Jan Gurba
Z lubelskiej problematyki kultury
amfor kulistych
Rocznik Lubelski 9, 55-60
prac ziemnych obok Podzamcza. W raz z kośćmi ludzkimi w ydobyto tu am forę kulistą (rye. 1, 2 )4. W obu w ypadkach nie stw ierdzono resztek
1 Por. J. K o w a l c z y k Zagadnienie grobów zbiorowych w neolicie Polski. „Wiadomości Archeologiczne”. T. XXVIII, 1962, s. 1—12; J. G ł o s i k Siady osad nictwa kultury amfor kulistych w Strzyżowie nad Bugiem, pow. Hrubieszów. Tamże, T. XXVII, 1962, s. 133—141; T. W i ś l a ń s k i Próba wyświetlenia genezy tzw. amfor kulistych. „Archeologia Polski”. T. VIII, 1963, s. 222—245; J. K o w a l c z y k Lud amfor kulistych. „Z Otchłani Wieków”. R. XXX, 1964, s. 146—155, 217— 225; Z. P y z i k Grób skrzynkowy kultury amfor kulistych z Pacanowa, pow. Busko. „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”. T. III. Kielce—Kraków 1965, s. 31—45, z ob cych: V. W e b e r Die Kugelaphorenkultur in Sachsen. „Arbeits- und Ferschungs- berichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege”. T. 13. Leipzig 1964, s. 73—192.
2 J. К o w а 1 c z у к Niektóre problemy polskiego neolitu w świetle nowszych badań. „Prace i materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”. Seria Archeologiczna. Nr 10, 1963, s. 70, 74—75.
8 M. M ł y n a r s k a , H. G a w a r e c k i Sprawozdanie z prac ratowniczych w Lublinie. „Sprawozdanie Lubelskiego Ośrodka Archeoldgicznego” (powielane), nr 3, 1967, s. 7—8; A. G a r d a w s k i Archeologia o początkach Lublina. W: Dzieje Lub lina. Próba syntezy. T. I. Lublin 1965, s. 25.
4 Nie są to jedyne znaleziska neolityczne odkryte ostatnio na terenie Lublina. Poza rewelacyjnymi wynikami badań Z. Ślusarskiego na Sławinku (Z. S 1 u s a r s ki Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w 1960 r. Lublin—Sławinek. „Sprawozdanie Lubelskiego Ośrodka Archeologicznego” (powielane) nr 2, 1960. Tegoż: Sprawozda
nie z prac wykopaliskowych 1962 r. Opoka, pow. Puławy i Lublin—Sławinek, Tam że, nr 4, 1962; A. G a r d a w s k i op. cit.) warto wspomnieć o jamie kultury czasz
lejowatych i grobie kultury ceramiki sznurowej odkrytych w obrębie cegielni obok ul. Głębokiej oraz po.stneolitycznych materiałach (typu czernięcińskiego) z badań na wzgórzu czwartkowym. (I. D e m k o w s k a Sprawozdanie z prac archeologicz
nych na Czwartku w Lublinie w 1964 r. „Sprawozdania Lubelskiego Ośrodka Ar cheologicznego” (powielane), nr 6, 1964, s. 3.
56 J A N G U R B A
Rye. 1. Amfory z grobów: 1. Lublin-Czwartek, 2. Lublin-Podzamcze
kam iennego grobu skrzynkowego ani szczątków kam iennej obudowy (bruku i obstawy).
Znane z teren u Lubelskiego pochówki k u ltu ry am for kulistych reprezentow ane są wyłącznie przez groby płaskie. Możemy wśród nich wyróżnić trzy typy. Jeden — to tak zwane groby skrzynkowe, znane powszechnie z całego terenu w ystępow ania znalezisk k u ltu ry am for k u listych. D rugi typ zam iast skrzyni z dużych głazów lub p ły t kam ien nych posiada obstawę i b ruk ze stosunkowo m niejszych kam ieni, n a j częściej w apiennych. Zarówno obstawa, jak i bruk w ykazują duże zróż nicowanie 5 6. Trzeci typ — to groby pozbawione jakiejkolw iek obudowy kam iennej.
G roby skrzynkow e w ystępują wyłącznie na obszarze wschodniej i środkowej Lubelszczyzny (ryc. 2), przechodząc na W ołyń i Podole i naw et poza K arpaty. W ydaje się, że należałoby utrzym ać dla nich w prowadzoną daw niej przez S. Noska nazwę grupa w schodniolubel- ska e.
G roby z kam ienną obstaw ą i brukiem skupiają się praw ie w yłącz nie w zachodniej części Płaskow yżu Nałęczowskiego (ryc. 3). Poza tym terenem w ystępują niesłychanie rzadko.
Nieliczne groby bez obudowy z kam ieni znane są dotychczas, oprócz znaleziska z Lublina, tylko z Lasu Stockiego, w pow. puław skim oraz Strzyżow a i Raciborowic w pow. hrubieszow skim (ryc. 4).
