Stosunki Kuby z państwami Ameryki Łacińskiej i Karaibów

Katarzyna Krzywicka

Stosunki Kuby z państwami Ameryki

Łacińskiej i Karaibów

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 5, 31-44

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

V O L. V SEC TIO К 1998 Z akład Ruchów P olitycznych

W ydział P olitologii UM CS

K ATARZYNA K RZYW ICKA

Stosunki Kuby z państw am i

Ameryki Łacińskiej i K araibów

C u b a ’s relations w ith the countries o f Latin A m erica and the C aribbean

Prezentow any artykuł podejm uje próbę opisu i analizy stosunków m iędzynarodow ych Kuby w regionie A m eryki Łacińskiej i K araibów w okresie czterech dekad: 60., 70., 80., 90. Przyjm ujem y, iż na przestrzeni tego czasu K uba deklarow ała i pełniła podstaw ow ą syntetyczną rolę rew olucjonisty w odniesieniu do głów nych podm iotów jej najbliższego środow iska m iędzynarodow ego.

D la potrzeb przeprow adzonego opisu i analizy przyjm ujem y za Z. J. Pietrasiem , iż „rola m iędzynarodow a je st spójnym system em w ybranych przez państw o działań w stosunkach zew nętrznych” . 1 Tak rozum iana rola je st funkcją uw arunkow ań środow iska zew nętrznego i w ew nętrznego państw a oraz w skaźników jeg o m iędzynarodow ej pozycji.

G eneza ideowa m isji rew olucyjnej i w yzw oleńczej Kuby tkwi w jej historii w alki o w łasną niepodległość i niezależność. Jej założenia zostały zaw arte ju ż w pracach i działalności politycznej José M artiego,2 który

1 Z. J. Pietraś, M iędzynarodowa rola Chin, W ydawnictwo UMCS, Lublin 1989, s. 20. 2 J. Marti, Obras completas, t. I-X X V II, Editora de Ciencias Politicas, La Habana 1975.

naw iązyw ał do idei Simona B olivara,3 w skazując na jedność interesów Ameryki Łacińskiej, zagrożonej ekspansją Stanów Zjednoczonych.

Zw ycięstw o rew olucji kubańskiej w 1959 roku m iało znaczenie nie tylko dla K araibów , ale i dla całego regionu A m eryki Łacińskiej. Z a­ przeczyło bow iem , jak się pow szechnie przyjm uje, tezie o fatalizm ie geograficznym , głoszącej, iż w bezpośrednim sąsiedztw ie Stanów Z jed­ noczonych nie są m ożliw e rew olucyjne przem iany polityczne i społeczne. U stanow ienie w ładzy ludowej na Kubie ożyw iło w latach sześćdzie­ siątych działalność lewicy społecznej w A m eryce Środkowej i na K arai­ bach, przyspieszyło rozwój postępow ych ruchów partyzanckich, zw łasz­ cza w N ikaragui i G w atem ali, a później w Salwadorze.

W okresie lat sześćdziesiątych polityka zagraniczna Kuby w odnie­ sieniu do regionu i subregionu zorientow ana była na w spieranie ruchów partyzanckich i narodow ow yzw oleńczych. Fidel Castro zadeklarow ał, że Kuba będzie pom agała narodom A m eryki Łacińskiej, które d ążą do obalenia rządów dyktatorskich. Od 1959 roku Kuba udzieliła poparcia walce partyzantów przeciw ko rządom Panam y, N ikaragui, Haiti i R e­ publiki D om inikany.4 Zaangażow ała się w G w atem ali, gdzie w 1954 roku został obalony przy udziale CIA lewicowy rząd Jacobo Arbenza. W latach 1962-1964 w spierała w enezuelskich partyzantów w w alce z rządem Romulo Batancourta. Pom agała w rozw oju partyzantki w iejskiej w Peru w latach 1962-1965.

D ziałalność Kuby skierow ana na popieranie partyzanckich ruchów rew olucyjnych w regionie została oceniona przez Stany Zjednoczone jak o eksport rew olucji. Trzeba tu jedn ak zauw ażyć, iż z w yjątkiem radykalnie praw icow ych analiz polityki kubańskiej5 w w iększości późnie­ jszy ch opracow ań odrzucono schem at eksportu rew olucji.6 Postaw a Kuby scharakteryzow ana została przez W. LeoG rande, jak o „rom antyczna i stosunkow o naturalna... [Kuba] popierała rzeczyw iście w szystkie... [ru­ chy partyzanckie] i udzielała m aterialnej pom ocy w iększości, nie zw a­ żając na ich potencjalne m ożliw ości i siły ” .7

3 S. Bolivar, List z Jam ajki, CESLA “ Idee i ludzie”, W arszawa 1990.

4 Por.: E. Betancourt, Exporting the revolution to Latin America, [w:] C. M esa-Lago (red.),

Revolutionary Change in Cuba, University o f Pittsburgh Press 1971, s. 114; P. Falk, Cuban Foreign Policy, Caribbean Tempest, Mass.: Lexington Books, Lexington 1985, s. 25.

5 Por. E. Gonzalez, D. Ronfeldt, Cuba, Castro and the World, Rand Corporation, Santa Monica 1986.

6 W. LeoGrande, Cuban policy recycled, “Foreign Policy”, Fall 1986; J. I. Dominguez,

Cuba in the eighties, “Foreign Affairs” 1986, nr 1 ; H. Muńoz, B. Yopo, Cuba у las democracias latinoamericanas en los ochentas, “Dokumentos de trabajo” RROSPEL, 1987, nr 9.

