Mapa w nauczaniu początkowym

(1)

Stella Płaczek

Mapa w nauczaniu początkowym

Nauczyciel i Szkoła 2 (5), 109-121

(2)

Stella Płaczek

M apa w nauczaniu początkowym

Zgodnie z intencją program u nauczania uczniów klas I-III obow iązuje opano w anie około 80 pojęć geograficznych. Część z nich uczniowie powinni opanow ać w pełnym, a część w niepełnym zakresie. Rozszerzenie tych pojęć nastąpi w klasach wyższych.

Kształtowanie pojęć geograficznych (głównie na lekcjach środowiska spoleczno- -przyrodniczego) w ym aga od nauczyciela nauczania początkow ego stosow ania różnorodnych środków dydaktycznych. Jednym z nich jest m apa. Pełne w ykorzys tanie tego źródła inform acji je st uwarunkowane zdobyciem przez uczniów um ie jętności posługiw ania się nim. Jednak, aby tę czynność opanować, uczniowie klas Ι-ΙΠ m uszą nauczyć się wyodrębniać pojedyncze elementy z całości treści przedsta w ionych na mapie. Bez w ykształcenia umiejętności w tym zakresie nie może być m owy o przejściu do kształtowania umiejętności bardziej złożonych i o zrozumieniu przez uczniów treści map, z którymi będą pracow ać w późniejszych latach edukacji.

Z tego względu nauczyciel klas początkowych musi tak zorganizować proces nauczania-uczenia się, aby uczniowie nie tylko poznali pojęcia geograficzne, ale potrafili w oparciu o nie zdobyć wiedzę g eo g ra fic a ią na określonym poziom ie. W jej zakres pow inny wchodzić, oprócz znajomości pojęć, um iejętność czytania i analizy mapy, w ykształcenie pam ięci wzrokowej prow adzące do w ytw orzenia w um yśle dziecka tzw. m apy pamięciowej lub wyobrażeniowej oraz umiejętność w ykorzystania tej wiedzy w różnych sytuacjach.

Czym w ięc jest m apa? W geografii funkcjonuje wiele określeń tego pojęcia. Jedno z nich mówi, że m apa jest dwuwym iarowym rysunkiem przedstaw iającym zm niejszony i uogólniony o b raz pow ierzchni Ziem i lub jej części przy użyciu um ow nych, symbolicznych środków geograficznych.

A nalizując inne definicje m ożna w skazać kilka istotnych elem entów pojęcia „m ap a” i stopniowo zapoznawać z nimi uczniów.

Są to:

— m apa-obraz, rysunek Ziemi lub części jej powierzchni, — przedstawienie na m apie zjawisk i ich powiązań, — zmniejszenie obrazu Ziemi,

— przedstawienie obrazu Ziemi na płaszczyźnie, — użycie znaków, symboli kartograficaiych.

(3)

п о Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 99 8 М ар а, będąc środkiem dydaktycznym dostarczającym bodźców zm ysłow i wzroku i przedstawiającym rzeczywistość za pomocą umownych symboli i znaków, spełnia określone funkcje:

— poznaw czą — służy pośredniemu poznawaniu fragmentów rzeczywistości; — kształcącą — jest narzędziem rozwijania zdolności poznawczych, kształci

spostrzegawczość, wyobraźnię, orientację, myślenie;

— dydaktyczną — stanow i źródło w iadom ości i um iejętności oraz u łatw ia utrwalanie przerobionego materiału i sprawdzenie stopnia jego opanowania. W procesie dydaktycznym najczęściej stosowanymi m apam i są m apy fizyczne i polityczno-adm inistracyjne (ogólnogeograficzne i tematyczne) dużych form atów lub zamieszczone w atlasach i podręcznikach.

O prócz m ap przygotow anych przez zespoły k artografów nauczyciel m oże w ykorzystać tw orzone przez siebie i uczniów mapy indukcyjne i konturowe.

