Strzegom iu, ponadto cztery w Polsce oraz po je d nym w P rusach i na M azow szu.
32 E ad e m. Związki wrocławskiego opactwa na Piasku z Polską centralną w okresie
średniowiecza, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka" R. 28, 1973, nr 2, s. 230-
-254; A. P o b ó g - L e n a r t o w i c z , Kanonicy regularni na Śląsku. Życie konwentów
w śląskich klasztorach kanoników regularnych w średniowieczu, Opole 1999, s. 187-
-188.
33 L. M a t u s i k , Związki wrocławskiego opactwa..., s. 58-59; A. P o b ó g - - L e n a r t o w i c z , op. cit., s. 178.
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi... 139 Pierw si karm elici przybyli z Pragi, przyw ożąc ze sobą niezbędne sprzęty i księgi. W ciągu następnych dekad skład konw entu się spoloni zow ał, ale kontakty z praską m acierzą nie ustały. Tam polscy zakonnicy przybyw ali na nauki do studium zakonnego, przynajm niej do roku 1462, do chwili przeniesienia siedziby prowincji polsko-czeskiej do K rakow a35. Andrzej Pastier, pochodzący z czeskiego klasztoru w Tachowie, trafił do konw entu poznańskiego. Ten czeski klasztor, ufundow any w 1351 r., m iał liczne w ięzi z konw entam i polskim i, nie tylko na skutek w spólności prow incji, ale z uwagi na częste m igracje tachow skich za konników do klasztorów zakładanych w Polsce36.
A ugustianie pojaw ili się na ziem iach polskich w XIII w. Pow stały cztery klasztory na Pom orzu i dw a na Śląsku. W połow ie XIV w. nastąpi ła now a fala fundacyjna. N a w spom nianym w yżej terenie pow stało sześć klasztorów , z czego w iększość na Śląsku (W rocław, Brzeg, D zierzgoń, Żagań). N atom iast na obszarze K rólestw a Polskiego zakonnicy pojaw i li się z inicjatyw y K azim ierza W ielkiego. K ról sprow adził ich z C zech i osadził w K azim ierzu pod K rakow em . K w estią sporną pozostaje, skąd przybyli. W iadom o, iż pierw szym przełożonym był Szym on Sporer, po chodzący z czeskiego konw entu w D om ażlicach, w zm iankow any jak o przeor krakow ski w 1343 r. N atom iast Jan D ługosz opow iedział się za przybyciem pierw szych zakonników z Pragi.
P olskie i czeskie średniow ieczne klasztory augustiańskie w chodziły w skład prow incji baw arskiej z siedzibą w R atyzbonie, która rozciągała się n a ogrom nym obszarze. O prócz w ym ienionych dw óch krajów obej m ow ała A ustrię, Styrię, K aryntię, Śląsk i M orawy. Karol IV dążył do utw orzenia osobnej prow incji dla czeskich augustianów . W 1347 r. w y dzielono j ą z C zech, Polski i M oraw, lecz pięć lat później zlikw idow ano, ponow nie w łączając ziem ie te do prow incji baw arskiej37.
35 I d e m, Fundacja klasztoru karmelitów trzewiczkowych na Piasku w Krakowie, „Nasza Przeszłość” t. 60, 1982, s. 109-112.
36 I d e m, Fundacja klasztoru karmelitów trzewiczkowych pod wezwaniem Bożego
Ciała w Poznaniu a kult eucharystyczny króla Władysława II Jagiełły, „Poznańskie
Studia Teologiczne” t. 5, 1984, s. 352.
37 G. Ut h , Szkic historyczno-biograficzny Zakonu Augustiańskiego w Polsce, Kra ków 1930 s. 29, 3 3 -3 9 /
N iew iele w iem y o zw iązkach m iędzy klasztoram i polskim i i czesk i mi. K lasztor krakow ski skłaniał się raczej ku W ęgrom niż ku C zechom . W 1390 r. zakonnicy z K rakow a objęli klasztor w B ardiow ie na W ę grzech, a w 1423 r. klasztor w K oszycach38. Ponadto zauw ażyć w ypada, iż księgi rachunkow e krakow skich augustianów z początku XVI stulecia nie zaw ierają żadnych inform acji o kontaktach z czeskim i czy też w ę gierskim i placów kam i39.
