Uniwersytet Warszawski
DZIEJE CHEMII ANALITYCZNEJ W POLSCE DO ROKU 1945
CHEMIA ANALITYCZNA NA ZIEMIACH POLSKICH DO I WOJNY ŚWIATOWEJ
W czasach starożytnych i średniowiecznych nie można dzielić chemii na subdyscypliny, którymi posługujemy się obecnie, a nawet nie można jej oddzie-lać od innych nauk przyrodniczych. W tych czasach, a również we wczesnym okresie czasów nowożytnych każdy badacz zajmujący się tym, co współcześnie określamy jako chemię i fizykę, badał i wykorzystywał reakcje chemiczne, a na-wet niektóre pomiary fizyczne, nana-wet nie znając ich natury. Wiele z tych pro-cesów współcześnie znajduje zastosowanie w chemii analitycznej. Dlatego też początków chemii analitycznej można się dopatrywać zarówno w działaniach alchemików, w początkach metrologii, jak i w nieco późniejszym okresie w pra-cach związanych z wykrywaniem nowych pierwiastków, badaniem i syntezą no-wych związków, a także w ówczesnych działaniach medyków i farmaceutów.
Niewiele jest znanych i potwierdzonych faktów, które w tych dziedzinach uznawać można za początki chemii analitycznej w Polsce. Warto w tym miejscu przytoczyć za opracowaniem Włodzimierza Hubickiego [1] wyniki analiz próbek srebra znalezionych w ratuszu toaińskim, a pochodzących z XVI w. i po-twierdzonych w połowie XX w. analitycznie przez Hubickiego. Świadczą one, o doskonałej jakości pracy ówczesnych, anonimowych (?) analityków (Tablica 1). W referacie Ludwika Górskiego [2], wygłoszonym na konferencji Euroana-lysis V w 1984 r., jako pierwszego znanego „chemika analityka" przytoczone
T A B L I C A 1 . Analizy próbek srebra z X V I w. i ich porównanie z współczesnymi wynikami1. N r Data wykonania analizy w X V I w. Wyniki analizy w XVI w. % A g Wyniki analizy w XVI w. % Ag Różnica % Ag 2 22.08.1528 9,38 9,29 +0,09 3 30.09.1528 18,75 19,27 - 0 , 5 2 3 30.09.1528 37,89 38,65 - 0 , 7 6 3 30.09.1528 9,38 9,43 +0,05 5 28.11.1528 37,70 37,33 +0,37 5 28.11.1528 9,38 9,37 +0,01 13 12.08.1529 9,57 9,04 +0,53 13 12.08.1529 18,75 18,88 - 0 , 1 3 34 7.05.1530 38,28 38,54 - 0 , 2 6 4 6 17.09.1530 37,50 37,26 +0,24 67 1.04.1531 37,50 37,26 +0,44 74 15.07.1531 37,70 38,12 - 0 , 4 2 93 15.06.1532 9,38 9,25 +0,13 102 18.01.1533 9,57 9,49 +0,08 130 28.07.1534 38,09 38,15 - 0 , 0 6 140 15.12.1534 37,50 37,92 - 0 , 4 2
jest nazwisko Michała Sędziwoja (1566-1646) (Sendivogius Polonus), autora opublikowanego w Pradze dzieła: Cosmopolitani novum lumen chymicum (1604). W dziele tym opisane były między innymi metody oczyszczania i roz-poznawania wielu substancji chemicznych. Oceną pracy Sędziwoja jest fakt, że była ona przełożone na wiele języków i doczekała się aż 30 wydań. Doświad-czeniami alchemicznymi zainteresowani byli również królowie Zygmunt Au-gust i Zygmunt III Waza. W tym samym okresie lekarz nadworny Stefana Bato-rego i Zygmunta III Wazy - Wojciech Oczko (15457-1608?) [3] z polecenia króla opisał wody mineralne w Szkle pod Lwowem, w traktacie o leczeniu bal-neologicznym (Cieplice 1578), a więc był zainteresowany składem wód mine-ralnych. Również medyczne aspekty miały rozprawy Hieronima Rajznera [3], chemika i lekarza lwowskiego, który w 1582 r. wydrukował w Bazylei rozprawę o analizie moczu. Młodszym o 50 lat chemikiem był, działający również w Aka-demii Krakowskiej, Jan Stachinus, zajmujący się składem wód mineralnych Iwonicza, które opisał w roku 1630. Prace te bliskie były medycynie i farmacji. Informacje o podobnych badaniach pojawiają się w końcu XVIII w. W roku
1782 w Akademii Krakowskiej została utworzona pierwsza w Polsce Katedra Historii Naturalnej, Chemii i Botaniki [1,4], którą objął, zaledwie na lat cztery w roku 1783 Jan Jaśkiewicz ( 1 7 4 9 - 1 8 0 6 ) prowadząc wykłady dla studentów w języku polskim. Zajmował się on między innymi wodami mineralnymi w Krze-szowicach. Następcą jego w Katedrze, w latach 1787-1805, był Franciszek
Scheidt (1759-1807) [5]. Badania analityczne prowadził w Akademii Krakow-skiej również lekarz Józef Markowski (1758-1829), który opisał „rozbiór" wód siarczanowych w Swoszowicach i wód w Krościenku. Powołany na profesora w Akademii Krakowskiej w roku 1831 został Filip Nereusz Walter (1810-1847), który jednak ze względu na swą działalność niepodległościową został z niej usu-nięty, a jedynie w Paryżu prowadził badania nad ustalaniem składu chemiczne-go ciał organicznych [3,6].
W roku 1833 katedrę chemii przeniesiono na Wydział Lekarski, a kierował nią Florian Sawiczewski (1797-1876), farmaceuta i lekarz, który również anali-zował wody mineralne, a także wykładał chemię policyjno-sądową [7]. Dopiero w roku 1851 chemia powróciła na Wydział Filozoficzny, a jej kierownictwo po-wierzono Emilianowi Czyrniańskiemu (1824-1888) [8]. W Katedrze tej praco-wał jako profesor Karol Olszewski (1846-1915) [9], który kieropraco-wał od roku
1891 I Zakładem Chemicznym, zajmującym się chemią nieorganiczną i anali-tyczną. W swych wykładach omawiał metody miareczkowania, analizę spek-tralną i wykrywanie trucizn [9]. W Zakładzie wykonywano analizy chemiczne wód rzecznych i mineralnych (Rabka, Krynica, Muszyna, Głębokie) oraz eks-pertyzy sądowe. Pracą doktorską Karola Olszewskiego była rozprawa: Rozbiór chemiczny wód studziennych i rzecznych krakowskich [10]. Opracował on rów-nież elektrolityczną metodę wykrywania arszeniku. Katedrą kierował Karol Ol-szewski do roku 1915. Dopiero w 1919 roku następcą OlOl-szewskiego został Ta-deusz Estreicher [11,12], który tylko częściowo kontynuował tematykę roz-wijaną przez swego poprzednika.