W klasie III w prowadza się mapę po raz pierwszy na zasadach naukowych. M a być ona źródłem wiedzy geograficznej i niezbędnym narzędziem pracy n a każdej niem al lekcji. Opanow'anie umiejętności czytania i rozum ienia m apy w ym aga od dziecka dojrzałości umysłowej, na którą wpływ wywiera stopień rozwoju procesów poznawczych dzieci w młodszym wieku szkolnym (wrażenia, spostrzeganie, obser w acja, wyobraźnia, uwaga, pamięć, uczenie się, myślenie).

Podstawowym sposobem wykorzystania mapy w szkole jest jej analiza w izual na (czytanie mapy). Proces czytania mapy jest uwarunkowany kilkoma czynnikami. Pierw szym z nich jest zasada samej percepcji w izualnej, na któ rą składa się dostrzeganie obrazu mapy, uzależnione od jego czytelności, rozróżnianie poszczegól nych elem entów i identyfikacja znaków w oparciu o legendę lub skojarzenie o a ia - czeń z reprezentowanymi przez nie obiektami.

D rugim czynnikiem jest ukierunkowanie procesu odbioru i cel, jakiem u m a służyć czytanie i analiza mapy. Gdy mamy do czynienia ze swobodnym spostrze ganiem obrazu mapy, uw agę naszą przyciągają elem enty graficzne szczególnie w yróżniające się, elementy latw'o rozpoznawalne i znane. Przy ukierunkow anym czytaniu m apy koncentrujemy się na konkretnych treściach określonych zadaniem.

Trzecim czynnikiem je st zdolność do w ykorzystania m apy u w arunkow ana w p ra w ą w posługiw aniu się językiem tego źródła w iadom ości, w ykształceniem pam ięci w zrokow ej, zdolnością grup o w an ia i k lasyfikow ania inform acji o raz łączenia ich z dotychczasową wiedzą.

U m iejętne odczytywanie treści m apy nie jest łatwe. By oswoić ucznia kl. III z m apą i nauczyć go odczytyw ania wyobrażonego na niej terenu, by pom óc mu w w yszukiw aniu konkretnych elementów i określaniu zależności pom iędzy nim i, a przez to nauczyć go myślenia pojęciami geograficznym i, w arto stosow ać m apy uproszczone, tw orzone przez nauczyciela i uczniów w toku procesu nauczania- -uczenia się. Będą one w prow adzać dzieci w św iat symboli i treści zaw artych na mapie. Istotną ich zaletą jest to, że można na nich w sposób prosty i wyraźny przed

(4)

Stella Płaczek — M a pa w nauczaniu początkowym 111

stawiać te elementy krajobrazu, które w danym momencie są najważniejsze. Pamiętać przy tym należy, że każdemu symbolowi na mapie powinna odpow iadać w umyśle dziecka odpowiednia treść ukształtowana na podstawie rzeczywistości geograficznej.

W yizolowanie poszczególnych elementów mapy jest ważne z tego względu, że ogólnie stosowane szkolne mapy fizyczne zawierają tak wiele informacji, że dziecko dziewięcioletnie nie potrafi ich rozpoznać, selekcjonować i hierarchizować.

U proszczona m apa Polski je st w klasie III środkiem dydaktycznym ułatw ia jącym proces nauczania-uczenia się. Może być ona wykonana z płyty pilśniowej lub płyt styropianowych. N a przygotowanej płycie zaznacza się tylko granice państw a, linię brzegową, W isłę i Odrę z głównymi dopływami. Oprócz tego opracow ujem y zestaw oznaczeń, które w m iarę realizacji treści kształcenia będziemy umieszczać n a mapie. Oznaczenia te m uszą być zgodne ze znakam i, które są umieszczone na m apkach w podręcznikach i atlasach ucaiiowskich. Równocześnie z nanoszeniem na m apę nowych symboli tworzym y jej legendę.

M ap a tego rodzaju je st niezbędna przy w prow adzaniu nowego tem atu, gdy ilustrujemy na niej elementy zagadnienia, które nie jest łatwo dostrzegalne i wyraźne n a m apie fizycznej.

