Katarzyna Ślebarska
Rola teorii atrybucji w poznaniu
procesów zaradczych człowieka
bezrobotnego
Chowanna 2, 54-62
2004
Katarzyna ŚLEBARSKA
Rola te o r ii a try b u c ji
w p o zn a n iu p r o c e s ó w za rad czy c h
c z ło w ie k a b e z r o b o tn e g o 1
Człowiek, postrzegając swoje otoczenie, nie ogranicza się tylko do jego od bioru, ale dąży do poznania przyczyn zachodzących w nim zjawisk. Proces ten nasila się w zależności od wartości, ja k ą osoba przypisuje danem u zdarzeniu. Niewątpliwie sytuacja bezrobocia, k tó ra odbierana jest przez doświadczają cego ją człowieka jak o trudna, a nawet krzywdząca, skłania podm iot do analizy własnego położenia. Wnioski, do jakich dojdzie podm iot, pozwalają zrozumieć własną sytuację, a także m ają związek z dalszym zachowaniem. W wyjaśnieniu tego problem u możemy posłużyć się teorią atrybucji, czyli teorią w nioskowania o przyczynach zdarzeń oraz przyczynach zachowań wła snych, a także innych ludzi. Teorie atrybucji pom agają człowiekowi w ustale niu przyczyny zaistniałego stanu rzeczy, a przez to przywracają rozumienie otaczającego go świata. Tworzenie atrybucji przyczyn zaistniałego stanu rzeczy pom aga osobie w zrozum ieniu sytuacji, co z kolei sprzyja podejm owaniu skutecznych i sensownych działań.
Niniejszy artykuł przedstawia wyniki badań, których celem było określenie związków występujących pomiędzy rodzajem dokonywanej atrybucji przez bezrobotnych absolwentów a rodzajem podejm owanych przez nich zachowań zaradczych. Z badano także związki zachodzące pomiędzy wewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli wzmocnień a aktywnością zaradczą.
1 A rtykuł pow stał n a podstaw ie pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof, d r hab. Zofii R atajczak; obronionej 27.05.2003.
A try b u c ja i jej re g u la c y jn e zn aczen ie
K atarzyna Ślebarska: Rola teorii atrybucji... 55
Procesy atrybucji pom agają w przywróceniu człowiekowi rozum ienia otaczającego go świata, rządzących nim reguł, a także zrozum ieniu własnego położenia, wpływają również n a przeżywane emocje oraz przyjm owane p o stawy. Regulują także podejm owane przez człowieka działania, odpowiednio je ukierunkowując i nadając im sens.
Człowiek, dociekając przyczyn zaistniałego stanu rzeczy, bierze pod uwagę zarówno siły personalne, umiejscowione w osobie, ja k i siły środowiskowe, tkwiące w otoczeniu ( H e i d e r , 1958; K e l l e y , 1967) i szacuje udział każdej z nich w danym zdarzeniu.
Poznanie przyczyny powstałej sytuacji pozwala człowiekowi na w ypraco wanie odpowiednich i efektywnych sposobów wpływania na nią, a nawet zapobiegania jej wystąpieniu w przyszłości. Aktywność atrybucyjna nasila się w wypadku zdarzeń niekorzystnych, gdy podm iot traci nad nimi kontrolę, i służy odzyskaniu poczucia wpływu na otoczenie.
Procesy atrybucji służą m.in. zachow aniu dobrego wizerunku człowieka wobec siebie, jak również wobec innych. Po odniesionym sukcesie osoba częściej dokonuje atrybucji wewnętrznej, przez co w zrasta jej sam oocena, w przypadku porażki natom iast podm iot skłonny jest przypisywać odpowie dzialność czynnikom zewnętrznym, n a które sam nie m iał wpływu, co z kolei pomaga uniknąć obniżenia własnej wartości oraz kom prom itacji w oczach innych.