Idee w yzw olenia i w alki z im perializm em am erykańskim eksponow ane w kubańskiej polityce zagranicznej w obec regionu i subregionu w latach 1966-1968, zostały poparte działaniam i politycznym i w środow isku m ię­ dzynarodow ym . W styczniu 1966 roku odbyła się w H aw anie I K onfe­ rencja Solidarności Ludów Azji, Afryki i A m eryki Łacińskiej, która zgrom adziła 118 delegatów z 19 krajów i terytoriów regionu i subregionu. W sierpniu 1967 roku utw orzono w H aw anie O rganizację Solidarności Latynoam erykańskiej (OLAS).

M asowe poparcie Kuby dla ruchów partyzanckich osłabło po 1968 roku, po nieudanej ekspedycji wojskowej Ernesto Che G uevary w Boliwii. K uba przyjęła now ą strategię zm ierzającą do zbliżenia z państw am i regionu i subregionu. Bazow ała ona na roli przykładu - państw a o osiągnięciach społecznych i gospodarczych, w stosunku do innych państw latynoam erykańskich. N a K ubie zlikw idow ano zjaw iska społeczne gnę­ biące praw ie w szystkie kraje regionu: bezrobocie, głód, ogromne dyspro­ porcje w podziale dochodu narodow ego, analfabetyzm . Począw szy od połow y lat siedem dziesiątych część państw karaibskich oceniała kubański model ustrojow y jako m ożliw ą do realizacji drogę rozw oju społeczno­ -ekonom icznego. Pod w pływ em Kuby rządy Barbadosu, Trynidadu i Tobago, Jam ajki i G ujany ustanow iły stosunki dyplom atyczne z krajami socjalistycznym i. Przyw ódcy tych państw zadem onstrow ali swoje dążenie do prow adzenia polityki zagranicznej, zorientow anej na stosunki z kra­ jam i rozw ijającym i się i w iększą niezależność od Stanów Zjednoczonych. O becność Kuby w regionie nie ograniczała się tylko do działań w sferze stosunków dyplom atycznych. Zostały naw iązane stosunki w sferze kul­ turalnej i gospodarczej z Santa Lucia, Grenadą, D om iniką i pozostałym i krajam i subregionu karaibskiego. Polityka Kuby ułatw iła też pod koniec lat siedem dziesiątych sytuację istniejących w ówczas w regionie postępo­ w ych rządów: G renady, Jam ajki, a także G ujany i Surinam u. W latach siedem dziesiątych stosunki Kuby z państw am i subregionu K araibów m oż­ na sklasyfikow ać w trzech grupach: otw arcie prokubańskie rządy Jam ajki, G ujany i G renady, rządy utrzym ujące z K ubą stosunki dyplom atyczne, jak T rynidad i Tobago oraz Barbados, państw a otw arcie wrogie, jak St.

V incent i Antigua.

Powrót do koncepcji rew olucji w regionie nastąpił w drugiej połow ie lat siedem dziesiątych, kiedy K uba zaczęła zabiegać o jed n o ść wśród lew icow ych ruchów i organizacji, czego efektem było zw ołanie w 1975 roku K onferencji 24 Partii K om unistycznych A m eryki Łacińskiej i K a­ raibów . K uba w yraziła solidarność z w alką zbrojną prow adzoną w N i­ karagui i Salw adorze. Trzeba jednak zauw ażyć, iż pow racając do polityki popierania ruchów partyzanckich z lat sześćdziesiątych, Kuba stosow ała

bardziej selektyw ne podejście. Było ono konsekw encją przyjętej przez kubańskie przyw ództw o oceny sytuacji w A m eryce Łacińskiej, jak o nie dającej szansy na pow odzenie rew olucji, pow strzym ującego stanow iska Zw iązku R adzieckiego w tej kwestii oraz nowej strategii w regionalnej polityce zagranicznej K uby, nastaw ionej na naw iązanie stosunków z rządami o odmiennej ideologii. Efektem tego stanow iska był brak popar­ cia dla ruchów rew olucyjnych w M eksyku, Panam ie, Peru, poniew aż Kuba zabiegała o utrzym anie dobrych stosunków z rządam i tych państw , m ając na w zględzie bardzo racjonalne przesłanki. M eksyk zaopatryw ał Kubę w ropę naftow ą, Panam a stanow iła obszar new ralgiczny z uwagi na interesy Stanów Zjednoczonych, zaś partyzanci peruw iańscy ze Św ie­ tlistego Szlaku bliżsi byli, w ocenie K uby, ideom m aoizm u, niż mark- sizm u-leninizm u.8

K uba zainteresow ana była w ybranym i krajam i subregionu, szczegól­ nie Puerto Rico, Jam ajką, G renadą oraz N ikaraguą i Panam ą. W Puerto Rico R epublika Kuby udzielała poparcia dążeniom antykolonialnym i niepodległościow ym , w ym ierzonym przeciw ko Stanom Zjednoczonym . Stanow isko Kuby wobec Puerto Rico m ożna zaw rzeć w stw ierdzeniu, iż sąsiadująca z n ią w yspa pow inna uzyskać niepodległość. Od początku lat sześćdziesiątych K uba prezentow ała ten punkt w idzenia na forum ONZ i Ruchu Państw N iezaangażow anych. W marcu 1975 roku odbyło się w H aw anie spotkanie Biura K oordynacyjnego ruchu państw N iezaan ­ gażow anych, które w ydało deklarację potępiającą kolonialną obecność Stanów Zjednoczonych w Puerto Rico. W sierpniu K uba przedstaw iła rezolucję na forum K om itetu ONZ ds. D ekolonizacji, o partą na ogłoszonej w cześniej deklaracji.9 We w rześniu 1975 roku odbyła się na K ubie M iędzynarodowa Konferencja Solidarności z N iepodległością Puerto Rico.