W yłączając z treści innej m apy interesujące nas w danej chwili zagadnienia i ukazując rozmieszczenie zjawisk w bardzo w yraźny sposób, przyczyniam y się do kształtow ania w yobraźni przestrzennej i pam ięci wzrokowej uczniów. Porów ny w anie now ych treści naniesionych na uproszczoną m apę z tre śc ią innych m ap kształci nie tylko spostrzegawczość ucznia, ale wdraża go do dokonyw ania analizy i uogólnień.

Uproszczoną mapę Polski możemy też stosować w części wstępnej lekcji, w celu powtórzenia zagadnień omawianych na poprzednich zajęciach, aby w oparciu o nie rozpocząć realizację nowych treści.

K olejnym momentem nadającym się do w ykorzystania tej m apy jest końcow a część lekcji, w której pow tarzam y i utrwalam y zdobyte na lekcji wiadomości.

Innym przykładem pracy z m apą tego typu są lekcje powtórzeniowe. W ich trakcie uczniowie om aw iają poszczególne elementy składające się na utw orzoną mapę, określają ich powiązania, porów nują z innymi m apam i itp.

M ap a ta może być w ykorzystana również na iimych lekcjach, a oprócz tego stanowi dodatkowy element dekoracyjny klasy.

Konstruowanie na lekcjach środowiska społeczno-przyrodniczego uproszczonej m apy Polski pozw ala nie tylko w prowadzać pojęcia geograficzne, w zbogacać ich treść, ale też w drażać ucaiiów do poprawnego ich stosowania, co jest najwyższym stopniem opanow ania pojęć.

A naliaijąc omówiony wyżej problem przeprowadzono badania1 mające na celu sprawdzenie, czy stosowanie takiej mapy m a wpływ na poziom osiągniętej przez uczniów wiedzy geograficznej i umiejętność orientacji na mapie.

(5)

112

Nauczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8 Z w yników badań (zastosow ano test słownikowy i test orientacji na m apie) wynika, że uczniowie pracujący z uproszczoną m apą Polski

1) osiągnęli wyższe średnie oceny z obydwu testów (test słownikowy 4,65; test orientacji na m apie — 4,60) niż uczniow ie, którzy nie pracow ali z tego rodzaju m apą (3,50; 3,65),

2) udzielili o 10,6% odpow iedzi popraw nych w ięcej (w łącznej punktacji testów),

3) w teście orientacji na m apie wykonali poprawnie o 20,4% zadań więcej, 4) w teście słownikowym udzielili o 10,8% odpowiedzi popraw nych więcej. Przeprowadzone badania i ich wyniki dowodzą, że konstruowanie na lekcjach śro d o w isk a społeczno-przyrodniczego w klasie III uproszczonej m apy Polski pom aga w kształtowaniu pojęć geograficznych i nabywaniu przez uczniów wiedzy geograficznej.

Literatura

B u k a c k a A., W n u k G.: Zeszyt ćwiczeń z geografii. Czwarta klasa. W roclaw 1992.

C z a r n e c k i Κ.: Szkolna wiedza pojęciow a uczniów klas początkow ych. K ato wice 1995.

C z a r n e c k i Κ., K o w o l i k P.: Sprawdzanie wiedzy pojęciow ej uczniów klas

początkowych. Katowice 1993.

C z a r n e c k i Κ. , K o w o l i k ?.. M etoda badań szko ln ej w iedzy p o ję c io w e j

uczniów klas I-III. Katowice 1994.

C z e k a ń s k a M.: Zarys m etodyki geografii. W arszawa 1959.

D y 1 i к o w a A. (red.): D ydaktyka geografii w szkole podstawow ej. W arszawa 1990.

K o r z e n i e w s k i B.: Kształtowanie pojęć geograficznych w nauczaniu p o c zą t

kowym. W arszawa 1985.

K u p i s i e w i c z C.: Podstawy dydaktyki ogólnej. W arszawa 1977.

P i e t k i w i c z S., Ż ťn u d a S.: Słownik pojęć geograficznych. W arszawa 1973. T y w o ń s k i K.: Pom oce naukowe do nauczania geografii fizyczn ej. W arszawa

1971.