A try b u c ja przyczyn sytu acji b ezro b o cia
Problem bezrobocia rośnie w dużym tempie i obejm uje coraz większą część społeczeństwa. N iepokojąca staje się trudność w znalezieniu pracy przez ludzi młodych. W 2002 ro k u liczba bezrobotnych absolw entów zarejestrowanych w katowickim Urzędzie Pracy wyniosła 1048, co stanowi około 6% ogółu za rejestrowanych2. N aw et wysokie wykształcenie przestało być już gwarantem zdobycia zatrudnienia. K ończąc szkołę, otrzym ują oni często konkretny za wód, który nie znajduje popytu na obecnym rynku pracy. Przez to duża część absolwentów w znacznym stopniu zasila społeczną przestrzeń bezrobocia.
U trata pracy staje się przyczyną zaburzenia równowagi między osobą i o to czeniem, a także obniża ogólny d o b ro stan człowieka, m.in. poprzez zmniej
szenie możliwości zaspokajania potrzeb. Bezrobotny będzie więc brał pod uwagę własne zdolności i cechy warunkujące jego przydatność do pożądanej pracy, ja k inteligencja, wiedza, doświadczenie etc., a także po d d a analizie jakość swoich działań ukierunkow anych na znalezienie pracy, czyli swoją m otywację oraz aktywność w realizacji celu. Oprócz tego rozpatryw ać będzie czynniki środowiskowe, które również mogły przyczynić się do braku pracy.
Brak pracy spostrzegany jest najczęściej jak o krzywda. K oszty psycho logiczne ponoszone przez człowieka „obarczonego” tą sytuacją powodują zagrożenie wzorców i obrazu własnej osoby, a także pogorszenie się relacji między osobą a otoczeniem ( W a r r , J a c k s o n , B a n k s , 1988). Sytuacja pozostaw ania bez pracy powoduje, że człowiek dostrzega rozbieżność między dotychczasowym a obecnym spostrzeganiem siebie i świata, z czym nie jest w stanie się pogodzić.
N agrom adzenie licznych negatywnych stanów emocjonalnych wynikają cych z sytuacji braku pracy i przyczyniających się do obniżenia samooceny, utrudnia prawidłowe odczytanie rzeczywistej przyczyny. Bezrobotni, m ając poczucie krzywdy i niesprawiedliwości, przypisując przyczyny pojawienia się w ich życiu sytuacji bezrobocia innym ludziom, ich świadomym i złym intencjom, m ogą wykorzystywać atrybucję do obrony obrazu własnej osoby, a także podwyższenia własnej wartości. A trybucja tak a będzie służyła w tym przypadku obronie ego ( R o s s , B i e r b r a u e r , P o l l y , 1974).
Umiejscowienie przyczyny niepowodzeń zależy często od perspektywy, z jakiej dokonuje się oceny sytuacji ( J o n e s , N i s b e t t , 1972 za: H a s l a m , 2001). Osoby bezrobotne częściej dop atru ją się przyczyn utraty pracy w złym funkcjonow aniu państw a lub cechach pracodawców, natom iast osoby pracują ce odbierają bezrobotnych jak o gorzej wykwalifikowanych i źle pracujących. T ak więc przypisywanie odpowiedzialności czynnikom osobowym bądź czynnikom środowiskowym wpływa na emocje przeżywane przez człowieka, jego oczekiwania względem siebie i innych, a także na wybór określonych
strategii zaradczych, podejm owanych w celu poradzenia sobie z sytuacją.
B adania w ła s n e
W badaniach przyjęto, za Heiderem, podział na wewnętrzną i zewnętrzną atrybucję. D o konan o również podziału na atrybucję zgeneralizowaną oraz atrybucję selektywną. Zagadnienie atrybucji zgeneralizowanej obejmuje cztery rodzaje atrybucji dokonyw anych do: 1. Ja; 2. Sytuacja ekonomiczna; 3. Rząd; 4. Pracodawca.
Katarzyna Ślebarska: Rola teorii atrybucji.. 57
Bezrobotni absolwenci badani byli pod kątem w skaźnika intensywności oraz wskaźnika selektywności atrybucji. W skaźnik intensywności pokazuje nasilenie atrybucji przyczyn dokonywanej przez osoby bezrobotne do wyżej wymienionych czynników. K ażdy z wymienionych rodzajów atrybucji ro zp at rywany osobno pełni funkcję w skaźnika selektywności atrybuq'i.