Czy w ystępow anie poszczególnych typów grobów jest uzależnione od miejsc w ystępow ania budulca kamiennego? 5 6 7
5 S. N o s e к Kultury amfor kulistych na Lubelszczyźnie. „Annales Univer sitatis Mariae Curie-Skłodowska”. R. V. Sectio F, 1950 (1955), s. 55—129.
6 Tamże, s. 125. Nazwa „grupa chełmsko-hrubieszowska” (S. N o s e k Ma teriały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”. R. VI. Sectio F, 1951 (1957), s. 73 jest terminem za wąskim.
7 Jak to sugeruje T. S u l i m i r s k i Polska przedhistoryczna. Londyn 1957 —1959, s. 271. Poza grqbami umieszczonymi na ryc. 2 należy wymienić stanowiska: Uhrusk, pow. Włodawa, Mogilnica i Horodyszcze, pow. Chełm.
Ryc. 2. Występowanie grobów skrzynkowych kultury amfor kulistych na Wy żynie Lubelskiej. 1 — groby skrzynkowe, do których budowy użyto płyt zlepiefU ca sarmackiego, 2 — pozostałe groby, 3 — sarmackie wzgórza stołowe (wg
A. Jahna)
Jak widać z załączonych map rzeczywiście w rozmieszczaniu po szczególnych typów grobów widać bezsprzecznie w pływ usytuow ania złóż surowca kamiennego. M ateriału do budow y skrzyń kam iennych w obrębie zasięgu zlodowaceń plejstoceńskich nie brak. Na południe od granicy m aksym alnego zlodowacenia (np. na Podolu) do ich budowy używano skał w ydobywanych z pierw otnego złoża. W związku z tym nasuw a się pytanie, czy p ły ty ze zlepieńca sarmackiego, używ ane do budow y grobów skrzynkow ych na W yżynie Lubelskiej, brane były z n a tu raln ych pierw otnych złóż na piotrkowskich lub chełm sko-rejow ieckich wzgórzach sto ło w y ch 8. Równocześnie bowiem bloki piaskowców sar mackich rozrzucone w południowej i środkowej części W yżyny, sta nowią pozostałość po rozm ytej m orenie zlodowacenia k rakow skiego9 i w ydaje się, że w większości one w raz z innym i głazami m orenowymi stanow iły podstaw ow y surowiec do budow y grobowców skrzynko w ych w tych częściach Lubelszczyzny.
G roby z brukiem ponad zwłokami i obstaw ą boczną, najczęściej z opoki, w ystępują praw ie wyłącznie na obszarze zachodniej części Płaskow yżu Nałęczowskiego, na obszarze w ystępow ania kred y w n atu
-8 Zmuszałoby to do zajęcia się zagadnieniem neolitycznych dróg i środków transportu. Por. H. E. E d g e r t o n Stonehenge — New Light on an Old Riddle. „National Geographic Magazine”. T. 117. Washington 1960, s. 847—866.
• A. J a h n Wyżyna Lubelska. Rzeźba i czwartorzęd. „Prace Geograficzne”. Nr 7, 1956, s. 309.
58 J A N G U R B A
Ryc. 3. Występowanie neolitycznych grobów z brukiem i obstawą kamienną na Wyżynie Lubelskiej. 1 — groby kultury amfor kulistych, 2 — czasz lejowatych, 3 — z cyklu ceramiki sznurowej, 4 — odporne i średnioodporne skały wieku
kredowego w podłożu (wg. W. Pożaryskiego).
ralnych odkryw kach w dolinach rzecznych i wąwozach. Na tym samym terenie znajduje się skupisko cm entarzysk k u ltu ry czasz (pucharów) lejow atych, zaw ierające groby identycznego typu i budow ane z tego sa mego m ateriału 10 11. Jednak na podkreślenie zasługuje fakt, że podobne groby k u ltu ry czasz lejow atych czy innych k u ltu r w ystępują i w po zostałych częściach W yżyny Lubelskiej, zaś groby k u ltu ry am for kulis tych z obstawą i brukiem rzadko poza Nałęczowskim Płaskowyżem, mimo że budulec dla grobów tego typu, często naw et o większej tw a r dości i odporności, w ystępuje na obszarze praw ie całej W yżyny L u belskiej.
G roby bez obstaw y kam iennej znajdowane są na terenach w ystę powania obu powyższych grup grobów. Widać więc, że charakterystycz ne na W yżynie Lubelskiej trzy form y pochówków k u ltu ry am for k u listych, choć związane z w ystępow aniem odpowiedniego gatunku su rowca budowlanego, nie zależą wyłącznie od niego. Różnice w obrządku pogrzebowym tłum aczyć można różnicam i plem iennym i w obrębie k u l tu ry am for k u lis ty c h 10 11 lub różnicam i chronologicznymi. K u ltu ra ta na swym ogrom nym obszarze w ystępow ania została w stępnie
podzie-10 J. K o w a l c z y k Sondaż terenowy w badaniach archeologicznych. „Wia domości Archeologiczne”. T. XXVIII, 1962, s. 303.