1 Płaczek S.: Wykorzystanie mapy Polski w kształtowaniu pojęć geograficznych na lekcjach środowiska społeczno-przyrodniczego w klasie III. Praca magisterska napisana p o d kierunkiem d r Piotra Kowolika w Katedrze Pedagogiki Wczesnoszkolnej US. Katowice 1996.

(6)

Stella Płaczek — M a pa w nauczaniu początkowym

Test słownikowy

Instrukcja dla ucznia: M asz przed sobą test z różnymi zadaniam i. Staraj się je w szystkie rozw iązać popraw nie, w pisując w łaściw ą odpow iedź do specjalnego arkusza. Z adania są ponumerowane. Uważaj, żeby num er odpowiedzi zgadzał się z num erem pytania. Pracuj samodzielnie. Jeżeli nie p otrafisz podać popraw nej odpowiedzi na pytanie, to pozostaw je i wykonaj kolejne zadania. Po rozwiązaniu testu powróć do zadań nie rozwiązanych, a jeśli nadal nie umiesz na nie odpow ie dzieć, napisz „nie wiem” .

P rzykład:

Jak nazyw am y człowieka, który leczy ludzi? Odp.: lekarz

Zadania słownikowe

Jak nazywamy?

1. miejsce na ziemi, z którego wypływa woda? 2. zbiornik wodny rozlany na dużym terenie ziemi? 3. teren wodny, do którego w padają male strumyczki? 4. miejsce, w którym rzeka wpada do morza?

5. miejsce na morzu, w którym statki oczekują na pozwolenie wpłynięcia do portu? 6. statki służące do połowu ryb?

7. wyznaczone miejsca, przez które przechodzi się do sąsiednich państw? 8. miejsce w porcie, do którego przypływ ają statki pasażerskie?

9. sym bole znajdujące się na mapie, które inform ują o sposobie przedstaw iania różnych obiektów?

Dokończ zdania:

10. M iejsce odlotu i przylotu samolotów n azy w am y ...

11. N adm iar wody w korytach rzek, wylewający się na pola, łąki, wsie i m iasta, n a z y w a m y ...

12. Urządzenie, które w czasie mgły lub nocy pokazuje statkom drogę do portu sygnałem świetlnym i dźwiękowym, n azy w am y ...

13. Zbudow ana przegroda rzeki t o ...

14. Przyrząd, który określa kierunki widnokręgu, t o ...

15. Miejsce, w którym woda z urwiska skalnego spada w dól, t o ... Podaj pełną nazw ę skrótów:

16. RP 17. PKS

(7)

1 1 4 Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 9 9 8 18. PKP 19. Pn. 20. Pd. 21. Wsch. 22. Zach.

W pytaniach 2 3 ,2 4 ,2 5 , 26 musisz wybrać właściwą odpowiedź spośród trzech p o d an y ch i zaznaczyć j ą w karcie odpow iedzi przez skreślenie litery, k tó ra tę odpowiedź oznacza. Przykład: TULIPAN to: a) ptak; b) duży motyl; c) kwiat. Odp.: a b 23. W Y DM A to: a) nazwa rzeki;

b) piaszczysty pagórek lub wzgórze usypane przez w iatr; c) nazw a drzew a iglastego.

24. BU RSZTY N to:

a) żyw ica iglastych drzew znajdowana np. na morskiej plaży; b) nazw a ptaka o jasnobrązow ym upierzeniu;

c) ślim ak żyjący na podmokłych łąkach. 25. TR A N SPO R T to:

a) nazw a części stoczni;

b) skrót nazwy nabrzeża portowego;

c) przewożenie i przenoszenie ładunków oraz przewożenie osób. 26. STO LIC A to:

a) nazw a szczytu góry;

b) miasto będące siedzibą naczelnych w ładz państwa; c) nazw a m iasta w województwie katowickim.

(8)

27. Jaki to krajobraz?

(9)

1 1 6 Nauczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8

Karta odpowiedzi

Pytania od 1 do 30 Z adania słownikowe: 1

...

2 ... 3 ... 4 ... 5... 6

...

7... 8... 9... 10... 11

...

12... 1 3... 1 4 ... 1 5... 1 6... 1 7... 1 8... 1 9... 2 0... 2 1 ... 2 2 ... 23. a b с 24. a b с 25. a b с 26. a b с 2 7...