W Jam ajce i Panam ie K uba poparła niekom unistyczne rządy, z który­ mi utrzym yw ała stosunki dyplom atyczne. Stosunki kubańsko-panam skie zaczęły się rozw ijać od 1968 roku za rządów generała O m ara Torrijosa. W latach siedem dziesiątych zarów no F. Castro, ja k i przyw ódca Panam y aktyw nie popierali dążenie do obalenia rządów A nastasio Som ozy. Trzeba przy tym zaznaczyć, iż O. Torrijos nie był zw olennikiem zw ycięstw a lewicowej opcji w N ikaragui i przed sw oją śm iercią w 1981 roku kry­

8 Por. J. Valenta, V. Valenta, Soviet strategies in the Caribbean Basin, [w:] H. W iarda (red.),

R ift an d Revolution: The Central American Imbroglio, American Enterprise Institute, W ashing­

ton, D.C. 1984, s. 197-252. · 9 Рог.: A. Linsey, U.S. - Cuban Relations: The role o f Puerto Rico, [w:] C. Blasier, C. Mesa-Lago (red.), Cuba in the World, University o f Pittsburgh Press, Pittsburgh 1979, s.

tycznie oceniał zaangażow anie Kuby w rew olucję nikaraguańską. W latach osiem dziesiątych K uba w ytaczała oskarżenia przeciw ko Stanom Zjednoczonym o usiłow anie odebrania Panam ie tożsam ości narodow ej, w kontekście krytyki USA udziału Panam y w procesie pokojow ym za­ inicjow anym przez Grupę z Contadory oraz am erykańskich usiłow ań z okresu prezydentury R. Reagana renegocjow ania porozum ienia z 1978 roku, dotyczącego zwrotu Panam ie kanału w 2000 roku. W rezultacie K uba rozw inęła zapoczątkow ane za rządów Torrijosa kontakty dyplo­ m atyczne z P anam ą rządzoną przez generała M anuela A ntonio N oriegę. W G renadzie i N ikaragui udzieliła pom ocy lewicowym ruchom par­ tyzanckim , dążącym do obalenia rządów pozostających w sojuszu z USA i doprow adziła do przejęcia w ładzy przez prokubańskie i antyam ery- kańskie ugrupow ania polityczne. R ew olucja na G renadzie zaczęła się 13 m arca 1979 roku. K uba nie zaangażow ała się bezpośrednio, jednak m ani­ festow ała swoje poparcie i solidarność z działalnością N ew Jew el M ove­ m ent (N JM ), którego przyw ódca M aurice Bishop dokonał zam achu stanu na dyktatorskie rządy Erica G airy. Rola Kuby w zam achu stanu doko­ nanym w G renadzie polegała na udzieleniu pomocy m ilitarnej i politycz­ nej. M. Bishop, jak o prem ier nowo pow ołanego Rew olucyjnego Rządu Ludow ego, ustanow ił stosunki dyplom atyczne z K ubą 14 kw ietnia 1979 roku. Grenada była piątym członkiem W spólnoty Karaibskiej (CARICOM), który naw iązał stosunki z rew olucyjną wyspą. Lew icow e przem iany, zapoczątkowane przez premiera Bishopa miały swoje źródło, jak podkreślił przyw ódca G renady w 1980 roku w Haw anie, w ideach i dośw iadczeniach socjalizm u kubańskiego: „bez rew olucji kubańskiej 1959 roku nie byłoby rew olucji na G renadzie (...). Patrzym y na naród kubański, patrzym y na w aszą rew olucję i w aszych przyw ódców , aby zapew nić kontynuację i w zm ocnienie procesu rew olucji w K araibach i A m eryce C entralnej” . 10 Oba państw a zaczęły realizow ać bliskie kontakty. Jak pisze Pam ela S. Falk, „obecność Kuby na G renadzie była ograniczona, ale rzeczyw ista (...) m ilicja grenadyjska przyjęła kubańskie metody inw igilacji, podobne do stosow anych przez K om itety Obrony R ew olucji” . 11 Kuba udzielała Grenadzie pom ocy w ojskowej oraz przy budow ie now ego portu lot­ niczego, gdzie pracow ało 600 K ubańczyków .

10 M. Bishop, Cuba, Nikaragua, Grenada, together we shall win, [w:] M. Bishop, Forward

Ever!, Pathfinder Press, Sydney 1982, s. 133, 134, 137; cyt. za: W. Ratliff, F idel Castro's crusade in the Caribbean Basin, [w:] G. Fauriol, E. Loser (red.), Cuba: The International Dimension, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey 1990, s. 77.

11 P. S. Falk, Cuban Foreign Policy. Caribbean Tempest, Mass.: Lexington Books, Lex­ ington 1986, s. 47.

Rola Kuby przejaw iała się w trzech sferach działania: nadaniu kierun­ ku polityce m iędzynarodow ej nowego przyw ództw a G renady, reprezen­ tow aniu interesów NJM w obec Zw iązku Radzieckiego oraz w spieraniu tajnego porozum ienia o pom ocy, zaw artego przez G renadę, państw a bloku socjalistycznego oraz inne rew olucyjne rz ą d y .12 W lipcu 1979 roku została podpisana przez prem ierów G renady, St. Lucii i Dom iniki D eklaracja z St. Georges. NJM usiłow ała odegrać rolę przyw ódcy w zm ianie kierunku w schodniokarabiskiej polityki. D okum enty ogłoszone w 1983 roku ujaw niły zdecydow anie G renady „służenia jak o m ost po­ między KPZR oraz partiam i lewicowym i Karaibów anglojęzycznych” . 13 W obec tych zjaw isk protestow ały Stany Zjednoczone. Prezydent R. Reagan upatryw ał w kubańskiej inicjatyw ie budowy portu lotniczego na G renadzie zagrożenie dla bezpieczeństw a Stanów Zjednoczonych. Jed ­ nakże, ja k podaje C. A. Robbins, oskarżenia były przesadzone, co potw ier­ dzili „w ystępując przed Subcom m ittee on Inter-A m erican A ffairs o f the House on Foreign A ffairs w iosną 1980 r., M artin Scheina i pułkow nik Ralph M artinez-B oucher z Obronnej A gencji W yw iadow czej, obaj zaprze­ czyli, że kubańska budow a portu lotniczego na G renadzie stanow i za­ grożenie dla bezpieczeństw a Stanów Z jednoczonych” . 14

