O kancjonale darowanym Jakubowi Ostrorogowi przez braci czeskich

Wiesław Wydra

O kancjonale darowanym Jakubowi

Ostrorogowi przez braci czeskich

W IESŁA W W Y D R A

O kancjonale darowanym

Jakubowi Ostrorogowi

przez braci czeskich

W zbiorach Herzog A ugust B ibliothek w W olfcnbiittcl przecho­ wyw any jest bezcenny egzem plarz drukowanego w Szam otułach kancjonału braci czeskich, którego nie zauważyli d o tąd ani badacze historii książki pol­ skiej i czeskiej, ani dziejów reform acji w W ielkopolsce. O d kilku innych eg­ zem plarzy tego kancjonału, jakie doszły do naszych czasów, różni się tym , że w ytłoczono go w całości n a pergam inie, częściowo z innego sk ład u oraz został ręcznie pokolorow any z niezw ykłą dbałością. Isto tn e znaczenie m a również jego proweniencja, należał bowiem do Ja k u b a O stroroga, możnego p ro te k to ra braci czeskich.

K ancjonał posiada ty tu ł: Piesne Chwal Boźskych. / Pisnę Duchownj

j Ewangelistske / Opyt znowu j pfehlednute j zprawene, a shromdżdene: Y ta/ke mnohe w Nowe slożene / z gruntu a zakla/du Pisern Swatych. Kecti a k chwale / sarneho gedineho wecneho Boha / w Trogicy / blahoslawene. Take kupornocy a k slużbe / y kupotessenj w prawem, Kf e s t ’anskern / Nabożeń­ stw"j wssech W ernych j milugjcych y Na,rod, y Jazyk Cesky. / Lata, Pdne 1561.

W ytłoczył go w Szam otułach A leksander Augezdecki w 1561 roku (ściśle: [25 I 1560] - 7 VI 1561)1. Książka, jest form atu folio, arkusze są sygnowane:

1 P or. P olnische D rucke und Polonica 1501-1700. Katalog der Herzog A u g u st B ibliothek

W olfenbüttel, Bd. 1: 1501-1600, T h . 2. B e a rb e ite t von M. G ołuszka u n d M. M alicki, M ün­

chen 1992, s. 331; o d ru k u ty m zobacz też m .in.: E str. X IX 91; K n ihopis ceskoslovenskych

tiskü od doby n ejsta rsi a ź do końce X V I II. stoleti, red. F. H oräk. D il II. T isky z let 1501-1800. С. V II, P ra h a 1961. s. 10-11 (n r 12.860); P. Buchw ald-Pclcow a, A leksa n d er A u ­ gezdecki, K rólew iec-Szam otuly 1549-1561(1). P olonia ty p o g ra p h ic a sacculi scdccim i. p o d

1 7 6 W iesław W y d ra

*6 A - C6 D ,u E - Z6 A a - Zz6 A aa - Y yy6 Zzz4 (424 karty), ale niestety b ra ­ kuje składki Z( k tó rą w niew iadom ym czasie wycięto. Egzem plarz posia­ d a sy g natu rę T l 4° 2. Do zbiorów Herzog A ugust B ibliothek kancjonał trafił zapew ne w 1688 roku, te n bowiem rok um ieścił książę B runszw iku Rudolf A ugust (1666-1704) podpisując się na karcie ty tuło w ej2. Niestety, tru d n o orzec, ja k ą drogą książka t a tra fiła do zbiorów wr W olfenbiittel.

K ancjonał opraw iony jest w deski pok ry te brązow ą skórą, m iejscam i silnie p rz e ta rtą , posiadał klam ry i guzy, po których n iestety pozostały tylko ślady (guzy i klam ry zostały oderw ane zapew ne w okresie jeszcze nim książka tra fiła do zbiorów w W olfenbiittel, a więc chyba w 1688 roku). Za­ równo przednia, ja k i ty ln a okładka zdobione są delikatną złoconą deko­ racją. P rzed n ia okładka: centralny elem ent stanow i p ro sto k ą tn a p lakieta w ypełniona ornam entem zw ijanym (tzw. rollwerkiem) oraz floralnym . P la ­ k ieta otoczona jest trz e m a ram kam i wyznaczonym i przez pojedyncze linie, a w polu p ow stałym n ad nią um ieszczony jest ty tu ł dzieła: P IE S N E /