Znaczącym osiągnięciem analitycznym było wynalezienie przez profesora fizjologii w Uniwersytecie Krakowskim, Gustawa Piotrowskiego (1833-1884), reakcji nazwanej początkowo odczynem Piotrowskiego (1857). Polega ona na wykrywaniu białek i polipeptydów na podstawie barwnej reakcji z siarczanem miedzi w 10% roztworze wodorotlenku potasu. Reakcja ta, obecnie znana jako reakcja biuretowa, jest wciąż szeroko stosowana w laboratoriach do wykrywa-nia obecności białek. Niewielu jednak zna nazwisko odkrywcy [13].
Uniwersytet Wileński był w początkach XIX w. ważnym ośrodkiem nauko-wym. Postacią pierwszoplanową w naukach przyrodniczych był profesor chemii i farmacji Jędrzej Śniadecki (1768-1838) [14,15,16]. Do najbardziej znanych osiągnięć Śniadeckiego należy odkrycie w 1808 roku, nowego pierwiastka, Vestium, w wyniku analizy surowej platyny z Uralu [17]. Odkrycie to nie zo-stało co prawda potwierdzone przez Instytut Narodowy w Paryżu i dopiero w 1845 Karl K. Claus w Kazaniu badając podobne próbki surowej uralskiej pla-tyny stwierdził obecność pierwiastka nazwanego rutenem, o własnościach poda-wanych przez Śniadeckiego. Fakt niepotwierdzenia odkrycia Śniadeckiego przez chemików francuskich można prawdopodobnie przypisywać albo niejed-norodności badanych próbek, albo niedoskonałości umiejętności analitycznych
w Paryżu. Drugim interesującym analitycznym osiągnięciem Śniadeckiego była analiza „żelaza meteorycznego rzeczyckiego" [18], w któiym stwierdził obec-ność siarczku żelaza, i oznaczył ilościowo, siarkę, żelazo, nikiel, krzemionkę i glinkę.
Następcą Jędrzeja Śniadeckiego w Uniwersytecie Wileńskim był Ignacy Fonberg [19] (1801-1891). Opublikował dzieło Chemia zastosowana do sztuk i rzemiosł, zamierzone na sześć tomów, z których napisał trzy [20]. Po zamknię-ciu uniwersytetu od roku 1832 Fonberg pracował w Wileńskiej Akademii Medy-ko-Chirurgicznej i badał wody w Szczawnicy oraz w Druskiennikach [21]. W roku 1842 został przeniesiony na Uniwersytet Kijowski, gdzie pracował do eme-rytury w 1859 r.
Interesującą postacią był Aleksander Franciszek Chodkiewicz (1776-1838), który we własnym laboratorium wykonywał szereg doświadczeń chemicznych, a jeden z tomów jego 7-tomowego podręcznika chemii (1816-1820) poświęco-ny był chemii analitycznej [22].
W Uniwersytecie Warszawskim w XIX wieku nie istniały warunki do syste-matycznej działalności naukowej, prowadzącej do ważnych odkryć w zakresie chemii analitycznej. Trudno jest więc mówić o aktywności naukowej w Szkole Głównej w Warszawie. W pracowni chemicznej, na III i IV kursie przyrody, wy-konywano 30 analiz jakościowych, jednakże „szkół naukowych w ścisłym tego znaczeniu nie było, ponieważ brakło pracowni naukowych, w których dokony-wały by się samodzielne badania" [23], a jedynie „studenci dokonywali roz-biorów wody z różnych studzien warszawskich".
Warto tu jednak przytoczyć wypowiedź Marii Skłodowskiej-Curie, która pracowała w latach 1890-1891, w laboratorium fizyko-chemicznym przy Mu-zeum Przemysłu i Rolnictwa, kierowanym przez Józefa Jerzego Boguskiego. Stwierdziła ona: „Gdyby mnie w Warszawie dobrze nie nauczyli analizy: prof. Napoleon Milicer i jego asystent dr Kossakowski nie wydzieliłabym radu" [24]. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. pracował tamże Jan Zaleski (1868-1932) [25], w latach 1922-1932 profesor chemii farmaceutycznej i toksykologicznej Uniwersytetu Warszawskiego.
Stanisław Glixelli (1882-1952) otrzymał doktorat w Uniwersytecie Krakow-skim (1908) na podstawie badania równowag wytrącania siarczków metali, po czym pracował we wspomnianym Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (1909-1919) analizując wody i inne materiały naturalne z terenu Cesarstwa Rosyjskiego [26]. W późniejszych pracach zajmował się fizykochemią układów żelowych.
Trudno mówić w tym miejscu o polskim osiągnięciu w chemii analitycznej, bo choć dokonane było w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, jego autorem był rosyjski botanik Michaił Semionowicz Cwiet [27,28,29]. Doświadczenia jego opublikowane w 1903 r., a dotyczące rozdziału barwników roślinnych na kolum-nie wypełnionej węglanem wapnia, są uznawane jako narodziny współczesnej
chromatografii. Niestety nic miał on uczniów, którzy by bezpośrednio k o n t y n u o -wali j e g o badania, choć W ł a d y s ł a w Rogowski, w s w o i m doktoracie o b r o n i o n y m na Uniwersytecie w e Fryburgu, stosował metodą c h r o m a t o g r a f i c z n ą [30].
Przed o d z y s k a n i e m niepodległości wielu c h e m i k ó w z d o b y w a ł o nie tylko w i e d z ę ale i uzyskiwało ważne rezultaty w uczelniach zagranicznych. Z y g m u n t Klemensiewicz ( 1 8 8 6 - 1 9 6 3 ) [31], elektrochemik, uczeń Stanisława Tołłoczki na Uniwersytecie L w o w s k i m w czasie pobytu ( 1 9 0 8 - 1 9 1 1 ) w Politechnice w Karlsruhe u prof. Habera opublikował pionierską pracę o konstrukcji p o t e n c j o m e -trycznej elektrody szklanej, która była pierwszą j o n o s e l e k t y w n ą elektrodą potencjometry czną i jest w c i ą ż stosowanym p o d s t a w o w y m narzędziem do p o m i a -ru aktywności j o n ó w w o d o r o w y c h (pH) [32]. Po roku 1919 K l e m e n s i e w i c z został p r o f e s o r e m fizyki na Politechnice L w o w s k i e j .
W istniejącej od roku 1844 w e L w o w i e Akademii Technicznej w 1872 r. Ka-tedra Chemii zmieniła n a z w ę na Katedrę Chemii O g ó l n e j i Analitycznej, którą kierował August Freund, a Julian Grabowski w roku 1875 uzyskał v e n i a m legendi z wybranych działów chemii ogólnej i analitycznej. W roku 1894 A k a d e -m i a Techniczna została przekształcona w Cesarsko-Królewską Szkołę Politech-niczną (Technische Hochschulc) i była w ó w c z a s j e d y n ą tego rodzaju uczelnią na ziemiach polskich. Działalność o charakterze analitycznym ograniczała się głównie do nauczania studentów.