19 października 1983 roku dokonany został na G renadzie w ew nątrz­ partyjny zam ach stanu, w w yniku którego śm ierć poniósł M. Bishop, a w ładzę przejęli Bernard Coard i H udson Austin. 25 października nastąpiła interw encja Stanów Zjednoczonych. W grudniu 1984 roku odbyły się w ybory, w których zw yciężył H erbert Blaize, a lew ica ustąpiła w ładzy.

R ew olucyjna działalność Kuby w subregionie doprow adziła do reakcji Stanów Zjednoczonych, które podjęły działania w kierunku ograniczenia jej stosunków z państw am i k araibskim i.15 Interw encja am erykańska na G renadzie po śm ierci M aurice B ishopa w październiku 1983 roku spow o­ dow ała ochłodzenie stosunków z Kubą. Państw a karaibskie, z w yjątkiem Gujany oraz T rynidadu i Tobago, poparły interw encję Stanów Z jed­ noczonych, pragm atycznie oceniając sytuację w reg io n ie.16 Popieranie rew olucyjnej w alki w subregionie K araibów , pogłębienie uzależnienia

12 Ratliff, Fidel Castro ’s crusade..., s. 78.

13 A. Maingnot, Grenada and the Caribbean: M utual linkages an d influences, [w:] J. Valenta, H. Ellison (red.), Grenada and Soviet/Cuban Policy, Westview Press, Colorado, Boulder 1986, s. 138-139.

14 cyt. za: C. A. Robbins, The Cuban Threat, Philadelphia 1985, s. 243.

15 Por.: V.C.A. Romero, Cuba y el Caribe Insulat, „Politica Intem acional” 1988, v. 3, nr 1. 16 Por. A. P. Maingot, Cuba a n d the Commonwealth Caribbean: Playing the Cuban Card, [w:] B. Levine (red.), The N ew Cuban Presence in the Caribbean, Westview Press, Colorado, Boulder 1983.

Kuby od radzieckiej pom ocy ekonom icznej oraz w zrost jej militarnej pozycji w regionie, spowodow ało nasilanie się poczucia zagrożenia w krajach regionu, stąd zdaniem W. R atliffa17 poparcie w schodniokaraib- skich państw dla interw encji USA, skierow anej przeciw ko lewicowem u rządow i i na G renadzie i zaangażow anej w konflikt Kubie.

Drugim obszarem aktywnej działalności rew olucyjnej Kuby w re­ gionie była N ikaragua. Sandinow ski Front W yzw olenia N arodow ego (Frente Sandinista de Liberación N acional - FSLN) został pow ołany do istnienia w 1961 roku w H ondurasie przez Carlosa Fonseca Amador, Silvio M ayorga i Tom asa Borge. K uba udzielała poparcia FSLN w latach sześćdziesiątych, dostarczając uzbrojenia i szkoląc partyzantów . W latach siedem dziesiątych, kiedy zaczęła realizow ać now ą strategię wobec krajów Am eryki Łacińskiej, pomoc m aterialna została w strzym ana, co nie ozna­ czało w ycofania poparcia politycznego.18 Począw szy od 1978 roku K uba w znow iła pom oc dla FSLN, przyznając tym samym, iż źle oceniła doj­ rzałość sytuacji rew olucyjnej i potencjał partyzantów w N ikaragui. Sto­ sunki dyplom atyczne m iędzy K ubą i N ikaraguą naw iązane zostały ju ż 26 lipca 1979 roku, w czasie w izyty w H aw anie przyw ódców rew olucji nikaraguańskiej. W lipcu 1980 roku Fidel Castro złożył w izytę w N i­ karagui z okazji pierw szej rocznicy zw ycięstw a rew olucji. Kuba zaopa­ tryw ała N ikaraguę w broń w okresie w alki przeciw ko oddziałom contras, udzielała rów nież pom ocy w zw alczaniu analfabetyzm u (w ysyłając na­ uczycieli), popraw ie stanu zdrow otności ludności (dostarczając środków farm akologicznych oraz lekarzy).

Rola w yzw oleńcza Kuby i jej przyw ódcy dla N ikaragui została pod­ kreślona przez Tom asa Borge: „Fidel był dla nas wskrzeszeniem Sandino, od- pow iedziąna nasze niepokoje, uspraw iedliw ieniem naszych marzeń, herezji (...). Zwycięstwo walki zbrojnej na Kubie wzbudziło entuzjazm narodu Nikaragui i pobudziło walkę przeciwko tyranii” . 19

M inister obrony N ikaragui Hum berto O rtega zaznaczał, iż od początku FSLN m ogła liczyć na poparcie m oralne Fidela Castro i podtrzym yw anie ruchu, zapew nienie schronienia i m ożliw ości szkolenia dla w ielu jego przyw ódców oraz utrzym yw anie Sandinistów w kontakcie z innym i re­ w olucyjnym i organizacjam i na świecie. W pierw szej fazie rew olucji sandiniści byli podzieleni. Z asługą Castro było zjednoczenie ruchu par­ tyzanckiego w początkach 1979 roku, kiedy Kuba zaczęła udzielać po­