2 8

... 2 9... 3 0...

(10)

Stella Płaczek — M a pa w nauczaniu początkowym 117

Odpowiedzi poprawne do Testu słownikowego

ze Środow iska społeczno-przyrodniczego dla uczniów klas III Pojęcia geograficaie: 1. źródło 2. jezioro 3. rzeka 4. ujście rzeki 5. reda 6. kutry 7. przejście graniczne 8. nabrzeże 9. legenda 10. lotnisko 11. powódź 12. latarnia morska 13. zapora 14. kom pas 15. wodospad 16. Rzeczpospolita Polska

17. Państwow a Komunikacja Samochodow a 18. Polskie Koleje Państwowe

19. północ 20. południe 21. wschód 22. zachód

23. wydm a — odpowiedź „b” 24. bursztyn — odp. „a” 25. transport — odp. „c” 26. stolica — odp. „b” 27. krajobraz górski 28. krajobraz wyżynny 29. krajobraz nizinny 30. krajobraz nadmorski

„Klucz” do oceny wyników rozwiązanego testu słownikowego

Punkty Ocena 2 5 -3 0 bardzo dobry 19-24 dobry 13-18 dostateczny 7-12 niedostateczny 1-6 bardzo slaby

(11)

118

Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 9 9 8

Test orientacji na mapie

Zadania dotyczące orientacji na mapie

Odpowiedzi na pytania od 3 1 do 40 zaznacz na mapce, używ ając tylko takich kolorów, które są określone w pytaniach.

Zaznacz na mapie:

31. kolorem niebieskim — linię brzegow ą (wybrzeże) naszego kraju i napisz, jak nazyw a się morze, nad którym leży Polska;

32. kolorem niebieskim — Wisłę i Odrę i napisz nazwy tych rzek;

33. kolorem brązowym — granicę, która przebiega przez góry;

34. kolorem żółtym — dawne stolice Polski i napisz, ja k nazyw ały się te m iasta;

35. kolorem czerwonym — obecną stolicę Polski i napisz, ja k nazywa się to miasto;

36. kolorem czarnym — miasta, w których znajdują się porty; napisz nazwy tych miast;

37. kolorem zielonym — prawobrzeżne dopływy Wisły; kolorem pom arańczowym — lewobrzeżne dopływy Wisły;

38. W kółka zaznaczone na m apce w pisz skróty:

Pn., Pd., W sch., Zach., Pn.-W sch., Pn.-Zach., Pd.-W sch., Pd.-Zach.;

39. W ypisz nazw y tych m iast, które leżą nad W isłą: Gniezno, K raków, Z ielona G ó ra, W isła, K atow ice, Szczecin, K ołobrzeg, W arszaw a, Poznań, T oruń, Bydgoszcz, Opole;

(12)

Stella Płaczek — M a pa w nauczaniu początkowym 119

Karta odpowiedzi

Pytania od 31 do 40

39...

(13)

120 Nauczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8

Odpowiedzi poprawne

do testu orientacji na mapie dla uczniów kl. III

39. Kraków, W isla, W arszawa, Toruń, Bydgoszcz 40. bursztynowy szlak

(14)

„Klucz” do oceny wyników rozwiązanego testu orientacji na mapie

Punkty Ocena 33 -4 0 bardzo dobry 25 -3 2 dobry 17-24 dostateczny 9 -16 niedostateczny 1-8 bardzo slaby

Metryczka

1. N azwisko i im ię... 2. Płeć ... 3. Pochodzenie społeczne... 4. Poziom w ykształcenia rodziców uczni a ...

5. Poziom kwalifikacji zawodowych n au czy ciela ... ...

6. Staż pracy n a u czy ciela...

1. Test sło w n ik o w y : p u n k ta c ja...o c e n a...

2. Test o rie n ta c ji n a m a p ie : p u n k ta c ja...o c e n a...

1. Sum a punktów w te ś c ie ... 2. Ocena wyniku te s t u ... 3. Podpis osoby prowadzącej b a d a n ia ... 4. D ata b a d a n ia ...