Analizami chemicznymi w XIX w. i na początku X X w. z a j m o w a ł o się wielu chemików, Polaków pracujących w odległych krajach, którzy w swych badaniach z różnych dziedzin nauk przyrodniczych, musieli również posługiwać się chemią analityczną. Wystarczy wspomnieć warsztat analityczny Marii Skłodowskiej-Cu-rie w Paryżu, Ignacego Domeyki w Santiago de Chile w poszukiwaniach geolo-gicznych i analizie mineralogicznej oraz badaniu wód mineralnych [33].
W wieku X I X coraz wyraźniej zaznacza się specjalizacja w naukach przy-rodniczych. Nie tylko chemia j a k o całość wyróżnia się j a k o nauka p o ś w i ę c o n a badaniu ciał i ich właściwości, ale rozróżnia się j u ż c h e m i ę nieorganiczną i che-m i ę organiczną. Analiza cheche-miczna - czyli praktyka badania j a k o ś c i o w e g o i iloś-ciowego składu ciał istnieje w zakresie j e j praktycznego zapotrzebowania, a więc j a k o narzędzie kontroli w produkcji przemysłowej, w medycynie, w farmacji. Według definicji podanej w Encyklopedii Orgelbranda [34] z lat siedemdziesią-tych X I X w. chemię analityczną, j a k o część chemii teoretycznej, przeciwstawia się chemii technicznej lub przemysłowej. Celem chemii analitycznej jest „poz-nanie pierwiastków chemicznych stanowiących materyję, albo też w y k a z a n i e stosunków w jakich ciała proste wchodzą w j e j skład. W p i e r w s z y m razie anali-za jest j a k o ś c i o w ą , w drugim - ilościową". Tą „ c h e m i ę techniczną", którą sto-s o w a n o j u ż w X I X w. w przemyśle, medycynie, farmacji i geologii na sto-szeroką skalę, lecz nie przykładano do niej wagi j a k o dziedziny n a u k o w e j .
Chemia, taka j a k ą b y ś m y obecnie nazwali analityczną, w odróżnieniu od analizy chemicznej, pojawia sią dopiero na uczelniach pod koniec wieku. Punk-tem z w r o t n y m jest tu niewątpliwie słynna, bo przetłumaczona w krótkim czasie na wiele j ę z y k ó w , w tym na j ę z y k polski w roku 1903, książka Wilhelma Ostwalda Naukowe podstawy chemii analitycznej [35].
Z w s p o m n i a n y c h X I X - w i e c z n y c h osiągnięć i celów chemii analitycznej wy-nika w sposób oczywisty, że obiektem zainteresowania był głównie skład pier-wiastkowy, nawet jeśli analizowanym obiektem były substancje organiczne. Wynikało to z ówczesnych możliwości warsztatu doświadczalnego. Identyfika-cja obecności pierwiastka w b a d a n y m obiekcie i określenie j e g o zawartości by-ło k o n s e k w e n c j ą wiedzy z w i ą z a n e j z odkryciem danego pierwiastka w zby-łożonej nawet mieszaninie. Natomiast ówczesna analiza substancji organicznych, niedy-sponująca tak potężnym narzędziem j a k i m stały się w X X w. techniki chroma-tograficzne, musiała ograniczyć się do wyznaczenia składu elementarnego i właś-ciwości fizycznych, wydzielonego i oczyszczonego na długiej i ż m u d n e j drodze operacji, „ c z y s t e g o " z w i ą z k u [36].
Literatura
1. H u b i c k i W.: Chemische Analyse im XV! Jahrhundert in Polen. „Annales UMCS", 1958, Serio AA, XIII, 1-12 .
2. G ó r s k i L.: History of Analytical Chemistry in Poland, [W:] Euroanalysis V, Reviews on Analytical Chemistry. Red. A. H u l a n i c k i . Budapest 1986, Akademiai Kiado, 1-9.
3. L a m p e W.: Zarys historii chemii w Polsce, Kraków 1948. PAU.
4. E i c h s t e a d I.: Jan Jaśkiewicz - pierwszy w Polsce profesor chemii. „Wiado-mości Chemiczne", 1969 23, 436-438.
5. E i c h s t e a d I.: Franciszek Scheldt. „Wiadomości Chemiczne", 1969 23, 634-644.
6. S ę k o w s k i S., S z o s t k i e w i c z S.: Serce i retorta. Warszawa 1957 Wiedza Powszechna, s. 387.
7. Ł o p a t a K.: Florian Sawiczewski (1797-1876) [W:] Złota Księga. Wydział Chemii Uniwersytet Jagielloński. Red. E. S z c z e p a n i e c - C i ę c i a k . Kraków 2000, Wydawnictwo Uniw. Jagiell.: s. 129-133.
8. Ł o p a t a K.: Emilian Czymiański (1824-1888) [W:] Złota Księga. Wydział Chemii Uniwersytet Jagielloński. Red. E. S z c z e p a n i e c - C i ę c i a k . Kraków 2000, Wydawnictwo Uniw. Jagiell.: s. 137-140.
9. S z c z e p a n i e c - C i ę c i a k E.: Karol Olszewski (1846-1915) [W:] Złota Księga. Wydział Chemii Uniwersytet Jagielloński. Red. E. Szczepaniec-Cięciak. Kraków 2000, Wydawnictwo Uniw. Jagiell., s. 143-151.
10. O l s z e w s k i K.: Sprawozdania Komisji Fizjograficznej Towarzystwa
Nau-kowego Krakowskiego za rok 1870 , t.V, s.131-162.
1 1 . K a m e c k i J.: Prof. Dr Tadeusz Estreicher (1871-1952), Uczony i człowiek. „Roczniki C h e m i i " 1952 26 5 0 5 - 5 1 9 .
12. S z c z e p a n i e c - C i ę c i a k E.: Tadeusz Estreicher (1871-1952) [W:] Złota Księga. Wydział Chemii Uniwersytet Jagielloński. Red. E. S z c z e p a n i e c -C i ę c i a k . Kraków 2000, Wydawnictwo Uniw. Jagiell., s. 1 8 5 - 2 0 7
13. P i o t r o w s k i G.: Über neue Reaktion auf Eiweissenkörper lind ihre
nähe-ren Abkömmlinge 1857.
14. S o ł o n i e w i c z R.: Jędrzej Sniadecki jako chemik analityk. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" 1991 36 133-142.
15. S ł a w i ń s k i K : Jędrzej Śniadecki-Życie i dzieła. „Roczniki Chemii" 1939 19, 1 - 1 0 .
16. L a m p e W.: Jędrzej Sniadecki i jego działalność chemiczna. „Roczniki Che-mii" 1939 19, 11-25.
17. S n i a d e c k i J.: Rozprawa o nowym metallu w surowej platynie odkrytym. Wilno 1808 Nakładem J. Zawadzkiego,
18. S n i a d e c k i ):. O żelazie meteorycznym rzeczyskim. „Dziennik Wileński", 1822.
19. Z i ę b o r a k K.: Prof. Ignacy Fonberg w 200 rocznicę urodzin. „Przemysł C h e m i c z n y " 2001 80, 5 8 6 - 5 8 7 .