17 Ratliff, Fidel Castro's Crusade..., s. 86. 18 Por.: Robbins, The Cuban Threat, s. 248.

19 C. Fonseca Amador, Bajo la Bandera del Sandinismo, Editorial Nueva Nikaragua, M anagua 1985, v. I., s. 107. (tłum. własne).

mocy m ilitarnej. Podobnej roli podjęła się Kuba w 1982 roku, jednocząc gw atem alski ruch partyzancki w G watem alski Zw iązek N arodow o-R e- w olucyjny (URNG), który w ocenie Kuby dążył do zabezpieczenia de­ m okracji i pokoju.20 W połow ie 1981 roku przy pom ocy Kuby nikara- guańscy partyzanci utw orzyli najsilniejszą armię w historii A m eryki Centralnej. Dowody poparcia nie przeszkodziły w ogłoszeniu przez Fidela Castro, po interw encji Stanów Zjednoczonych w G renadzie, iż K uba nie przew iduje w ystąpienia zbrojnego w obronie N ikaragui, naw et w obliczu zagrożenia bezpośrednim atakiem przez wojska USA. N ie oznaczało to jednak całkow itego w ycofania kubańskiej pom ocy dla rew olucji nikara- guańskiej. W 1985 roku N ikaragua uzyskała w sparcie w postaci 800 kubańskich doradców w ojskowych. Rząd Stanów Zjednoczonych sza­ cował udział K ubańczyków na około 2500 do 3000 doradców w ojskow ych i około 4000 nauczycieli, robotników .21 K ubańskie K om itety Obrony Rew olucji były w zorem dla nowo utw orzonych Sandinow skich K om ite­ tów O brony. Oba kraje rozw ijały w spółpracę, czego efektem było od­ now ienie w 1987 roku, zaw artego w roku 1982 porozum ienia o połow ach morskich. W pływy kubańskie w idoczne były rów nież w innych sferach. F. Castro popierał N ikaraguę, jako m iejsce planow anego na 1989 rok dziew iątego Szczytu Ruchu Państw N iezaangażow anych.

Zw ycięstw o rew olucji w N ikaragui miało istotne następstw a w postaci rozw oju procesu rew olucyjnego w A m eryce Środkowej. Do zw ycięstw a rew olucji w N ikaragui w 1979 roku Salw ador nie budził zainteresow ania Kuby. W 1980 roku K uba wraz z N ikaraguą udzieliła poparcia w w alce utw orzonem u w maju Frontow i Farbundo M arti na rzecz W yzw olenia N arodow ego (Frente Farbundo M arti p a ra la Liberación N acional - FM LN). Pom oc kubańsko-nikaraguańska dla FM LN zm niejszyła się w w yniku eskalacji wojny domowej w N ikaragui. W lutym 1982 roku K uba w yraziła poparcie dla inicjatyw y prezydenta M eksyku José López Por­ tillo, zm ierzającej do zakończenia konfliktu w ew nętrznego w Salw adorze, jednakow oż nie zaprzestała w spierać partyzantów .

Państw o kubańskie nie było jedynym orędow nikiem w spierania re­ w olucji i procesów narodow ow yzw oleńczych. Poparcie jak ieg o udzieliła Frontow i Polisario w północno-zachodniej A fryce, SW APO w połud­ niow o-zachodniej części regionu afrykańskiego, FM LN w Salw adorze, zostało pozytyw nie odebrane przez w iększość społeczności m iędzynaro­ dowej, w tym przez kraje Ameryki Łacińskiej. Pomoc w ojskow a dla

20 Por.: „Granm a” , 12 stycznia 1987. 21 W. Ratliff, Fidel Castro's crusade..., s. 80.

N ikaragui i A ngoli, ja k podkreśla R. H ernandez, była w olna od cech charakterystycznych dla interw encji w ojskow ej.22

U m ocnienie pozycji wojskowej Kuby w tym okresie i jej zw iązki z ZSRR nie były sprzeczne - zdaniem Kuby - z jej p olityką zagraniczną wobec regionu i subregionu. Kuba stała na stanow isku, iż jej w yposażenie w ojskow e i obecność wojsk radzieckich na w yspie nie stanow ią za­ grożenia dla państw Ameryki Łacińskiej, gdyż K uba nie przygotow uje się do w ojny z krajam i karaibskim i czy latynoam erykańskim i, prow a­ dzona zaś m ilitaryzacja kraju w ynika z poczucia zagrożenia przed atakiem ze strony Stanów Zjednoczonych. W początku lat osiem dziesiątych Kuba określała swoje priorytety w polityce wobec regionu A m eryki Środkowej, jak o w szechstronną pomoc dla N ikaragui oraz polityczne i moralne poparcie dla walki partyzanckiej w Salwadorze. Jak stw ierdza M. A zicri, było to podejście najbardziej racjonalne z m ożliw ych „w A m eryce Środ­ kowej w latach osiem dziesiątych, powrót do polityki lat sześćdziesiątych z ogólną zaw iłością i rom antycznym i oczekiw aniam i sukcesu w bliskiej przyszłości, był całkow icie niem ożliw y. W kontekście przew ażającego realistycznego podejścia, poparcie udzielone walce partyzantów w Sal­ w adorze byłoby naruszeniem zasad i niczym w ięcej” .23