W brew pozorom dzieje polskich franciszkanów są słabo opracow a ne. M am y liczne m onografie poszczególnych konw entów , natom iast bra kuje prac ukazujących zw iązki m iędzy nimi. B adacze nie zw racali uwagi na pow iązania m iędzy klasztoram i w ram ach prow incji czesko-polskiej. W połow ie XV w. w Polsce za spraw ą Jan a K apistrana pow ołano do życia franciszkanów obserw antów , zw anych bernardynam i. W C zechach proces ten nastąpił nieco w cześniej. D la tej gałęzi franciszkanów pow o łano w 1451 r. w ikariat, obejm ujący A ustrię, C zechy i Polskę. W tym ostatnim kraju klasztory obserw antów gw ałtow nie się rozwijały, lecz gw ardianam i pierw szych placów ek zostaw ali cudzoziem cy, głów nie N iem cy ze Śląska. Pierw szy etap cechow ał się dużym i nadużyciam i ze strony obcych przełożonych. N ie chcieli oni przejm ow ać gotow ych i w y posażonych klasztorów , często niszczono drogie i ozdobne przedm ioty lub księgi, bardzo często w yw ożąc je do klasztorów śląskich. W 1478 r. w ysłano księgi z K rakow a do O łom uńca i Nysy. Proceder ten je st znany i opisany w literaturze i doskonale ukazuje stosunki panujące w prow in cji. O dbiciem tychże stosunków było um iejscow ienie kapituł. Do 1467 r. kapituły odbyw ały się na M oraw ach, w A ustrii i na Śląsku. Strona pol ska ciągle w nosiła skargi do w ładz zakonnych, co w konsekw encji d o prow adziło do pow stania osobnego, polskiego w ikariatu franciszkanów obserw antów w 1468 r. Pom im o tych znanych i opisanych w litera turze działań i sporów narodow ościow ych, niew iele m iejsca pośw ię
38 W. K o l a k , Klasztor Augustianów przy kościele św. Katarzyny w Krakowie do
połowy XVI wieku. Fundacja, rozwój uposażenia i rola kulturalna, Kraków 1982,
s. 91-92.
39 Por. Dochody i wydatki Konwentu Braci Eremitów św. Augustyna przy kościele
św. Katarzyny w Kazimierzu, wyd. K. J e l o n e k - L i t e w k a [et al.], t. 1: 1502- -1505, t. 2: 1506-1508, Kraków 2002-2004.
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi.. 141 cono pow iązaniom m iędzy klasztoram i, w ędrów kom zakonników czy ksiąg40.
Z chw ilą podziału prow incji dom inikańskiej na polską i czeską w sposób naturalny spraw y koncentrow ały się w ew nątrz nich. W ym ia na zakonników i kontakty m iędzy konw entam i odbyw ały się w ram ach kontraty czy też prow incji, chociaż i w tym obszarze skala w ym iany personalnej nie je s t znana41. Śląskie klasztory dom inikańskie m ogły utrzym yw ać kontakty z zakonnikam i w Polsce i C zechach, jed n a k z ra cji przynależności, a także języka, ściślejsze zw iązki istniały z kontratą w ielkopolską, pruską i kaszubską42. W iem y jed y n ie o sporadycznych kontaktach z placów kam i czeskim i: w 1475 r. dom inikanin z Ząbkow ic przeniósł się do klasztoru czeskiego, a w 1582 w O łom uńcu zm arł zakon nik z klasztoru w rocław skiego43. Być m oże nie były to je d y n e kontakty, lecz badania prow adzone dla klasztoru w rocław skiego w ykazały pow aż ne trudności w uchw yceniu tych zw iązków . Skład prozopograficzny tego konw entu w ykazuje rzadko pojaw iające się osoby z ziem polskich czy czeskich. W tych przypadkach trudno określić, czy pochodzili oni z tych m iejscow ości, z których się pisali, czy też z rodzin ju ż osiadłych na Ślą sku, a piszących się z m iejsca w yjścia44.
40 K. M i n a r i k , Die Provinzvikare der österreichisch-böhmisch-polnischen Obser
vantenprovinz von 1451 bis 1467, „Franziskanische Studien” t. 1, 1914, s. 328-
-336; Cz. B o g d a l s k i , Bernardyni w Polsce (1453-1530), t. 1: Zarys dziejów na
tle współczesnych wydarzeń, Kraków 1933, s. 134, 196-198, 279-280; K. K a n t a k , Bernardyni polscy, t. 1: 1453-1572, Lwów 1933, s. 16-18; P. H l a v â c e k , Ćestl frantiśkóni naprelomu stredovëku a novovëku, Praha 2005, rozdz. 2: Nacionâlnlpar- tikularismus; G. W ą s, Franciszkanie-obserwanci na Śląsku w średniowieczu. Zarys historii, [w:] Bernardyni na Śląsku w późnym średniowieczu, red. J. K o s t o w s k i ,
Wrocław 2005, s. 21-50.
41 K. K a c z m a r e k , Średniowieczne podróże wielkopolskich dominikanów, „Studia Periegetica” t. 2, 2008, s. 62-64, 66; i d e m, Mobilność dominikanów ze śląskiej kon
traty polskiej prowincji Zakonu Kaznodziejskiego w X V wieku, [w:] Święty Jacek Odrowąż..., s. 148-149.