Przyjęty został podział aktywności zaradczej n a zachow ania czynne oraz zachow ania bierne. Z achow ania czynne obejm ują aktywne form y poszukiwa nia pracy, m .in. przeglądanie odpowiednich ofert, k o n tak ty z urzędem pracy oraz bezpośrednio z pracodaw cą, a także dokształcanie się, zdobywanie nowych kwalifikacji i doświadczenia ( M a k s e i o n , 1998). Z achow ania bierne natom iast oznaczają brak jakichkolw iek starań w celu znalezienia miejsca pracy.
D odatkow o zbadano wewnętrzne poczucie kontroli wzmocnień przejawia ne przez osoby bezrobotne.
O sob y bad ane
D ana próba d o b ran a została losowo z populaq'i bezrobotnych absolwen tów (N = 100). B adania przeprow adzono w katow ickim Urzędzie Pow iato wym w 2003 roku. D ane dotyczące osób badanych przedstaw ia tabela 1.
T a b e l a 1 Charakterystyka próby badawczej
Л Г = 1 0 0
Cecha K ategoria Procent
Płeć kobiety 55 mężczyźni 45 Wiek 18-20 lat 66 21-23 lat 10 24-26 lat 22 27-28 lat 2 W ykształcenie zawodowe 14 średnie 64 wyższe 22
O kres pozostaw ania bez pracy (w . miesiącach)
l ^ t 25
5-8 59
W iększość badanych znajduje się w przedziale wiekowym 18-20 lat, m a średnie wykształcenie i pozostaje bez pracy około 6 miesięcy. D o d ać należy, że zdecydowana większość znajduje się n a utrzym aniu rodziców, określając przy tym stan m aterialny rodziny jak o średni. Ż adn a z osób badanych nie założyła własnej rodziny, są one osobam i samotnymi.
M e t o d a b a d a w c z a
W badaniu posłużono się specjalnie skonstruow anym Kwestionariuszem do B adania Sytuacji Bezrobocia, pozwalającym określić rodzaj dokonywanej atrybucji oraz podejm ow anych zachow ań zaradczych, a także „Skalą I - E w Pracy” ( G l i s z c z y ń s k a , 1990) wskazującą na nasilenie poczucia wewnętrznej kontroli wzmocnień.
1. Kw estionariusz składa się z dwóch części i zawiera łącznie siedemnaście pozycji (osiem dotyczy atrybucji, dziewięć dotyczy zachowań zaradczych) oraz metryczkę. Pierwsza część kwestionariusza obejmuje dwanaście pozycji doty czących atrybucji zewnętrznej i wewnętrznej (łącznie siedem pytań) oraz zachowań czynnych i biernych (łącznie pięć pytań). Odpowiedzi udzielane są odpowiednio do przyjętej skali pięciostopniowej. D ru g a część kwestionariusza zawiera jedno pytanie badające natężenie atrybucji oraz cztery pytania dotyczące rodzaju podejm ow anych zachow ań zaradczych. Osoby badane nie są ograniczane w wyborze odpowiedzi, w każdym pytaniu m ogą zaznaczać większą liczbę odpowiedzi.
2. „Skala I - E w Pracy” X. Gliszczyńskiej przeznaczona jest do badania poczucia kontroli. Skala składa się z dwóch części: podskali Filozofii Życiowej (FŻ - dwanaście pozycji), podskali Sytuacji Pracy (SP - trzynaście pozycji). Całość składa się z dwudziestu pięciu pozycji. W ynik końcowy świadczy o nasileniu poczucia kontroli wewnętrznej.
W y n ik i
W analizie uzyskanych danych zbadano siłę związku pomiędzy przyjętymi zmiennymi.