C H W A L B O Z S /K Y C H , zaś w polu p od n ią rok: M .D .L X III. R am ki otacza­

jące plakietę połączone są ze sobą w sześciu m iejscach (u góry, u dołu oraz po dw a elem enty po obu bokach) poprzez dekorację p o w stałą z w ygiętych w łuki fragm entów linii w yznaczających owe ram ki. Całość u ję ta jest w ko­ lejne obram ow anie wyznaczone ty m razem podw ó jną linią oraz d elikatną bordiurę w y pełnioną w całości delikatnym m otyw em kwiatow ym . W szyst­ kie obram ow ania połączone są ze sobą biegnącym i przez ich naro ża ukośny­ mi liniam i. T y ln a okładka: jej dekoracja powiela niem al wszystkie elem enty dekoracji przedniej okładki, z ty m w yjątkiem , iż w m iejscach ty tu łu oraz d a ty w idnieją n a niej niewielkie rom boidalne plakiety w ypełnione m otyw em rollwerkowym oraz stylizowanym i palm etkam i. Subtelne różnice zauważyć m ożna również w dekoracji centralnej plakiety, k tó ra n a tylnej okładce m a c h arak ter m aureski. Opraw ę książki wykonano w Polsce. Świadczy o tym filigran z herbem Jastrzębiec w kartu szu z koroną, k tó ry w ystępuje na p a­ pierowych wyklejkach obu okładek3.

M. Przyw ecka-Sam ecka, D zieje drukarstw a m uzycznego w Polsce do końca X V I I I wieku, W rocław 1993, s. 119-120, 295. P a n u profesorow i M ichałow i Kowalewiczowi dziękuję ser­ decznie za p rzy słan ie m i fotografii k a rty tytułow ej i o k ład zin tego kancjonału.

2 W praw y m dolnym rogu k arty tytułow ej z n a jd u je się m onogram księcia i wpis:

B r.< aunschw eig> die 2 Aug. A " 1688.

3 P ap iery znaczone ty m h erb em by ły czerpane m .in. w Poczesnej n a d W artą, w pap iern i położonej n a g ru n tach staro stw a niegrodow ego olsztyńskiego, w okresie, gdy s ta ro s tą był J a n Ocieski h erb u Jastrzębiec, kanclerz wielki koronny zm arły w f563 roku. W edług W . B udki p ap iern ia t a d z ia ła ła już w 1557 roku. Zob. J. Siniarska-Czaplicka. Filigrany papierni położo­

nych na obszarze Rzeczypospolitej P olskiej od początku X V I do połow y X V I I I wieku, W rocław

K siążka jest b ogato zdobiona drzew orytam i, w tym dużym i z czteropo- lowym herbem Łukasza Górki, p o rtre te m J a n a H usa w renesansow ym p o r­ ta lu i unoszącym się n ad nim Duchem Świętym w postaci gołębicy oraz Daw ida z h arfą n a tle renesansowej arc h ite k tu ry z oknem oraz listw am i ob- ram iającym i tek st na każdej stronie. D ruk jest dwukolorowy, czarny i czer­ wony, w dwóch kolum nach, pieśni opatrzone są nutam i.

D rukarz tego w spaniałego kancjonału, A leksander Augezdecki (ur. w pocz. XVI wieku, zm. w 1577 roku), przybył do Polski z Czech i należał do Ko­ ścioła braci czeskich4. W latach 1549-1556 (z k ró tk ą przerw ą) drukow ał w Królewcu. U schyłku 1556 roku opuścił to m iasto, sprzedając część swojej druk arn i i losy jego w następnym roku nie są znane. Od 1558 roku prze­ byw ał n a zam ku Łukasza Górki w Szam otułach, gdzie drukow ał książki w językach czeskim, polskim i łacińskim . N ajw iększym przedsięwzięciem szam otulskiej tłoczni Augezdeckiego był w łaśnie interesujący tu nas czeski kancjonał Piesne chv)al bożskych. W obszernej dedykacji dla G órki5 drukarz w yraża mu wielką wdzięczność za opiekę i u trzym anie n a zam ku szam otul­ skim oraz za pozwolenie na dru k kancjonału. Górkę porów nuje do pruskie­ go księcia A lbrechta i p odkreśla jego zasługi dla braci czeskich, nazyw ając go obrońcą Ewangelii i p atro n em w ygnańców (tj. braci czeskich). T rud A u­ gezdeckiego przy skład an iu kancjonału był ogromny, lecz nie on był jego autorem . Przygotow anie nowego w ydania kancjonału uchwalił 11 listo pada 1555 roku synod braci czeskich w Prościejowie. Po czterech latach p o p ra ­ wiono jego dawniejsze edycje i zm ieniony kancjonał został przedstaw iony do zatw ierdzenia starszym Jednoty, a następnie przesłany do d ruk u Augez- deckiemu w S zam otułach6.