Ryc. 4. Pochówki ziemne bez żadnej osłony kultury amfor kulistych na Wyżynie Lubelskiej.
lona na fazy i zasadnicze grupy 12, ze względu jednak na poważne jej zróżnicowanie pow inna być ona jeszcze dokładniej podzielona.
Sam podział k u ltu ry am for kulistych w obrębie tylko W yżyny Lubelskiej nastręcza duże trudności. Tutaj, jak i na terenie całej środ kowej Europy, jest ona znana praw ie wyłącznie ze znalezisk grobowych, co stw arza ograniczone możliwości in terp retacy jn e. Nieliczne znane jej osady m ają ch arak ter tym czasowych obozowisk.
Jeśli chodzi o inw entarz grobów, to na razie trudno dopatrzyć się jakichś istotnych różnic .między owymi trzem a grupam i. G roby skrzyn kowe znane są nam w przew ażającej większości z odkryć przypadko w ych i dlatego uzyskany z nich (fragm entaryczny czasem) m ateriał nie nadaje się w pełni do porównań. Ceram ika w grobach grupy puław skiej z Płaskow yżu Nałęczowskiego w ykazuje rzeczywiście bliskie związki z ceram iką k u ltu ry czasz lejow atych oraz k u ltu ry złockiej z lewego brzegu W isły 13, jednakże w ceramice grupy wschodniej również w i dzimy podobne bliskie analogie, zwłaszcza jeżeli chodzi o k u ltu rę złoc- ką 14. N adto podkreślić należy, że praw ie każde nowe znalezisko zali
czane do k u ltu ry am for kulistych dostarcza nowe nie spotykane do tychczas m ateriały. Zacytować tu należy choćby Raciborowice, gdzie
spośród trzech znalezionych w grobie naczyń dwa stanow ią typy nie znane zupełnie na Lubelszczyźnie. Również do niedaw na groby ludzkie
12 T. W i ś 1 a ń s к i op. cit., s. 234—243. 13 S. N o s e к Materiały..., s. 70—72. 11 S. N o s e к Kultura ..., s. 119.
J A N G U R B A
60
połączone z pochówkiem zwierzęcym znane były tylko w grupie p u ławskiej, obecnie zjawisko to zaobserwowano także w przytoczonym wyżej grobie z Raciborowic. Z tego względu nie wiadomo, czy opalanie zwłok spotykane w grupie puław skiej jest zjaw iskiem charakterystycz nym na Wyżynie Lubelskiej tylko dla tej grupy.
N ajtrudniejszym zagadnieniem jest spraw a w zajem nej chronologii poszczególnych typów grobów. Z braku dokładniejszych ustaleń chrono logicznych 15 tego problem u obecnie również nie da się jeszcze rozwiązać. Faktyczne potw ierdzenie istnienia dwóch faz chronologicznych k u ltu ry am for kulistych udokum entow ane zostało dotąd jedynie straty g rafią kurh an u w Strzelcach, w pow. mogileńskim. W prowadzenie poglądu, że ceram ika bez ornam entu sznurowego jest starszą od posiadającej taki o rn a m e n t16 m usi być dokonana w obrębie obu grup z grobam i kam ien nymi. Tak zwane mezolityczne przeżytki (grociki trapezow ate czy os- krobywacze z kłów dzika) nie mogą być, jak się okazuje, w yznacznika mi chronologicznymi. Praw dopodobna w ydaje się sugestia o stopniowej degradacji grobów m egalitycznych w zakresie zwyczajów pogrzebowych jednego ludu. G roby bez żadnej osłony kam iennej znajdow ane są b ar dzo rzadko na całym terenie w ystępow ania k u ltu ry am for kulistych. Jedynie na Śląsku i w Czechach, gdzie m am y do czynienia zapewne z jakąś młodszą grupą, nie spotyka się innych grobów tej k u ltu ry 17.
Uwagi niniejsze nie przynoszą rozwiązania sygnalizowanych tu za gadnień. Mimo nagrom adzenia, w ydaw ałoby się znacznych już m ateria łów k u ltu ry am for kulistych na W yżynie Lubelskiej 18, zagadnienia te, zwłaszcza w zakresie jej regionalnych i czasowych podziałów, nadal czekają na w yjaśnienie.
15 L. G a j e w s k i , J. G u r b a Uwagi o chronologii eneolitu na Wyżynie Lu belskiej. „Przegląd Lubelski”. T. I, 1965, s. 28—39.
18 J. K o s t r z e w s k i , W. C h m i e l e w s k i , K. J a ż d ż e w s k i Pradzieje Polski. Wroclaw-Warszawa-Kraków 1965, s. 114.
17 T. S u l i m i r s k i op. cit., s. 272; S. N o s e к Z najnowszych badań nad neolitem Małopolski. W: Studia i materiały do badań nad neolitem Małopolski. Wroclaw-Warszawa-Kraków 1964, s. 27.
18 J. G u r b a Neolithic Settlements on the Lublin Loess Upland. „Annales Universitatis Mariae 'Curie-Skłodowska”. R. XV. Sectio В, 1960, гус. 7 na s. 220.