Rola K uby, jak o rew olucjonisty, ujaw niła się nie tylko w popieraniu ruchów narodow ow yzw oleńczych w regionie w przeciągu całego okresu istnienia socjalistycznego państw a kubańskiego, ale rów nież w deklaro­ w aniu i urzeczyw istnianiu w alki o rozwój ekonom iczny zależnych sys­ tem ów ekonom icznych krajów Ameryki Łacińskiej i K araibów . Z punktu w idzenia Kuby dekada lat osiem dziesiątych pogrążyła państw a Ameryki Łacińskiej i K araibów w jednym z najw iększych w historii kryzysie, który uw idocznił się w pogorszeniu warunków gospodarczych, społecz­ nych i politycznych. Jako jed en z czynników kryzysogennych rząd kubań­ ski w skazyw ał na zadłużenie państw latynoam erykańskich.24 Kuba za­ proponow ała państw om regionu negocjow anie z w ierzycielam i um ożenia długu, łącząc rozw iązanie kw estii zadłużenia z redukcją w ydatków na cele w ojskow e. W skazyw ała ponadto, iż podjęcie próby spłacenia w ie­ rzy telno ści nie uzyska poparcia w śród społeczności poszczególnych

22 Por. R. Hernandez, Cuba and the United States: Political values a n d interests in a

changing international system, [w:] J.I. Dominguez (red.), The United States o f Am erica / U.S.

- Cuban Relations on the 19 9 0 ’s, Westview Press, Colorado, Boulder 1989, s. 47. 23 M. Azicri, Cuba: Politics, Economics..., s. 225.

24 W początkach 1988 r. zadłużenie krajów Ameryki Łacińskiej i Karaibów wyniosło 410 miliardów dolarów, 45% ogólnego zadłużenia światowego, średnio 325% wartości ogólnej eksportu regionu, por.: U.N. Economic Commission for Latin America, Report, 1987.

państw i obróci rządy latynoam erykańskie przeciw ko swoim narodom . Zdaniem K uby, dośw iadczenie pokazało, że problem ten nie je st możliw y do rozw iązania na płaszczyźnie stosunków bilateralnych pom iędzy dłuż­ nikiem i w ierzycielem . K onsekw encją takiego m yślenia była, ogłoszona na K onferencji w spraw ie zadłużenia zagranicznego, która odbyła się w maju w B razylii, propozycja Carlosa Rafaela Rodrigueza, M inistra Spraw Zagranicznych K uby, zjednoczenia w ysiłków indyw idualnych i kolekty­ wne rozw iązanie problem u zadłużenia. Politykę tę K uba kontynuow ała, krytykując aktualny m iędzynarodow y porządek gospodarczy, który sta­ now ił jej zdaniem przeszkodę dla rozw oju procesów rew olucyjnych, a także jakichkolw iek reform . Polityka zagraniczna Kuby została pod­ porządkow ana w alce o ustanow ienie nowego m iędzynarodow ego p o ­ rządku ekonom icznego, jako jedynej alternatyw y dla krajów nie tylko regionu, ale całego Trzeciego Św iata.25

W w yniku zaangażow ania w konflikty w ew nętrzne i m iędzynarodow e Kuba um ocniła sw oją pozycję polityczną w regionie A m eryki Łacińskiej. W ojna między A rgentyną i W ielką B rytanią o Falklandy, negocjacje w spraw ie pokojow ego uregulow ania konfliktu w A m eryce Środkow ej, laty­ noam erykańskie zadłużenie i kryzys m iędzyam erykańskiego system u, zbliżyły K ubę do pozostałych państw regionu i subregionu. W części tych kw estii, ja k zrew idow anie formuły integracji, przede w szystkim zaś wspólnej polityki wokół problem ów krajów Trzeciego Świata, w ypra­ cow ania jednolitego stanow iska państw Ameryki Łacińskiej w kw estii polityki zagranicznej, zachodziła zbieżność stanow isk Kuby i pozostałych państw regionu.

W ażny bodziec dla nowej fazy stosunków latynoam erykańskiej ak­ tyw ności dyplom atycznej stanow iła inicjatyw a Grupy z Contadory, M ek­ syku, W enezueli, K olum bii i Panam y, które w styczniu 1983 roku zajęły się kw estią pokojow ego uregulow ania konfliktu środkow oam erykańskie­ go. W sierpniu 1987 roku państw a A m eryki Środkowej przyjęły plan pokojow y zaproponow any przez prezydenta K ostaryki O scara Ariasa. Stanow iło to porażkę dla polityki Stanów Zjednoczonych zw alczania przy użyciu siły m ilitarnej rew olucyjnych rządów i ruchów w regionie. K uba w yraziła poparcie dla procesu zainicjow anego w C ontadorze oraz pokojow ego planu A riasa, przedstaw iającego zasady rozw iązania kryzysu środkow oam erykańskiego. Stanow isko Kuby uw arunkow ało kilka czyn­ ników. Lata 1987-1988 były okresem um ocnienia się rew olucji w N i­ karagui. W ocenie Kuby nadszedł czas prom ow ania rozw iązań dyplom a­

25

Por. : Castro, Nada podia detener la marcha... ; Castro, La cancelación de la deuda externa

tycznych, które były korzystniejsze dla państw A m eryki Środkowej. W odniesieniu do kryzysu środkow oam erykańskiego stanow isko Kuby za­ w ierało się w dążeniu do pow strzym ania eskalacji konfliktu i zapobie­ żeniu interw encji zbrojnej Stanów Zjednoczonych. K uba przyjęła wobec zaw artego w 1987 roku Porozum ienia Esquipulas, stanow isko w iększości krajów A m eryki Łacińskiej.