W iększość typograficznego w yposażenia tej książki nie jest znana z wcze­ śniejszych druków Augezdeckiego. P rzypuszcza się, że przyw iózł je z Czech przedstaw iciel właściwych wydawców kancjonału, a więc czeskiej Jednoty, W acław Solin. To on czuwał n ad drukiem kancjonału, wykonyw ał korektę

1 O A leksandrze A ugezdeekim zob. rn.in. P. B ueliw ald-Pelcow a. op. cit.; D rukarze daw nej

P olski od X V do X V I I I wieku, t. 4: Pom orze, oprać. A. K aw eeka-G iyczow a oraz K. K

orola-jow a, W rocław 1962, s. 17-34; D rukarze daw nej P olski od X V do X V I I I wieku, l. 3: W ielko­

polska, oprać. A. Ka.weeka-Oryczowa. K. K o ro tajo w a i J. Sójka, W rocław 1977. s. 238-240.

5 R ozpoczynającej się od słow: ..Wyfoee Y rozonem u a n m o |h o m ocnem u P a n u /' P an u L ukaffow i / H ra b e ti | z G orky / W eywodowi L anćycfkćm n / S taro fto w i B u fk e“V / a

Lo-|paćjnfkem u. etc. P a n u fw ćinu lafkaw e pfjzniw ćm u : slu żeb |n jk z n c y in en ffjch geden / flużby fwć holow ć a w ernć w zkazuge / a p a= |rio w an j d lauheho / zdc n a sw etć / a w on om lcp ffjm żiw otc w eć|nćho blahoflaw cnflw j / gcho m ilofti w inffugc a żad a. | < ...> i p o d p is a ­ nej: „W erne pow olny slużcbnjk : | A lexandor A u = |g czd ('cfk y ”.

6 D ru g a przedm ow a „k CJtenafi Pob o żn em u ” z o sta ła p o d p isan a: „B ratfj Starffj Zakona K ry fto w a / k tereż n ek tefj, bud’ z om y|lu. b u d znen&wifti / P ik h a rty / | neb W aldenfkym i gm cnugj”.

1 7 8 W iesław W y d ra

i jego inicjały znalazły się p o d p o rtre te m H usa, spod jego też ręki wyszedł wiersz n a herb Łukasza G órki7. N a jednej z listew z n a jd u ją się inicjały GP, zapew ne nieznanego ich wykonawcy. Zdobnictw o tego wielkiego czeskiego kancjonału w ydanego w 1561 roku przez Augezdeckiego wiernie było wzo­ rowane n a praskim kancjonale J a n a R oha z 1541 roku.

A dresatow i dedykacji, Łukaszowi Górce, herbu Łodzią8, (ok. 1533-1573), wojewodzie poznańskiem u, bracia czescy rzeczywiście sporo zawdzięczali. Był on głową luteranizm u w Wielkopolsce. W 1553 roku wraz z Stanisław em O strorogiem , b ratem Jaku b a, uniemożliwił wykonanie egzekucji n a dwóch m ieszczanach skazanych za herezję przez sąd biskupi. W ygnał bernardynów z Sierakowa, kolegiatę kórnicką odd ał około 1555 roku luteranom , do ko­ legiaty zaś szam otulskiej wprowadził luterskiego duchownego M ikołaja i w 1569 roku zam ienił ją ostatecznie w zbór luterski. W7 1558 roku ściągnął do Szam otuł oficynę drukarską A leksandra Augezdeckiego. Podobnie jak Jakub O stroróg sprzyjał zjednoczeniu wszystkich wyznań reform acyjnych. W jego poznańskim pałacu przy W odnej istniał zbór luterański (od 1563 roku) i od­ byw ały się w nim wspólne synody braci czeskich i luteranów .