42 I d e m, Mobilność dominikanów..., s. 152, 162, 166, 170. 43 Ibidem, s. 164, 167-168.
44 I d e m, Konwent dominikanów wrocławskich w późnym średniowieczu, Poznań- -Wrocław 2008, s. 40-41, 47, 52,65, 71-74.
142
Z ainteresow anie badaczy problem atyką husycką je s t w ciąż żyw e. Jednym z kluczow ych zagadnień je s t stosunek husytów do klasztorów i zakonników . K lasztory czeskie ulegały zniszczeniu, a zakonnicy ra tow ali się ucieczką. Ich naturalnym schronieniem był Śląsk i Polska. W tym ostatnim przypadku bazujem y raczej na dom ysłach niż n a prze kazach źródłow ych.
W 1421 r. został spalony klasztor w Roudnicy, a część zakonni ków udała się do innych konw entów . Szczęśliw ie w yw ieziono tam tej sze zbiory biblioteczne i przedm ioty ze skarbca do innych klasztorów , m.in. W rocław ia i K rakow a. W edług X V li-w iecznego kronikarza zakon nego S tefana R anatow icza do K rakow a przybyli uciekinierzy z w ojen husyckich45. Z pew nością zjaw ili się w e W rocław iu i pozostali tam na dłuższy czas. W 1429 r. przy w yborze w rocław skiego przełożonego był obecny opat M aciej z czeskich R oudnic, co w iąże się z je g o dłuższym tam pobytem z pow odu w ojen husyckich. W tym czasie w e W rocław iu spotykam y pisarza-zakonnika z R oudnic. N ajpew niej na utrzym aniu w rocław skiego konw entu znaleźli się w ygnańcy z czesko-m oraw skich prepozytur46.
U ciekinierem z C zech był karm elita A ndrzej Pastier, rządzący p o znańskim karm elem od 1420 r. W zam ierzeniu Jagiełły m iał zreform o w ać klasztor, przekształcić go w pielgrzym kow e sanktuarium i uczynić zeń stolicę prow incji na całe K rólestw o Polskie. W ydzielenie prow incji w iązało się z w ypadkam i husyckim i i praktycznie z rozpadem karm elic kiej prowincji czeskiej. C zęściow o udało się zrealizow ać królew skie pla ny, gdyż w 1426 r. papież w yznaczył A ndrzeja na przeora poznańskiego i prow incjała prow incji polskiej na pięć lat. D otychczasow ej prow incji czeskiej nie udało się zlikw idow ać i funkcjonow ała ona dalej. Przy pom o cy papieża podjęto jeszcze próbę w yjęcia klasztoru poznańskiego spod w ładzy prow incjałów i oddania bezpośrednio Stolicy A postolskiej47.
45 L. M a t u s i k , Niektóre aspekty..., s. 289, 293.
46 E a d e m , Związki wrocławskiego opactwa, s. 253; A. P o b ó g - L e n a r t o w i c z ,
op. cit., s. 176.
47 T.M. T r a j d o s , Fundacja klasztoru karmelitów trzewiczkowych pod wezwaniem
Związki klasztorów polskich z klasztorami czeskimi.. 143 Po katastrofie husyckiej w Polsce zrodził się plan przejęcia zw ierzch nictw a, przysługującem u klasztorow i na Strahow ie koło Pragi, nad klasz toram i norbertańskim i w Europie Środkow o-W schodniej. Do tej roli pre tendow ał niew ielki klasztor brzeski, w yw odzący się z linii strahow skiej, który powoli w yrastał na spadkobiercę tradycji i praw Strahow a. Z nisz czenia klasztorów czeskich w latach 1420-1423 spow odow ały, iż opat M ikołaj w ystąpił z planem poddania w ładzy przełożonego brzeskiego klasztorów cyrkarii polskiej, w ęgierskiej i czeskiej. C hodziło o utw orze nie organizacji prow incjalnej nieznanej do tej pory prem onstratensom . O statecznie nic tych planów nie w yszło48.
Trudno stw ierdzić obecność czeskich prem onstratensów na ziem iach polskich. Szczególnym przypadkiem je s t Jan, w yw odzący się z kon w entu strahow skiego, a przebyw ający na dw orze W ładysław a Jagiełły. W ładca ten ufundow ał klasztor norbertanów w N ow ym Sączu49. Z akon nicy obecni byli tam ju ż w 1409 r. Pierw szym opatem został w spom nia ny Jan, natom iast pozostali bracia przybyli z B rzeska, przez co konw ent podporządkow any został w łaśnie tem u opactw u50.