20. F o n b e r g I.: Chemia z zastosowaniem do sztuk i rzemiosła. T. I, Wilno 1827, s. IV+464, t. II, W i l n o l 8 2 8 , s. XII+779; t. III, Wilno 1829, s. X+407. druk. J. Zawadz-kiego.
2 1 . F o n b e r g I.: Opisanie wody mineralnej Druskiennickiej. Wilno 1838, Druk. J. Zawadzkiego, Wilno 1838. s. XI+80.
22. 11 o w i e c k i M.: Dzieje nauki polskiej. Warszawa 1981, Interpress, s.140. 23. D z i e w u 1 s k i E. Ze wspomnień, s.13-14 [W:] Dzieje Uniwersytetu War-szawskiego 1807-1915. Red. S. K i e n i e w i c z . Warszawa 1981, PWN, s. 313, 318, 24. M i ł o b ę d z k i T.: Dawne typy w nowej chemii. „Roczniki Chemii" 1939 19, 17-30.
25. K o s s A.: Ś.p. Jan Zalewski. „Roczniki Chemii" 1933 13, 6 2 5 - 6 2 8 .
26. S u s z k o J.: Stanisław Glixelli (1882-1952). „Wiadomości Chemiczne" 1953 7, 1 - 8 .
27. S o c z e w i ń s k i E.: 1903-2003 - The Century of Chromatography. The
Im-pact of the Method on Development of Natural Sciences. „Chemia Analityczna" 2003 48, 6 4 7 - 6 6 6 .
28. S a k o d y n s k i j K . , P r o s k u r o w s k a I.: O warszawskim okresie życia i twórczości naukowej Michała Cwieta. „Wiadomości Chemiczne" 1971 25, 455-561.
29. C w i e 1 1 . M. S.: „Tr. Protok. Warszaw. Obszcz. Jestestwoispyt. Otd. Biol.", 1903 14.
31. Politechnika Lwowska 1844-1945. Red. S z e w a 1 s k i R. Wrocław 1993, Wyd. Politechniki Wrocławskiej.
3 2 . H a b e r F . , K l e m e n s i e w i c z Z.: Uber elektrische Phasengrenzkräfte. „Zeitschrift für physikalische Chemie" 1909 67, 385-431.
33. K o ś k a M.: Ignacy Domeyko. Warszawa 1998, Wyd. DiG .
34. O r g e 1 b r a n d S.: Encyklopedia Powszechna, T 3. Warszawa 1878.
3 5 . O s t w a l d W.: Die wissenschaftliche Grundlagen der analytischen Chemie. Leipzig 1894., Wilhelm Engelmann. (Wyd. polskie. Warszawa 1903).
36. Z a m e c k i S.: Chemia, [W:] Historia Nauki Polskiej. Tom IV. 1863-1918. Część III. Pod redakcją Bogdana S u c h o d o l s k i e g o . Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987 Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Pol-skiej Akademii Nauk, s. 103-135.
O D I D O II W O J N Y Ś W I A T O W E J
W chemii analitycznej w Polsce „okres m i ę d z y w o j e n n y " zbiega się z rozwo-j e m m e t o d fizykochemicznych, k o n k u r u rozwo-j ą c y c h ze stosowanymi dotychczas me-todami głównie chemicznymi. Stąd aktywność analityczną w coraz większym stopniu m o ż n a zauważyć nie tylko w katedrach chemii nieorganicznej, ale również w katedrach chemii fizycznej. Niemniej jednak wciąż główne zainteresowania analityków koncentrują się na analizie elementarnej z w i ą z k ó w nieorganicznych. Analityka mieszanin związków organicznych, poza analizą elementarną, pojawiła się dopiero w laboratoriach na świecie pod koniec lat trzydziestych, w z w i ą z k u z r o z w o j e m metod chromatograficznych, a więc kilkadziesiąt lat po j e j odkryciu przez Cwieta [1].
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku działalność w zakresie chemii analitycznej koncentrowała się w uczelniach technicznych: Politechnice War-szawskiej, Politechnice Lwowskiej i nowopowstałej w 1919 roku Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Uczelnie te miały j u ż tradycję w zakresie ana-lizy chemicznej i towaroznawstwa. Kadra naukowa w uczelniach uniwersytec-kich w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Wilnie oraz w n o w o u t w o r z o n y m Uni-wersytecie w Poznaniu wywodziła się z uczelni działających przed rokiem 1914 oraz z uczonych wykształconych w ośrodkach zagranicznych, którzy działalność z chemii analitycznej prowadzili w katedrach chemii nieorganicznej i fizycznej.
Ważną rolę odgrywały też p o w i ą z a n e z p r z e m y s ł e m laboratoria i instytuty. W p i e r w s z y m rzędzie w y m i e n i ć tu należy C h e m i c z n y Instytut B a d a w c z y we L w o w i e , utworzony w 1922 r. z laboratoriów Spółki „ M e t a n " powstałych w ro-ku 1916 [2], a przeniesiony z inicjatywy Ignacego Mościckiego ( 1 8 6 7 - 1 9 4 6 ) do Warszawy w 1926. r. Działalność badawczą rozpoczął w roku 1928, w nowych g m a c h a c h na Żoliborzu, na terenach uzyskanych od władz w o j s k o w y c h [3]. P o d s t a w o w y m i analitycznymi zadaniami tego instytutu była analiza materiałów
opałowych, surowców i półproduktów. Kierownikiem Zakładu Analitycznego był Jerzy Pfanhauser, który wprowadzał nowe metody analityczne w przemyśle [4]. Był on również inicjatorem tworzenia w Instytucie nowoczesnej pracowni spektrograficznej [5]. Jako ekspertów w tej dziedzinie zaproponował chemików Wiktora Kemulę, Mieczysława Michalskiego, oraz fizyków Stefana Pieńkow-skiego i Andrzeja Sołtana. Należy zwrócić uwagę, że w okresie międzywojen-nym również w wielu uczelniach, zwłaszcza politechnicznych, tematyka badaw-cza była bardzo silnie powiązana z potrzebami gospodarki krajowej.