Atrybucja przyczyn a zachowania zaradcze
A naliza wyników w ykazała istotny związek między przewagą atrybucji we wnętrznej przyczyn własnego bezrobocia i podejmowaniem czynnych zachowań zaradczych. Korelacja między tymi zmiennymi jest ujemna (r = — 0,224; N = 100;
K atarzyna Ślebarska: Rola teorii atrybucji... 59
p < 0,05), oznacza to, że wraz ze wzrostem tendencji do tworzenia atrybucji we wnętrznej maleje skłonność do podejm ow ania czynnych zachow ań zaradczych. Nie stw ierdzono istotnego związku między przewagą atrybucji zewnętrznej i podejm owaniem zachow ań biernych (r = 0,073; N = 100; p > 0,05). Analiza korelacji atrybucji zgeneralizowanej i zachow ań biernych wykazała istotny związek między tymi zmiennymi (r = 0,262; N = 100; p > 0,01). Nieistotny okazał się związek między zachow aniam i czynnymi a atrybucją selekywną do Ja (r — 0,163; N = 100; p > 0,05) oraz związek między atrybucją do sytuacji ekonomicznej (r = 0,044; N = 100; p > 0,05). Z achow ania czynne pozytywnie korelują natom iast z atrybucją do rządu (r = 0,393; N = 100; p >0,01), istotny okazał się także związek atrybucji do pracodaw cy i zachow ań czynnych (r = 0,229; N = 100; p < 0,05).
W celu sprawdzenia, ja k ą rolę odgrywa rodzaj dokonyw anej atrybucji w wyjaśnianiu skłonności do podejm ow ania określonych zachow ań zarad czych, posłużono się analizą regresji, której wyniki przedstaw ione zostały poniżej. Najlepszym predyktorem podejm ow ania czynnych zachow ań przez osoby bezrobotne w celu poradzenia sobie z sytuacją bezrobocia okazała się atrybucja do rządu (por. tabela 2). Umieszczone w tabeli 3 zmienne nie pozwalają w sposób istotny przewidywań skłonności do podejm ow ania bier nych zachow ań zaradczych wobec własnego bezrobocia.
T a b e l a 2 Wyniki analizy regresji dla zmiennej: zachowania czynne
Zm ienne w prow adzone Beta r 2 t P A trybucja w ew nętrzna - 0 ,2 2 4 0,050 — 2,280 0,025 A trybucja zew nętrzna 0,175 0,030 1,755 n.i. A trybucja do „rząd” 0,393 0,154 4,227 0,000 A trybucja do „pracodaw ca” 0,229 0,052 2,330 0,022
T a b e l a 3 Wyniki analizy regresji dla zmiennej: zachowania bierne
Zm ienne w prow adzone Beta r2 t P
A trybucja wewnętrzna 0,113 0,013 1,130 0,261 A trybucja d o Ja 0,110 0,012 1,091 0,559 A trybucja do „Sytuacja ekonom iczna” 0,053 0,003 0,527 0,600 A trybucja zgeneralizow ana 0,263 0,069 2,695 0,08
Poczucie kontroli a zachowania zaradcze
Nie stw ierdzono istotnego związku pom iędzy poczuciem kon tro li wew nętrznej a większą skłonnością do podejm ow ania czynnych zachow ań zarad czych (r = —0,262; p > 0,05). P o d o b n y rezultat otrzym ano przy analizie kore lacji wewnętrznego poczucia kon troli i skłonności do biernych zachow ań za radczych (r = —0,082; p > 0,05). M ożna wnioskować o braku istotnego związku
pomiędzy umiejscowieniem poczucia kontroli a podejm owanym i zachow ania mi zaradczymi u badanych absolwentów.
Dyskusja
B adania przeprow adzone wśród bezrobotnych absolw entów wykazały m alejącą tendencję do podejm ow ania zachow ań czynnych przy wzroście atry bucji wewnętrznej. W nioskow ać zatem m ożna, że człowiek, obarczając siebie za b rak zatrudnienia, m oże przejawiać skłonność do pop ad an ia w bezradność. Zaistniałe trudności w znalezieniu miejsca zatrudnienia upatruje w sobie, w nie dostatecznych kwalifikacjach czy małej sile przebicia. Osoby takie, których działania ukierunkow ane n a szukanie pracy, dodatkow o spotykały się z per m an entną negacją ze strony potencjalnych pracodawców , bardzo przeżywają swoje porażki i zaprzestają dalszych starań, przyjm ując postaw ę bierną.