P au lin a Buchw ald-Pelcowa9, au tork a monografii druk arni Augezdeckie­ go, rozróżnia dwa w arianty interesującego tu nas kancjonału. W ariant A za­ w iera n a k. D 2v drzew oryt z hołdem p asterzy w podw ójnych ram kach, n a k. X xxg odbito inicjały w spom nianego Solina: V. S., n a odw rocie tejże karty, pod kolofonem, z n a jd u ją się dw a różne przeryw niki w kształcie listka, a w dolnej listwie (m etaloryt) z ta rc z ą i stw oram i fantastycznym i w ystępu­ ją inicjały GP. N atom iast w w ariancie B brakuje w szystkich tych wym ie­ nionych wyżej elementów: drzew orytu, przerywników i listwy.

Egzem plarz Herzog A ugust B ibliothek reprezentuje zupełnie inny wa­ riant, który oznaczm y C: na odwrocie karty tytułow ej nie m a drzew orytu z czteropolowym herbem Łukasza Górki i wiersza n a ten herb (w dwóch ko­ lum nach) o incipicie: Lodj mila g$y slowutnd: / V lidj m nohych g$y wzactna... (8 stro f trójw ersow ych)10, arkusz B m a inny skład niż egzem plarze w arian­ tów A i B (tylko k. B4r zawiera te n sam uk ład tek stu , co pozostałe w arian­ ty) i jest sygnowany Bi, a nie Bj, n a w szystkich też jego kartach brakuje kustoszy, które spotykam y w tam ty ch egzem plarzach11. W w ariancie C zo­

7 P. Buchwald-Pcleowa. op. cit., s. 28-29.

■ Zob. P olski słow nik biograficzny, t. 8, W rocław 1959-1960, s. 412-414 (biogram oprać.

W . D worzaczek). 3 O p. cit., lir 25.

Iu N a karcie tytułow ej słab o przebija lu strz a n e odbicie tego w iersza, czego nie p o trafię w ytłum aczyć.

11 D la p rz y k ła d u p o d a ję różnice n a k. B i; o s ta tn i w iersz lewej kolum ny te k s tu i pierw­

|fy-stały n adto inaczej złożone karty Oo i Oo6 w składce O o12. Inne jest poło­ żenie sygnatury n a k. T t . Wreszcie inne spotykam y listwy u dołu k. Eee2. W wariancie A i B są to listwy (m etaloryty) z główkami aniołków, a wyraz w ostatnim wierszu został wydrukowany: nam i, natom iast w wariancie C zn ajd u ją się listwy z tarc zą herbow ą i z wazonem w środku, a wyraz w o sta t­ nim wierszu został poprawiony: nami. N a k. X xxgv, n a końcu tekstu, brakuje drzeworytowego sygnetu Augezdeckiego z niedźwiedziem i w ystępują te same przerywniki, które zn ajd u ją się w wariancie A, a brakuje ich w wariancie B.

Egzem plarz Herzog A ugust B ibliothek nie tylko został w ydrukow any na pergam inie, co w tam ty ch czasach było ju ż rzadko spotykane, ale jest prze­ bogato iluminowany, spraw iając wrażenie, że m am y do czynienia z dziełem będącym bardziej rękopisem niż drukiem . B ogate artystyczne w yposażenie kancjonału, niew ątpliw ie wzorowano n a średniowiecznych ilum inowanych rękopiśm iennych antyfonarzach czy graduałach. W szystkie drzeworyty, ini­ cjały, listwy o bram iające tek st zo stały ręcznie pokolorowane z użyciem wielu b a rw 13, a rubryki w ykonano czerwoną, zieloną i niebieską farbą. Nie­ które zaś wiersze i n u ty w książce, zarówno te drukowane n a czerwono, ja k i n a czarno, p ok ry te zostały złotem - z ło tą farbę staran n ie położono n a czerwonych i czarnych literach i nutach. N a licznych wreszcie kartach, w dolnych obram ieniach, ta m gdzie w y stęp ują m etalo ry ty z ta rc z ą herbow ą 0 p ustym polu, wm alowano różnobarw nym i farbam i herb Nałęcz (np. k. * B ^ , B,5v, C p C , C , O| Cg, D i wiele innych do końca książki). N iew ąt­ pliwie te n unikatow y egzem plarz, ta k staran n ie tłoczony n a pergam inie 1 z przepychem ozdobiony, m usiał zostać specjalnie sporządzony dla jakiejś ważnej i możnej osobistości. W m alowany w ielokrotnie herb Nałęcz wskazu­ je, że m ógł nią być tylko Jak u b O stroróg, wobec którego bracia czescy mieli szczególne długi wdzięczności.