Dużą indywidualnością w zakresie chemii analitycznej był w tym okresie niewątpliwie Marceli Straszyński (1880-1959) [6,7,8], prowadzący od 1919 ro-ku wykłady z analizy technicznej i towaroznawstwa w Politechnice Warszaw-skiej w Katedrze Technologii Organicznej. W tym okresie zajmował się on ana-lizą gazów pyrogenacyjnych [9] i składem ekstraktu toluolowego, co wiązało się z działalnością technologiczną prof. Kazimierza Smoleńskiego. W latach 1928—
1933 Marceli Straszyński kierował laboratorium analitycznym w Państwowym Monopolu Spirytusowym, a w latach 1933-1938 pracował w laboratorium In-stytutu Przeciwgazowego z a j m u j ą c się metodami wykrywania gazów bojowych i skażeń chemicznych. W tym okresie Marceli Straszyński opublikował m.in. pracę dotycząca oznaczania tłuszczów uwodornionych w tłuszczach naturalnych na podstawie obecności śladowych ilości niklu [10]. W roku 1938 został profeso-rem Katedry Analizy Technicznej i Towaroznawstwa Politechniki Warszawskiej.
Działalność Marcelego Straszyńskiego nic została przerwana przez wybuch 11 Wojny Światowej, dalej kształcił studentów w ramach tzw. Wyższej Szkoły Technicznej. Jego znakomitym osiągnięciem naukowym w tym okresie, o istot-nym również znaczeniu militaristot-nym, była, wykonana w warunkach konspiracyj-nych, analiza płynnych materiałów napędowych pocisków V-2. Próbki do ana-lizy dostarczył wywiad Armii Krajowej, zc zdobytej rakiety, która nie wybuchła. Analiza przeprowadzona przez Straszyńskiego wykazała po raz pierwszy obe-cność 90% H202, a wyniki przekazane były wywiadowi brytyjskiemu [7].
Znaczny wkład Marcelego Straszyńskiego do chemii analitycznej stanowiły opracowane przez niego, i przez wiele lat wznawiane, wielotomowe monografie analizy technicznej, będące jednocześnie wszechstronnymi podręcznikami aka-demickimi [11,12] praktycznej chemii analitycznej.
Wkład Tadeusza Miłobędzkiego (1873-1959) do chemii analitycznej [13,14] jest najbardziej widoczny w dydaktyce. Jego Szkoła analizy jakościowej miała
12 wydań, począwszy od roku 1910, a skończywszy na 1959. W roku 1911 pierwsze polskie wydanie było przetłumaczone na język rosyjski. Zasłużonym uznaniem cieszyła się też Szkoła analizy ilościowej, której pierwsze wydanie ukazało się w roku 1916, a ostatnie w 1955. Szkoła analizy wagowej i
objętoś-ciowej opublikowana została w roku 1947, a jej zakres pokrywał się ze Szkołą analizy wagowej. Tadeusz Miłobędzki był w zasadzie chemikiem
z zakresu chemii analitycznej. Ukazały się one w latach 1905-1909, a więc w pierw-szym okresie pracy na Politechnice Warszawskiej, w latach 1922-1929, gdy kie-rował Katedrą Chemii Nieorganicznej na Uniwersytecie Poznańskim, a także w latach późniejszych gdy powrócił do pracy, kierując Katedrą Chemii Nieorga-nicznej w Politechnice Warszawskiej. Dotyczyły one podstaw analizy miarecz-kowej, a w szczególności miareczkowań acydymctrycznych i analizy centygra-mowej (t.j. półmikroanalityczncj) surowców mineralnych [15-20].
Również w Politechnice Warszawskiej w Zakładzie Technologii Organicznej i Węglowodanów, metody potencjometrycznc rozwijał Karol Drewski ( 1 8 9 4
-1940) prowadząc pomiary zarówno w roztworach wodnych, jak i nicwodnych [21]. Na uwagę zasługuje potencjometrycznc oznaczanie liczby j o d o w e j tłuszczów na p o d s t a w i e pomiaru potencjału w roztworze j o d k u chloru (IC1) w tetrachlorku węgla [22]. Był on również autorem pierwszej monografii poś-więconej analizie potencjometrycznej [23]. Ponadto zajmował się spektrogra-ficzną analizą stopów glinowych [24].
W Politechnice Lwowskiej rozwijane były metody analizy związków orga-nicznych. Ważnym osiągnięciem w pierwiastkowej analizie organicznej, która w latach dwudziestych XX w. była podstawowym narzędziem identyfikacji związku organicznego, były prace Bogusława Bobrańskiego (1904-1991) pro-fesora chemii organicznej i farmaceutycznej Uniwersytetu Lwowskiego, i Ed-warda Suchardy (1891-1947) profesora chemii ogólnej, a następnie organicznej Politechniki Lwowskiej. Wpisywały się one w aktualny nurt chemii analitycz-nej, wskazany między innymi przez laureata nagrody Nobla w roku 1923, Frit-za Pregla. Centygramowa (lub jak teraz mówimy - półmikroanalityczna) meto-da Bobrańskiego [25,26], polegała na automatycznej regulacji procesu spalania badanego związku w tlenie w obecności katalizatora platynowego, na odpo-wiednim doborze adsorbentów (np. chlorku kobaltu(II)) i objętościowym lub miareczkowym oznaczeniu węgla, wodoru, azotu i chlorowców. Zapewniało to lepsze niż uprzednio wyniki analityczne, uzyskiwane w opracowanej aparaturze. Osiągnięcia te znalazły wyraz w niemieckim i angielskim tłumaczeniu monogra-fii Suchardy i Bobrańskiego [27,28].
W latach 1929-1932 profesorem chemii fizycznej na Politechnice Lwowskiej był Bogdan Kamieński (1897-1973), który zajmował się badaniami z zakresu metod clcktromctrycznych [29,30]. Po przejściu do Uniwersytetu Jagiellońskie-go w 1933 r. w Zakładzie Chemii Fizycznej i Elektrochemii tematyka potencjo-metryczna (np. miareczkowanie cynku za pomocą żelazocyjanku potasu [31] i ba-dania procesów adsorpcji były kontynuowane i również rozwijane po roku 1945. Natomiast prace z zakresu analizy spektralnej i jej zastosowania do oznaczania żelaza w stopie glinowym [32] były kontynuowane po 1945 przez Jana Inglota w Instytucie Metalurgii Żelaza w Gliwicach. W Uniwersytecie Lwowskim meto-dykę potencjometryczną do celów analitycznych wykorzystywał również Włodzi-mierz Trzebiatowski (1906-1982), profesor chemii nieorganicznej, który badał
równowagi w roztworach związków molibdenu oraz opracował potencjome-tryczną metodą oznaczania chromu, wanadu i molibdenu w stali [33].
W Stacji Rolniczej, a następnie Instytucie Chemii Rolnej i Gleboznawstwa Politechniki Lwowskiej w Dublanach, Wiktor Jakób (1886-1971) zajmował się analityką ważną w zagadnieniach rolniczych [34].
W Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie chemię analitycznę wykładał Tadeusz Estreicher [35] (1871-1952), który w 1919 roku objął kierownictwo I Zakładu Chemii Nieorganicznej. Kontynuował on częściowo tematykę swoje-go poprzednika Karola Olszewskieswoje-go. W zakresie chemii analitycznej prowadził prace dotyczące wykrywania tlenu w związkach organicznych [36] i grawime-trycznego oznaczania selenianów i seleninów [37]. Badania konduktometryczne prowadził uczeń Estreichera Julian Kamecki (1909-1955), późniejszy profesor chemii fizycznej Akademii Górniczo-Hutniczej [38]. Ważnym wkładem do che-mii analitycznej były prace Bogdana Kamieńskiego [39,40,41] (1897-1973), który studiował w Uniwersytecie Jagiellońskim i habilitował się w roku 1929 na podstawie rozprawy: O nowej metodzie potencjometrycznej analizy miareczko-wej. Po trzyletnim pobycie na Politechnice Lwowskiej objął w 1933 r. kierowni-ctwo III Zakładu Chemicznego w Uniwersytecie Jagiellońskim jako profesor chemii fizycznej. Zainteresowania zjawiskami adsorpcji i elektrochemii dopro-wadziły do prac z zakresu chromatografii potencjometrycznej, w których ogni-wo elektrochemiczne służyło do analizy eluatu w chromatografii. Prace te były rozwijane zwłaszcza po roku 1945.
W Uniwersytecie Warszawskim (od 1936 r. Uniwersytecie im. Józefa Piłsud-skiego) tematyka zbliżona do chemii analitycznej prowadzona była w Zakładzie Chemii Nieorganicznej kierowanym przez Kazimierza Jabłczyńskiego (1869-1944). Prace prowadzone przez Hannę Jabłczyńską-Jędrzejewską doty-czyły zjawisk zachodzących na elektrodzie wodorowej [42]. W Zakładzie Che-mii Fizycznej kierowanym od roku 1929 przez Mieczysława Centnerszwera (1874-1944) z inicjatywy prof. Wojciecha Świętosławskiego, Stefan Poznański zajmował się analizą mieszaniny kwasu octowego i etanolu [43].
W Katedrze Chemii Farmaceutycznej i Toksykologicznej, na Wydziale Far-maceutycznym Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1922-1932 Jan Zaleski [44](1868-1932), biochemik, wcześniejszy współpracownik Marcelego Nenc-kiego w Petersburgu, stworzył „jedną z naj pierwszych w Polsce pracownię mi-krochemiczną do prac z ilościowej mikroanalizy organicznej". W roku 1927 wy-dał książkę Podręcznik do ćwiczeń analitycznych z chemii farmaceutycznej [45]. W tejże katedrze mikroanalizą związków organicznych zajmował się również Kazimierz Lindenfeld [46]. W Zakładzie Technologii Chemicznej Środków Leczniczych Adam Koss zajmował się analizą tłuszczów [47].
W Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, w Katedrze Chemii Nieorga-nicznej, kierowanej przez profesora Stanisława Tołłoczko (1868-1935) [48]
roz-wijano metody potencjometrycznego oznaczania kationów (Cu2+, Hg2+) za
po-mocą kobalticyjanków metali alkalicznych [49] i opracowano metody oznacza-nia gazowych węglowodorów nienasyconych obok nasyconych. W późniejszym okresie Jan Wierciński w Laboratorium Badawczym Zjednoczonych Zakładów Azotowych w Mościcach i Chorzowie zajmował się m.in. metodami kondukto-metrycznymi [50].
Po śmierci Stanisława Tołłoczko katedrę chemii fizycznej objął Wiktor Ke-mula (1902-1985) [51,52]. Po pobycie naukowym w Pradze u Jarosława Hey-rovskiego, twórcy polarografii, rozwijał szeroko badania elektroanalityczne, które stały się podstawą nowych metod elektroanalitycznych. Kemula po raz pierwszy stwierdził zależność prądu granicznego od parametrów kroplowej elektrody rtęciowej, co umożliwiło czeskiemu badaczowi Ilkovićowi sformuło-wanie równania będącego podstawą pomiarów w ilościowej analizie polarogra-ficznej [53]. Kemula wykazał również możliwość określenia produktów elektro-lizy na podstawie pomiaru natężenia prądu po przyłożeniu zmiennego potencjału, co w latach późniejszych było podstawą wielu nowych metod elek-trochemicznych, opracowywanych nie tylko w zespole kierowanym przez Ke-mulę [54,55]. Z tego okresu pochodzi też pionierska metoda spektrograficznego oznaczania berylu w skałach [56].
W Uniwersytecie Poznańskim, w Zakładzie Chemii Fizycznej, Antoni Ga-łecki (1882-1962) zajmował się problematyką elektrochemiczną dość odległą od chemii analitycznej. Analizą elektrometryczną zajmował się w tym Zakładzie również Romuald Spychalski (1904-1940) [57]. W latach 1922-1930 profesorem chemii nieorganicznej był Tadeusz Miłobędzki, traktujący chemię analityczną przede wszystkim jako ważną dziedzinę dydaktyki. Stąd jego prace dotyczyły klasycznych metod miareczkowania [58,59]. Na Wydziale Farmaceutycznym Uniwersytetu została utworzona przez Konstantego Hrynakowskiego
(1878-1938) [60] Katedra Chemii Farmaceutycznej, w której prowadzono badania do-tyczące zastosowania analizy termicznej do badania leków [61].
Działalność w zakresie metod elektroanalitycznych w Uniwersytecie Stefa-na Batorego w Wilnie, w Zakładzie Chemii Nieorganicznej, kierowanej przez Mariana Ilłaskę (1889-1941) rozwijał Eugeniusz Michalski (1891-1968)
[62,63]. Opracował on metody potencjometrycznego miareczkowania fosfo-ranów i związków rtęci. Podobną tematykę kontynuował po 1945 roku jako pro-fesor chemii nieorganicznej Uniwersytetu Łódzkiego.
Wśród uczonych polskich pracujących w tym okresie zagranicą należy wy-mienić Kazimierza Fajansa (1887-1975), któiy na Uniwersytecie w Mona-chium, badając procesy adsorpcji wprowadził do chemii analitycznej wskaźniki adsorpcyjne i objaśnił zasadę ich działania [64] .
Warto wspomnieć, że w Polskim Towarzystwie Chemicznym została utwo-rzona w 1935 r. sekcja analityczna. Przewodniczącym jej został prof. Tadeusz
Miłobędzki, a do zarządu wchodzili: Inż. Marceli Straszyński, dr Karol Drewski i inż. Jerzy Pfanhauser [65]. W następnym roku przewodniczącym sekcji był w dalszym ciągu Tadeusz Miłobędzki, a w zarządzie byli: Marceli Straszyński, Jerzy Pfanhauser i Bolesława Mielnikowa [66,67].
Literatura
1. C w i e t M. S.: „Tr. Protok. Warszaw. Obszcz. Jestestwoispyt. Otd. Biol". 1903 14. 2. M o ś c i c k i I O powstaniu Chemicznego Instytutu Badawczego i jego zada-niach z punktu widzenia rozbudowy przemysłu chemicznego w Polsce. „Roczniki Che-mii" 1923 3, 126-144.