Z badań w ynika b rak związku pomiędzy atrybucją zewnętrzną przyczyn własnego bezrobocia a zachowaniem biernym. W tym w ypadku proces atrybucji m oże służyć zachow aniu dobrego w izerunku człowieka wobec siebie, ja k również wobec innych. Po odniesionym sukcesie osoba częściej dokonuje atrybucji wewnętrznej, przez co w zrasta jej sam oocena, natom iast w przypad ku porażki podm iot skłonny jest przypisywać odpowiedzialność czynnikom zewnętrznym, na któ re sam nie m iał wpływu, co z kolei pom aga uniknąć obniżenia własnej wartości o raz kom prom itacji w oczach innych.
Rodzaj dokonywanej atrybucji wiąże się więc z podejm owaniem aktyw no ści zaradczej. W ażny czynnik stanowi tu treść dokonywanej przez podm iot atrybuq'i. A trybucje do Ja, czyli atrybucje wewnętrzne, dokonyw ane są w sytuacji, gdy podm iot spostrzega przyczynę braku pracy w sobie. U w aża on, że poprzez zbyt m ałe kwalifikacje, słabą znajom ość języka czy b rak um iejętno ści obsługi kom putera, sam niejako jest sprawcą i przyczyną pojawiających się trudności w znalezieniu pracy. O soba tak a spostrzegać m oże wewnętrzne przyczyny jak o względnie stałe, dlatego też atrybucja do Ja nie pociąga za sobą większej skłonności d o podejm ow ania aktywnych zachowań.
Podobnie jest w przypadku atrybucji do sytuacji ekonomicznej kraju. Przedsiębiorstwa państw owe na skutek małej zdolności do powstrzym ywania spadku sprzedaży stają się przyczyną limitowanych miejsc pracy ( B a l c e r o w i c z , 1999). Często osoby osiągające wiek emerytalny dalej piastują dotych czasowe stanow iska, wstrzym ując tym samym n atu raln ą rotację, co zmniejsza szansę zdobycia zatrudnienia przez osoby m łode. M ożna jed n ak przypuszczać, że sytuacja ekonom iczna jest sferą zbyt ogólną i odległą, zwłaszcza dla ludzi młodych, którzy ukończyli naukę w szkole zawodowej lub liceum.
K atarzyna Ślebarska: Rola teorii atrybucji.. 61
Przyczyna własnego bezrobocia przypisyw ana jest często przez bezrobot nych, w sensie ogólnym: władzy. W iną obarczany jest konk retn y rząd lub władze m iasta. W pracodaw cy również upatry w an a m oże być przyczyna brak u pracy. N ierzadko postępują oni w sposób m oralnie wątpliwy, proponując kandydatom pracę nielegalną lub też przyjm ując absolw entów n a staż, czy zatrudniając ich tylko n a okres przysługującej im z tego tytułu refundacji kosztów przez urząd pracy. Podejm ow anie zachow ań czynnych wiąże się właśnie z dokonyw aniem atrybucji do rządu oraz do pracodaw cy. Rząd kojarzony m oże być z konkretnym i osobam i, o których inform acje d o star czane są przez m edia każdego dn ia, z pracodaw cą n atom iast b adany dośw iad cza bezpośredniego k o n tak tu . Absolwenci stają często wobec pojawiającej się dysproporcji m iędzy poziom em umiejętności i kwalifikacji wyniesionych ze szkoły a wym aganiam i pracodaw cy. Kwalifikacje są często zbyt niskie, wymagania pracodaw cy natom iast wygórowane. Obarczając pracodaw cę o d powiedzialnością za b rak pracy, bezrobotny nie zniechęca się tak szybko do podejm owania dalszych p ró b uzyskania zatrudnienia ja k w sytuacji, gdy źródło własnych niepow odzeń spostrzega w sobie.