J. V aldés Paz, charakteryzując politykę zagraniczną Kuby wobec A m eryki Łacińskiej i K araibów w okresie ostatnich dwóch dekad, określił następująco jej cele:26

-z a b e z p ie c z y ć przetrw anie i rozwój kubańskiej rew olucji w jej karaib­ skiej, latynoam erykańskiej, niezaangażow anej i socjalistycznej formule; - osiągnąć pełną niezależność krajów Ameryki Łacińskiej i K araibów , znosząc system dom inacji Stanów Zjednoczonych w regionie i subre­ gionie;

- doprow adzić do gospodarczej i politycznej integracji państw re­ gionu, zgodnie z założeniam i doktryny Latinoam ericanism o, przeciw ko panam erykanizm ow i;

- w łączyć region w struktury nowego m iędzynarodow ego porządku ekonom icznego, który przyczyni się do zw iększenia niezależności gospo­ darczej oraz rozw oju krajów latynoam erykańskich;

- dokonać transform acji politycznej, ekonom icznej i społecznej, która przyczyni się do realizacji tych celów;

- zjednoczyć społeczne i polityczne siły, popierające w alkę o n ie­ podległość i przem iany społeczne, które przeciw staw iają się im perializ­ mowi.

Założenia te zostały zaw arte w w ielu rządow ych deklaracjach pro­ gram ow ych i stanow iły podstaw ę deklarowanej racji stanu Kuby.

Po przedstaw ieniu rzeczyw istych i deklarow anych założeń polityki zagranicznej Kuby stw ierdzam y, iż kubańska rola rew olucjonisty w A m e­ ryce Łacińskiej i K araibach obejm ow ała w analizow anym okresie cztery kierunki działań.

Po pierw sze, w alkę z przejaw am i kolonializm u, w ystępującym i głów ­ nie w subregionie K araibów . Problem ten dotyczył obecności Stanów Zjednoczonych w Puerto Rico i W ielkiej B rytanii na M alwinach.

Po drugie, w alkę o suwerenność. O bejm uje ona roszczenia terytorialne i roszczenia wobec zasobów naturalnych i stref m orskich. Problem do­ tyczy w dalszym ciągu problem u Kanału Panam skiego i am erykańskiej

26

Por. J. Valdés Paz, C uba's Foreign Policy tow ard Latin Am erica and the Caribbean in

the 1980s, [w:] J. 1. Dominguez (red.), The United States o f America / U.S. — Cuban relations on the 1990's, Westview Press, Colorado, Boulder 1989, s. 179-181.

bazy w ojskowej na Kubie. K uba udzielała m iędzynarodow ego poparcia Panam ie w okresie poprzedzającym podpisanie traktatów między P anam ą i USA, ja k rów nież w latach osiem dziesiątych za prezydentury R.

Rea-27

gana.

Po trzecie, w alkę z im perializm em . O bejm ow ała ona w szystkie formy walki z zależnością neokolonialną, w szczególności dom inacją Stanów Zjednoczonych w regionie i subregionie. D otyczyła problem ów natury ekonomicznej, politycznej, militarnej i ideologicznej. Jak stwierdza J. Val- dés Paz28, Kuba realizow ała dwa scenariusze walki antyim perialistycznej: walkę o niezależność zew nętrzną oraz w ew nętrzną w alkę przeciw ko rządom podporządkow anym celom polityki im perialnej USA.

Po czw arte, walkę o transform ację społeczną, dążącą do ustanow ienia takiego porządku społecznego, który um ożliw iłby niezależność i rozw ój. Kuba optując za socjalistycznym modelem stosunków społecznych uw a­ żała, iż je st on najlepszym rozw iązaniem dla państw regionu i subre­ gionu.29 W przekonaniu tym utw ierdzały j ą przykłady N ikaragui i G re­ nady.

Dla A m eryki Łacińskiej K uba je st nadal istotnym aktorem sceny regionalnej, który nie może pozostaw ać poza inicjatyw am i, zm ierzają­ cym i do rozw iązania w spólnych dla całego regionu kw estii. Dla Kuby region A m eryki Łacińskiej je st jej naturalnym obszarem istnienia, jej forum m iędzynarodow ej aktyw ności. K ubańska ocena A m eryki Ł aciń­ skiej uległa przew artościow aniu od lat 60. O becnie rząd Kuby w ychodzi z założenia, iż kraje A m eryki Łacińskiej prezentują w iększą niezależność w stosunkach regionalnych w odniesieniu do Stanów Z jednoczonych.30 Eksponow ał rów nież stanow isko, iż państw a A m eryki Łacińskiej trak tu ją polepszenie swoich stosunków z K ubą jak o argum ent przetargow y w relacjach ze Stanam i Zjednoczonym i.31 Fakt, iż K uba pozostaje obecnie bez poparcia sojuszniczego m ocarstw a, w pływ a korzystnie na percepcję tego państw a w regionie. A czkolw iek trzeba zaznaczyć, iż sojusz politycz­ ny i ekonom iczna w spółpraca ze Zw iązkiem Radzieckim nie pow odow ały w iększych napięć pom iędzy K ubą i państw am i Latynoam eryki.

Efekty rew olucyjnej roli Kuby w regionie i subregionie są am biw a­ lentne. Poparcie, jakiego udzielała K uba ruchom rew olucyjnym , przy­

27 Por.: Fidel Castro, wywiad udzielony NBC News, „Granm a”, suplement, 29 lutego 1988. 28 J. Valdés Paz, C u b a ’s Foreign Policy..., s. 195

29 Por.: Fidel Castro, wywiad udzielony Patrici Sethi, „Bohem ia”, 6 lutego 1984. 30 Por.: Wywiad z Fidelem Castro, „L ’Humanité”, 25 maja 1987, s. 14-18.