3 . Z i ę b o r a k K.: Chemiczny Instytut Badawczy w latach 1922-1939. „Przemysł Chemiczny" 2002 81, 395-397.
4. P f a n h a u s e r J., J a c e w i c z ó w n a J.: Analiza fotometryczna. I. Ozna-czanie molibdenu. „Przemysł Chemiczny" 1936 20, 127-142.
5. P f a n h a u s e r J.: Sprawozdanie z prac Działu Analitycznego Chemicznego Instytutu Badawczego. „Przemysł Chemiczny" 1938 21, 201.
6. S w i ę t o s ł a w s k i W.: Prof. Marceli Struszyński. Wspomnienie pozgonne. „Wiadomości Chemiczne" 1960 14, 267-272.
7. M i n c z e w s k i J.: Prof, dr Marceli Struszyński. „Chemia Analityczna" 1959 4, 667-674.
8. Ł a d a Z.: Marceli Struszyński. „Przemysł Chemiczny" 1959 38, 712-718. 9. S t r u s z y ń s k i M.: Ścisłe analizy gazów pirogenacyjnych otrzymanych w róż-nych warunkach pirogenacji. „Przemysł Chemiczny", 1921 5, 254.
10. S t r u s z y ń s k i M.: Oznaczanie śladów niklu w tłuszczu uwodornionym. „Przemysł Chemiczny", 1935 1 9 , 4 8 - 4 9 .
1 1 . S t r u s z y ń s k i M.: Analiza techniczna. Warszawa 1930. s.543.
12. S t r u s z y ń s k i M.: Analiza jakościowa nieorganiczna i organiczna z uwz-ględnieniem potrzeb towaroznawstwa. Warszawa 1935,Wyd I, Trzaska, Evert i Michal-ski, s. 5,49; wyd. II. Warszawa 1939.
13. D o r a b i a l s k a A., Ś w i ę t o s ł a w s k i W., G ó r s k i A:. Profesor dr Tadeusz Miłobędzki - Wspomnienie pozgonne. „Wiadomości Chemiczne, 1960 14,487^t99.
14. M i c h a 1 s k i M.: Tadeusz Miłobędzki (1873-1959). „Przemysł Chemiczny, 1959 38, 713-716.
15. M i ł o b ę d z k i T.: Centygramowa (półmikro) analiza miareczkowa. I. Uwa-gi ogólne. „Roczniki Chemii, 1935 15, 294-297.
16. J a n c z a k W.: Centygramowa (półmikro) analiza miareczkowa. II. Analiza mosiądzu. „Roczniki Chemii", 1935 15,298-303.
17. J a n c z a k W.: Centygramowa (półmikro) analiza miareczkowa. III. Analiza dolomitu. „Roczniki Chemii", 1935 15, 304-310.
18. J a n c z a k W.: Centygramowa (półmikro) analiza miareczkowa. IV. Oznacza-nie żelaza, siarki i miedzi w chalkopirycie. „Roczniki Chemii", 1938 18, 563-566.
19. M i ł o b ę d z k i T., G r ę b s k i J.F.: Centygramowa (półmikro) analiza miareczkowa. V. Analiza gliny. „Roczniki Chemii", 1936 16, 582-592.
20. J a n c z a k W.: Centygramowa (półmikro) analiza miareczkowa. VI. Analiza szklą, „Roczniki Chemii", 1936 16, 353-362.
21. D r e w s k i K.: Elektromianowanie mocnych kwasów wobec soli słabych za-sad. „Roczniki Chemii", 1932 12,112.
22. D r e w s k i K.: Potencjometryczne oznaczanie liczby jodowej. „Przemysł Chemiczny", 1935 19, 63-75.
23. D r e w s k i K.: Analiza potencjometryczna. Warszawa 1938.
24. D r e w s k i K.: Analiza widmowa duraluminium. „Przemysł Chemiczny", 1937 21, 137-141.
25. B o b r a ń s k i B., S u c h a r d a E.: Centygramowa analiza elementarna. I. Oznaczanie węgla i wodoru z automatyczną regulacją spalania, II. Oznaczanie azotu. „Roczniki Chemii", 1928 8, 290-324.
26. B o b r a ń s k i B.: Nowsze osiągnięcia w dziedzinie analizy elementarnej związków organicznych. „Przemysł Chemiczny", 1955 34, 497-499.
27. B o b r a ń s k i B.: Centygramowa analiza elementarna. Lwów 1929.
28. S u c h a r d a E., B o b r a ń s k i B.: Halbmikromethoden zur automatischen Verbrennung organischen Substanzen und ebuliometrischen Molekiilargewichtbestim-mung. Braunschweig 1929. Semimicromethods for Elementary Analysis of Organie Compounds. London 1936.
29. K a m i e ń s k i B.: Über metallisch-nichtmetallische Elektrodenpaare. „Zeitschrift für physikalische Chemie", 1928 A138, 345-348.
30. K a m i e ń s k i B.: O nowej metodzie potencjometryczne/ analizy miareczko-wej. „Bulletin de 1' Academie Polonaise des Sciences. Lett". A 1928, 33.
3 1 . K a m i e ń s k i B., M y r o n o w i c z M.: Potencjometryczne miareczkowa-nie cynku za pomocą żelazocyjanku potasu w obecności żelaza przy pH 4,6-5. „Roczni-ki Chemii", 1934 14, 268-274.
32. K a m i e ń s k i B., I n g 1 o t J., K a m i e ń s k i E.: Studia z dziedziny ana-lizy spektralnej, „Roczniki Chemii", 1933 13, 85-104.
3 3 . T r z e b i a t o w s k i W.: Potencjometiyczne oznaczanie i rozdzielanie chro-mu. wanadu i molibdenu z zastosowaniem do analizy stali. „Roczniki Chemii", 1929 9, 676-693.
34. J a k ó b W.F.: Studia analityczne. II. Oddzielanie wapnia od magnezu (żelaza, glinu i kwasu fosforowego). „Roczniki Chemii", 1925 5, 159-172.
35. S z c z e p a n i e c - C i ę c i a k E.: Tadeusz Estreicher (1871-1952) [W:] Złota Księga. Wydział Chemii Uniwersytet Jagielloński. Red. E. S z c z e p a n i e c -C i ę c i a k . Kraków 2000, Wydawnictwo Uniw. Jagiell., s. 185-207
36. E s t r e i c h e r T.: Nachweis von Sauerstoff in flüssigen organischen Verbin-dungen. „Zeitschrift für analytische Chemie", 1932 89, 127-128.
37. E s t r e i c h e r T., H u b i c k i W.: Zastosowanie azotanu rtęciowego do oz-naczania ilościowego seleninów. „Roczniki Chemii", 1938 18, 496-501.
38. K a m e c k i J.: Studia z konduktometrii. I. Chlorek rtęciowy i tiosiarczan
so-dowy w analizie konduktometrycznej. „Roczniki Chemii", 1938 18, 585-599.