Ja k u b O stroróg herbu N ałęcz14, urodził się około 1516 roku. W 1532 roku zapisał się n a uniw ersytet w Lipsku, gdzie zetk nął się z reform acją i poznał

tele. Toć g eft ta k / vćynil / m o ||cy fw u w ffe zfjdil / żiw ot m u / fp u |fo b il / że Pana. poćala / m użc ncp o |zn ala. E gzem plarz w W olfcbiittcl: cy fw au w ffc zfjdil / żiw ot m u / || fp u fo b il / żc P a n n a poćala / m użc |.

12 D la p rz y k ła d u p o d a ję różnice n a k. O o,, o s ta tn i w iersz drugiej kolum ny. W arian t A i B: Beż | też knem u N arodow e / ża d a g je te ||. E gzem plarz w W olfenbuttel: w gedno fpogil. 1 B eżteż k n ev ||.

1:1 N iektóre listw y zo sta ły p o k ry te fa rb ą i w m alow ano n a nich inne m otywy. P o d ra m k ą n a k. D d (. w pisane zielono litery: wol; tr u d n o ich sens w ytłum aczyć.

11 Zob. M. B. Topolska, Jakub Ostroróg. Jego udział w reform acji i ruchu egzekucyjnym

X V I wieku, P o zn ań 1962; P olski słow nik biograficzny, t. 24, W rocław 1979, s. 500-5002

(biogram oprać. M. B. T opolska); M. B. T opolska-Piechow iak, Jakub Ostroróg, w: W ielko­

polscy Ostrorogowie. P o d red. A. G ąsiorow skiego, O stroróg 1998, s. 83-87: J. Dw7orzaczkowa, Z dziejów braci czeskich w Wielkopolsce, P o zn ań 2003, s. 32-35.