W czasie w ojen husyckich doszło do zagłady konw entów augustiań skich n a terenie Czech, M oraw i częściow o A ustrii i Saksonii. Niestety, nie m am y żadnych inform acji, przynajm niej w literaturze przedm iotu, o obecności zakonników z tam tych terenów na ziem iach polskich.
N akreślony obraz zw iązków m iędzy klasztoram i polskim i i czeski mi w yw ołuje pew ne refleksje. B adacze nie dostrzegają pow iązań, nie poszukują ich. Pojaw iają się postulaty badań propozograficznych, badań
48 Cz. D e p t u ł a , „Monasterium Bethleem”. Wokół misji bpa Henryka Zdika i po
czątków opactwa w Brzesku, „Roczniki Humanistyczne” t. 18, 1970, z. 2, s. 28-31.
49 W. K n a p i ń s k i , Święty Norbert i jego zakon. Początki norbertańskich klasztorów
w cyrkarii polskiej i nieco z ich dziejów, Warszawa 1884, s. 219-220; K. H a r t l eb, „Dla pomnożenia chwały Bożej ”. Jagiełlowe i Jadwigi fundacje i darowizny na rzecz Kościoła w Koronie i Litwie, „Nasza Przeszłość” 1.1,1946, s. 29; J. R aj m a n, Szpital i klasztor św. Ducha w Nowym Sączu w późnym średniowieczu, „Rocznik Sądecki”
t. 20, 1992, s. 53; M. D e r w i c h , Der Prämonstratenserorden im mittelalterlichen
Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum Prämonstratenseror den, red. I. C r u s i u s , H. F l a c h e n e c k e r , Göttingen 2003, s. 322, 337.
5U Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, cz. 1: 1063-1415, wyd. S. K u r aś, Lublin 1965, nr 187; J. R a j m an, op. cit., s. 54-55.
nad liturgią, kalendarzam i czy piśm iennictw em zakonnym , lecz trudniej znaleźć badaczy chcących podjąć się tych tem atów . W ysiłek podejm o w any przez licznych naukow ców polskich i czeskich przynosi w szakże w ażne ow oce, tak ja k w przypadku kanoników regularnych. D obrym przykładem badań nad pow iązaniam i polsko-czeskim i są opracow ania dotyczące najstarszych kronik franciszkańskich, ukazujące sposób po zy skiw ania w iadom ości przez kronikarzy i obieg tych inform acji.
Abstract
The relationship between Polish and Czech m onasteries in the M iddle Ages have been poorly studied. M ost studies focus on the history o f the m onasteries within individual countries and often exceed those boundaries only as a sidenote in the debate on the religious history o f the province, provided that it com prised o f land belonging to both countries. Silesia is a special case, originally belonging to Poland, and since the fourteenth century forming a part o f the Polish state. The history o f the land m eant that it becam e a sort o f bridge between the Polish and Czech m onasteries, despite the com plex issues o f belonging to different religious provinces.
The earliest religious ties between the Poland and Bohem ia are poorly docum ented in source materials. Relationships within the Benedictine circles, perhaps because o f the structure o f this order, are barely noticeable. In the light o f previous studies, rivalry emerges between the Polish and Czech party as to the possibility o f the establishm ent o f new m onasteries in Silesia. Bohemian inspirations can be visible in the forming, on the Polish lands, the first Norbertine and Carm elite m onasteries, as well as those o f the Canons Regular or the red-star Crusaders. During the reign o f Casim ir the Great, there were clear patterns o f adopting Bohemian models as to the preferences o f the monasteries founded, as well as the developm ent o f urban topography o f Krakow follow ing the model o f Prague. The Polish side, however, had an unspecified impact on the origins o f the Dominicans in the Czech lands, and links within the chivalric Order o f the Holy Sepulchre in Jerusalem.
The beginning o f the fifteenth century, the H ussite period, is traditionally linked to the dem ise o f Czech m onasteries, and monks escaping, am ong other places, to Silesia and Polish m onasteries. This issue requires further study, although there are traces o f Czech monks in these lands. The fifteenth century brought a sense o f national identity, which in religious circles lead to separatism and hostility, even within the wom b Observance Franciscans (St. B ernard’s
order); this also applied, to a much lesser extent, to the Dominicans, especially the Silesian friars operating under the Polish province. It is difficult to determine whether the school districts o f the Cistercians and Dominicans were the area o f cooperation or religious rivalry between the Polish and the Czech. However, in this period, one can see signs o f cooperation between the Polish side and the Czech, even in the bosom o f the Canons Regular order, or the reform ing Benedictines.
The researchers describing the history o f the m onasteries focus on their internal issues, and do not notice the relationships between them on the international stage (with the exception o f the Cistercians, w here the filiation system operated), nor do they look for such relationships. Prosopographical research, the study o f liturgy, calendars, and monastic w ritings provide an excellent opportunity to draw the attention to the connections between Polish and Czech monasteries.