39. P a 1 u c h M.: Bogdan Kamieński, (1897-1973), [W:] Złota Księga. Wydział
Chemii Uniwersytet Jagielloński. Red. E. S z c z e p a n i e c - C i ę c i a k . Kraków 2000, Wydawnictwo Uniw. Jagiell., s. 2 3 7 - 2 4 2 .
40. Z a p i ó r B., W a k s m u n d z k i A., W a 1 i g ó r a B.: Prof. dr Bogdan Kamieński (1897-1973). „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Che-miczne", 1975 20, 7 - 2 7 .
41. W a 1 i g ó r a B.: Chemia Fizyczna w Uniwersytecie Jagiellońskim i szkoła
Fi-zykochemii Powierzchni Bogdana Kamieńskiego, [W:] Szkoły Naukowe Chemików Pol-skich. Red. R. M i e r z e c k i . Warszawa 1993, Polskie Towarzystwo Chemiczne.
42. J a b ł c z y ń s k a - J ę d r z e j e w s k a H., C h r o s t o w s k i W.: Zatru-wanie i regeneracja elektrody wodorowej. „Roczniki Chemii", 1938 18, 550-562.
43. P o z n a ń s k i S.: Analiza mieszanin kwasu octowego, alkoholu etylowego,
octanu etylu i wody. Ogólne uwagi o analizie. „Roczniki Chemii", 1928 8, 272-274. 44. K o s s A.: Ś.p. Jan Zaleski. „Roczniki Chemii", 13, 6 2 5 - 6 2 8 (1933).
45. Z a l e s k i J., O I s z e w s k i B.: Podręcznik do ćwiczeń analitycznych
z chemii farmaceutycznej. Warszawa 1927.
46. L i n d e n f e l d K.: Spostrzeżenia nad ilościową mikroanalizą związków or-ganicznych. „Roczniki Chemii", 1934 14, 1425-1435.
47. K o s s A. Miano stałych tłuszczów zwierzęcych i ich mieszanin. „Przemysł Chemiczny, 1935 19, 7 5 - 8 5 .
48. K e m u l a W.: Stanisław Tołłoczko (1868-1935). Zarys życia i pracy. „Rocz-niki Chemii", 1935 15, 2 4 9 - 2 5 7 .
49. C z a p o r o w s k i L., W i e r c i ń s k i J.: Jon kobaltocyanowy i
chromocy-janowy jako odczynniki strącające w potencjometrycznej analizie miarowej. „Roczniki Chemii", 1931 11, 9 5 - 1 0 2 .
50. W i e r c i ń s k i J.: Konduktometryczne miareczkowanie jonów Mg za pomocą
NaOH. Konduktometryczny sposób oznaczania miarowego zawartości MgO w wapieniu. „Przemysł Chemiczny", 1936 20, 140-142.
51. G r a b o w s k i Z.R., T a r a s z e w s k a J.: Życie i dzieło Wiktora Kemułi. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki", 2002 47, 9 - 3 2 .
52. C h o d k o w s k i J.: Wykaz publikacji prof. Wiktora Kemułi. „Kwartalnik Hi-storii Nauki i Techniki", 2002 47,93-129.
53. Z u m a n P: Prof. dr. W. Kemula - A catalyst of electrochemical research and afriend. „Kwartalnik Historii Nauki iTechniki", 2002 47, 8 3 - 8 8 .
54. K e m u l a W., W e n i g e r ó w n a B.: Badania polarograficzne. Pomiary
prądów granicznych w roztworach czystych soli za pomocą kroplowej elektrody rtęcio-wej Kućery-Heyrovsky'ego. „Roczniki Chemii", 1934 14 406—413.
55. K e m u 1 a W., M i c h a l s k i M.: Studia polarograficzne. IV. Zjawisko
eg-zaltacji prądów granicznych. Wpływ tlenu na wartość prądów granicznych różnych ka-tionów. „Roczniki Chemii", 1936 16, 535-541.
55. K e m u 1 a W., M i c h a l s k i M.: Studia polarograficzne. IV. Zjawisko
eg-zaltacji prądów granicznych. Wpływ tlenu na wartość prądów granicznych różnych
ka-tionów. „Roczniki Chemii", 1936 16, 535-541.
56. K e m u 1 a W., R y g i e l s k i J.: Spektrograficzne wykrywanie i oznaczanie
berylu w minerałach i skałach. „Przemysł Chemiczny", 1933 17, 89-97.
57. S p y c h a l s k i R.: Elektrometryczna metoda oznaczania małych ilości
sreb-ra. „Roczniki Chemii", 1933 13, 236-244.
58. M i ł o b ę d z k i T., K a m i ń s k a H.: Sur l'etendue de l'emploi du borax
en acidimetrie. „Bulletin de la Société Chimiques de France", 1927, ser. 4, 41, 957.
59. M i ł o b ę d z k i T.: O prawdziwości miana kwasów i zasad. „Roczniki Che-mii", 1927 7, 295-308.
60. A d a m a n i s R: Działalność naukowa ś.p. profesora Konstantego
Hrynakows-kiego. „Roczniki Chemii", 1939 19, 297-306.
6 1 . H r y n a k o w s k i K., S m o c z k i e w i c z o w a A.: Zastosowanie
anali-zy termicznej do oznaczania efektów cieplnych. „Roczniki Chemii", 1937 17, 140-145.
62. M i c h a 1 s k i E :. O potencjometrycznym miareczkowaniu fosforanów. „Rocz-niki Chemii", 1935 15, 468-480.
63. M i c h a 1 s k i E.: Elektrometryczna metoda miareczkowania związków
rtęcia-wych obok rtęciortęcia-wych. „Roczniki Chemii", 1937 17, 578-584.
64. F a j a n s K., H a s s e l O.: Titration von Silber und Halogenidionen mit
or-ganischen F arb Stoffindikatoren. „Zeitschrift für Elektrochemie", 1923 29, 495-500.
65. „Przemysł Chemiczny", 1935 19, 30-31. 66. „Przemysł Chemiczny", 1936 20, 77
67. Z a m e c k i S.: Chemia fizyczna z elementami chemii nieorganicznej i
anali-tycznej, [W:] Historia Nauki Polskiej. Wiek XX. Nauki ścisłe. Zeszyt pierwszy.
Warsza-wa 1995 Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Fundacja im. W. Swiętosławs-kiego, s. 307-346.
Recenzent: prof, dr hab. S. Zamecki
Adam Hulanicki
HISTORY OF ANALYTICAL CHEMISTRY IN POLAND TILL 1945 The present paper was divided into two parts. In the first part were discussed the achievements of Polish chemists, who worked out grounds for the development of ana-lytical chemistry that began with winning back the independence in 1918. In the second part were presented the results of searches that were taken up in Poland in the interwar period. The activity in this time recurrently turned out to be a reason for its reactivating after 1945. The most significant achievements were confirmed by representative refer-ences to publications.