1 8 0 W iesław W y d ra

wielu przywódców luteranizm u, w śród nich F ilipa M elanchtona, z którym po tem utrzym yw ał k o n tak ty przez długie lata. Po powrocie do k ra ju sym ­ patyzow ał z ruchem reform acyjnym . Około 1545 roku ożenił się z B a rb a rą Stadnicką. B rat jej, Stanisław , był jednym z pierwszych działaczy reform a- cyjnych w M ałopolsce. O na sam a zbliżyła się do przybyłych w 1548 roku do W ielkopolski braci czeskich. O stroróg się w ahał, nie m iał skrystalizo­ wanych poglądów konfesyjnych, s tą d o pozyskanie go zabiegali i luteranie, i bracia czescy. W 1550 roku naw iązał on kon takty z m inistrem braci cze­ skich Jerzym Izraelem i ich kaznodzieją M aciejem Czerwenką. Pozwolił im odpraw iać nabożeństw a w swoim dom u w Poznaniu i w krótce w yznanie braci czeskich przyjęła jego żona, a p o tem i on. O d tą d s ta ł się opiekunem i obrońcą braci czeskich w W ielkopolsce, osiedlał ich w swoich dobrach, cenił ich zw artą organizację, surow ą m oralność i pracow itość. W O stro­ rogu i K oźm inku od d ał im odebrane katolikom kościoły i zorganizował ta m szkoły, a od 1557 roku O stroróg s ta ł się siedzibą seniorów. W jego poznańskich siedzibach znalazły schronienie zbory braci czeskich — polski i niemiecki ze szpitalem . P rzed sądam i biskupim i bronił współwyznawców, ministrów' i m ieszczan, m .in. w 1554 roku z pom ocą szlachty uwolnił trzech m ieszczan poznańskich skazanych n a spalenie przez biskupa poznańskiego A ndrzeja Czarnkowskiego oraz przed biskupem obronił szewca P aw ła O rga­ nistę. W tym czasie bracia czescy pozyskali też dla swojego w yznania liczne ro d y wielkopolskie, m .in. K rotoskich, Leszczyńskich, M arszewskich, O pa­ lińskich, k tórzy oddaw ali braciom kościoły w swoich dobrach lub fundowa­ li nowe. W 1555 roku O stroróg posłow ał n a sejm piotrkowski, na którym dom agał się zniesienia jurysdykcji duchownej nad świeckimi oraz zw ołania soboru narodowego, w tym że roku przedłożył królowi zażalenie n a prze­ śladowanie różnowierczej szlachty przez biskupów. B racia czescy dążyli do zjednoczenia w szystkich reformowanych w yznań w Polsce pod sw oją kon­ fesją. T ym poczynaniom patronow ał Ja k u b O stroróg, biorąc udział w licz­ nych synodach. M .in. w jego dobrach, w K oźm inku odbył się n a przełom ie sierpnia i w rześnia 1555 roku synod braci czeskich z przedstaw icielam i zborów m ałopolskich, n a którym zaw arto form alną unię m iędzy obydwo­ m a Kościołam i, nie trw a ją c ą jed n a k długo. W sierpniu 1557 roku O stroróg uczestniczył w synodzie braci czeskich w Ślężanach n a M orawach, podczas którego uniezależniono zbory wielkopolskie od starszyzny morawskiej i se­ niorem ich został Jerzy Izrael, blisko związany z O strorogiem . N a synodzie braci czeskich w Poznaniu 1 w rześnia 1560 roku O stroróg został w ybrany jednym z sędziów, czyli świeckich seniorów Jednoty. 8 gru d n ia 1563 roku n a sejmie w W arszawie przedstaw ił królowi do a p ro b a ty konfesję braci cze­ skich, a w następnym roku jeździł do króla by bronić współwyznawców przed edyktem nakazującym opuścić Polskę działaczom różnowierczym cu­

dzoziemcom i w yjednał przywilej w yjm ujący jego poznań sk ą rezydencję, w której znajdow ały się zbory Jed n o ty spod jurysdykcji miejskiej i duchow­ nej. Zasługi O stroroga wobec braci czeskich były ogromne. W 1566 roku został s ta ro s tą generalnym wielkopolskim, dzięki czemu m ógł jeszcze b a r­ dziej sprzyjać różnowiercom. Z m arł w 1568 roku.

Ilum inow ane i tłoczone n a pergam inie P iesne chwal boźskych, które prze­ chowywane są w W olfenbiittel, były drogim i w ykw intnym darem braci czeskich dla O stroroga, w yrazem wdzięczności za jego opiekę. Specjalnie przeto nie o dbito drzew orytu z herbem Łukasza Górki i wiersza n a ten herb n a odw rocie karty tytułow ej, n ato m iast herb Nałęcz wm alowano w listwy dolne n a licznych kartach. Jest wielce praw dopodobne, że oprócz tego eg­ zem plarza - dla Ja k u b a O stroroga - sporządzono w Szam otułach n a perg a­ m inie więcej takich kosztownych egzem plarzy kancjonału, aby obdarow ać nim i innych m ożnych protektorów braci czeskich. W każdym razie śm iało m ożna przypuszczać, iż podobny kancjonał wręczono Łukaszowi Górce, bo przecież to on gościł Augezdeckiego i jem u dedykowano tę piękną księgę1'.

1 ‘ P raw d o p o d o b n ie b ra c ia czescy sw oim m ożnym p ro te k to ro m darow ali ilum inow ane eg­ zem plarze poszczególnych w y d ań kancjonałów . In n y m p rzy k ład em ta k pięknie w ykonanego k an cjo n a łu m ogą być P isnę duchow ni ewangelistske drukow ane w 1576 roku w Ivanćicach, k tó ry ch egzem plarz przechow yw any je s t w M uzeum N arodow ym w W arszaw ie.