31 Por.: Przemówienie Fidela Castro na V Kongresie La Union de Jôvenes Comunistas, „Granm a”, 7 kwietnia 1987, s. 4.

niosło w rezultacie rozczarow anie nieudanym przedsięw zięciem E. Che Guevary w Boliwii, doprow adziło do nieporozum ień ze Zw iązkiem Ra­ dzieckim oraz przyczyniło się do izolow ania państw a w regionie i subre­ gionie. Pow rót do strategii w spierania rew olucji, który nastąpił pod koniec lat siedem dziesiątych w odniesieniu do N ikaragui i G renady, był efektem dojrzałej sytuacji rew olucyjnej w tych krajach, a nie zasługą Kuby, jej rola zaś polegała na udzieleniu poparcia w utrzym aniu zdobyczy politycznych, z różnym efektem finalnym.

Koniec dekady lat osiem dziesiątych i początek dziew ięćdziesiątych zaznaczył się zm ianą w podejściu kubańskiego przyw ództw a do rew olucy­ jnej m isji Kuby w regionie. W styczniu 1992 roku Fidel Castro w y­

pow iedział się na tem at nowej strategii następująco:

„Czy Kuba prowadzi politykę poparcia dla rewolucji dzisiaj? Nie. Mamy pełen szacunku stosunek do Ameryki Łacińskiej. Czy zm ieniliśm y się? Tak. Ameryka Łacińska się zm ieniła i my się zm ieniliśm y [...]. Sytuacja społeczna w wielu krajach Ameryki Łacińskiej je st rozpaczliw a. Jeśli te kraje pozostają niepewne, my nie zamierzam y ingerować. To je st

32

inny czas [...]. Nie mam zamiaru (popierać rew olucji) nigdy w ięcej” .

Stanow isko to zostało niew ątpliw ie uw arunkow ane nie tylko now ą sytu acją m iędzynarodow ą w regionie i subregionie, ale rów nież polityką Zw iązku Radzieckiego, który w ycofał się z ekonom icznego i politycznego sojuszu z Kubą. Przyw ództw o kubańskie w ydaje się być rozczarow ane do idei internacjonalizm u wobec problem ów gospodarczych i społecznych we w łasnym kraju. Świadczy o tym w ypow iedź F. Castro: „internacjon­ alizm dzisiaj, ma istnieć sam odzielnie. Polityka (w spierania rew olucji za g ra n ic ą ) n ie je s t d z isia j re a lis ty c z n a , m am y d o sy ć w ła sn y c h p ro b le m ó w ” . Z d a n ie m R. A. P a s to ra te w y p o w ie d z i p rzy w ó d cy kubańskiego św iadczą o rzeczyw istym końcu zimnej w ojny w A m eryce Ł acińskiej.33

W latach dziew ięćdziesiątych K uba nie je st ju ż tak jednoznacznym m odelem rozw oju społecznego dla państw Ameryki Łacińskiej i K arai­ bów. K ryzys system u kubańskiego unaocznił jeg o ograniczenia, w yzw a­ lając nowe kierunki poszukiw ań.34 Procesy zachodzące w skali regionu i subregionu, począw szy od końca lat osiem dziesiątych, skierow ane na transform ację p o lityczną opartą na zasadach dem okracji parlam entarnej, dążenie krajów latynoam erykańskich do integracji ekonom icznej i p o li­

32 cyt. za: R. A. Pastor, Whirpool: U.S. Foreign Policy tow ard Latin Am erica and the

Caribbean, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1992, s. 224.

33 Ibidem.

34 Por. R. Pastor, R. Fletcher, The Caribbean in the 21st century, „Foreign Affairs” 1991, v. 70, nr 3, s. 96-114.

tycznej oraz w ew nętrzny kryzys w łasnego system u państw ow ego, posta­ wiły K ubę przed koniecznością zrew idow ania dotychczasow ej roli re­ w olucjonisty i przyjęcia bardziej realistycznej strategii, korespondującej z obecną rzeczyw istością polityczną A m eryki Łacińskiej i K araibów .

SUM M ARY

The p aper presented here aim s at description and explanation o f C u b a ’s international role in relation to L atin A m erican and C aribbean countries, its closest international environm ent. I assum e that betw een 1959 and 1995 C uba declared and perform ed the basic synthetic the rev olutionist role tow ards the countries o f L atin A m erica and the C aribbean.

H aving presented the real and declared principles o f C uban foreign p olicy it can be argued that C u b a ’s revolutionary role em braced four courses o f action in the period under consideration.

The first involved struggle against all m anifestations o f colonialism , m ainly in the C aribbean subregion. The problem concerned the A m erican presence in P uerto Rico and the B ritish presence on the M alvinas.

The second encom passed the struggle for independence. It referred to the territorial claim s tow ards natural resources and territorial w aters and the question o f the Panam a Canal and the A m erican m ilitary base in Cuba.

The third involved the struggle against im perialism . It included all form s o f struggle w ith neocolonial dependence, especially U.S. dom ination in the region and subregion and concerned problem s o f econom ic, p o litical, m ilitary, and ideological nature.

The fourth concerned th e struggle for social transform ation aim ing at the estab ­ lishm ent o f a social order favorable to independence and developm ent. In opting for the so cialist m odel C uba regarded it as the best possible solution for the region and subregion.

In the n ineties C uba is no longer an unam biguous m odel o f social d evelopm ent for the countries o f Latin A m erica and the C aribbean. The crisis o f the C uban system revealed its lim itations and instigated the search for new solutions. Since the end o f the eighties, th e regional and subregional process aim ed at political transform ation based on the principles o f p arliam entary dem ocracy, the tendency o f L atin A m erican countries tow ards econom ic and political integration, and the internal crisis o f its ow n state system , forced C uba to revise its revolutionary role and to adopt a m ore realistic strategy corresponding to the present political reality o f Latin A m erica and th e C aribbean.