Jak zostało wykazane, selektywność atrybuq'i wiąże się z aktyw nością podejmowanych działań. N atom iast osoby dokonujące atrybucji zgeneralizo- wanej podejm ują zachow ania bierne. M o żna wnioskować, że intensywność atrybucji pow odow ać m oże dezorientację u osoby bezrobotnej, a przez to może skłaniać ją do biernej postaw y wobec własnej sytuacji.
Absolwenci są osobam i m łodym i, często nieprzygotow anym i do ro zp o częcia działań m ających na celu znalezienie miejsca zatrudnienia. Niejedno krotnie okres pozostaw ania absolw entów bez pracy jest krótki. Specyfika badanych osób m oże przyczyniać się do b rak u istotnego związku między rodzajem podejm ow anych zachow ań zaradczych a wewnętrznym umiejscowie niem poczucia kontroli, przyczyniać m oże się do tego również m ała przewidy walność sytuacji bezrobocia.
Jak zostało wykazane, tworzenie wewnętrznych atrybucji przyczyn wła snego bezrobocia wpływa negatywnie na sam opoczucie bezrobotnego, a przez to zmniejsza jego skłonność d o aktyw nego radzenia sobie z problem em b rak u pracy. Świadomość podm iotu, że nie jest w stanie spełnić oczekiwań i sprostać stawianym wym aganiom m oże potęgow ać poczucie beznadziei, b rak u m oż liwości działania, bezradności, a przez to w dużym stopniu przyczyniać się może do zaprzestania aktyw ności zaradczej. D latego też uświadomienie osobie bezrobotnej, że trudności, jak ie spraw ia jej znalezienie zatrudnienia, nie wynikają wyłącznie z niedostatecznych um iejętności zaw odowych i personal nych, lecz pow odow ane są także innymi, zewnętrznymi czynnikami m oże stać się m otyw atorem w dalszym szukaniu pracy. Nie zwalnia to jed n a k podm iotu z konieczności pracy nad sobą. Zwiększenie własnej przydatności do pracy
pozytywnie wpływa n a poczucie własnej wartości, a przede wszystkim zwiększa szansę na znalezienie miejsca zatrudnienia.
B ib lio g ra fia
B a l c e r o w i c z L., 1999: Państwo w przebudowie. K raków .
G l i s z c z y ń s k a X., 1990: „Skala I - E w Pracy. Techniki Pomiaru Poczucia Kontroli w sytuacji pracy", Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Pod ręcznik. W arszawa.
H e i d e r F ., 1958: The psychology o f interpersonal relations. New Y ork.
H a s l a m A.S., 2001: Psychology in organizations. The Social Identity Approach. London. K e l l e y H .H ., 1967: Attribution theory in social psychology. In: Nebraska Sym posium on M o
tivation. Ed. D . L e v i n . Vol. 15. Lincoln.
K r u g l a n s k i A .W ., K l a r Y., 1993: W idok z mostu: integrowanie paradygmatów teorii zgo dności i teorii atrybucji z perspektyw y epistemologii naiwnej. W: Nowe tendencje w psychologii „Poznanie. A fekt. Zachowanie". Red. T. M a r u s z e w s k i . W arszawa.
M a k s e l o n B., 1998: Atrybucje przyczyn utraty pracy a wybór strategii zaradczych przez osoby bezrobotne. W: „Psychologia. B adania i A plikacje” . T. 2: Bezrobocie. Strategie zaradcze i wzorce pom ocy psychologicznej. Red. Z. R a t a j c z a k . Katowice.
R o s s L., B i e r b r a u e r G. , P o l l y S., 1974: Attribution o f educational outcomes by professional and nonprofessional instructors. „Journal o f personality and Social Psychology” , Vol. 29, N o. 5, s. 609-618.
W a r r P., J a c k s o n P., B a n k s M ., 1988: Unemployment and M ental Health: Sam e British Studies. „Journal o f Social Issues” , Vol. 44, N o. 4.
