212 Recenzje
W[ładimir] A [kim ow icz] W o łk o w : W. I. Lenin und die Entwicklung der chemischen Industrie der U dS SR . Leipzig 1977. VEB D eutscher Verlag für G rundstoffindustrie. 245 s.
Z okazji 60-lecia Rewolucji Październikowej w N iem ieckiej Republice Dem okratycznej w yd ano m onografię p ośw ięconą roli Lenina w rozwoju radzieckiego przemysłu chem icznego. Jej autorem jest pracownik naukow y Instytutu Historii Przyrodoznawstw a i Techniki Akadem ii N au k Z S R R , dr W ładimir W ołkow , który już wcześniej dal się poznać z licznych arty ku łów i rozpraw pośw ięconych w przeważnej mierze historii chem ii i dziejom organizacji nauki rad zieck iej1. W ydanie niem ieckie m onografii W ołkow a jest uzupełnionym tłumaczeniem z w ydania ro sy jsk ieg o 2.
A utor m onografii nie tylko dokładnie przebadał opublikow ane prace Lenina, wszelkie akta prawne partii i rządu radzieckiego, nie tylko przeanalizow ał całą literaturę pośw ięconą rozw ojow i przemysłu chem icznego w Z S R R , ale też odnalazł w partyjnych i państwow ych archiw ach radzieckich w iele m ateriałów całk ow icie now ych i poddał je w swej książce wy
czerpującej naukowej analizie. Przytoczone przez W olkow a materiały archiwalne — to przede w szystkim korespondencja Rady K om isarzy Ludow ych z różnymi instytucjam i, orga nizacjami i poszczególnym i osobam i, zapiski sekretarzy notujących polecenia Lenina, nie pu blikow an e w spom nienia uczonych i działaczy gospodarczych, dokum entacja zarządu N aj wyższej R ady G ospodarstw a N arodow ego i inne archiwalia przechow yw ane w ośm iu archi w ach radzieckich (Centralne Archiwum Partyjne Instytutu M arksizm u-Leninizm u przy KC . K P Z R , Centralne A rchiwum Państw owe G ospodarstw a N arod ow ego Z SR R , Centralne A rchi
w um Państw ow e R F S R R , Archiwum A kadem ii N au k Z S R R , Centralne Państw ow e Archi w um Rew olucji Październikowej i inne pom niejsze). D zięki w ykorzystaniu tym m ateriałów W ołkow ow i ud ało się ustalić szereg now ych faktów zw iązanych z praktyczną działalnością Lenina, z organizacją zakładów chem icznych, chem izacją rolnictwa oraz problem am i tw orzo nych uczelni i chem icznych instytucji naukow o-badaw czych. Fakty te, p o raz pierw szy w y dob yte przez W ołkow a, zostały już wykorzystane m iędzy innym i w wydawanej przez Insty tut M arksizm u-Leninizm u przy K C K PZ R w ielotom ow ej kronice biograficznej L en in a 3.
K siążka W ołkow a traktuje o w szystkich problem ach chem icznych, z którym i m łode p ań stw o radzieckie m iało d o czynienia w pierwszych latach po R ewolucji Październikowej, a więc przede wszystkim : włączenie tej ważnej dziedziny w ogólną gospodarkę socjalistycz ną, odb udow anie i uruchom ienie' zniszczonych w czasie wojny interwencyjnej i dom ow ej przedsiębiorstw chem icznych, utw orzenie pierw szych naukow o-badaw czych instytutów i uczelni oraz zakładów badaw czo-przem ysłow ych przy odpow iednich fabrykach, problem y opanow ania bazy surow cow ej dla przem ysłu chem icznego, decyzje w sprawie kadr chem ików . D okum enty p rzytoczone przez W ołkow a przekonywująco pokazują osob iste uczestnictw o Lenina w podjęciu w ażnych decyzji rządow ych dotyczących licznych problem ów w zakresie nauk chem icz nych i przem ysłu chem icznego.
M ateriał rozłożył autor w czterech rozdziałach. W pierwszym rozdziale — „Lenin organi zator socjalistycznego przekształcenia i przyśpieszonego pow stania przem ysłu ch em iczn ego” — d o k o n a n o analizy prac Lenina, która wykazała, że twórca państw a radzieckiego szczególnie interesow ał się problem am i nauk chem icznych i zastosow aniem ich w praktyce. W ołkow opisuje, jak p o R ewolucji Październikowej, podczas opracow yw ania planu zbudow ania sp ołe czeństw a socjalistycznego, Lenin wyznaczał przem ysłowi chem icznem u decydującą rolę w stw
o-i W. W ołkow opu blo-ikow ał równo-ież w Polsce dwa artykuły: Zapomno-iana karta z dzo-iejów ato m isty k i chemicznej. O pracach J. Jurkow skiego. „Kwartalnik Historii N auki i Techniki” 1975 s. 257— 268 (w spólnie z S. A ltszulerem ) oraz Z historii polsko-rosyjskich i polsko- r a d z ie c k ic h k on taktów naukowych. M ateriały z archiwów radzieckich. Tam że 1978 s. 465— 480.
W . A. W o łk o w : W. I. Lenin i razw itije chim iczeskoj prom yszlennosti S S S R . M oskw a 1975.
3 W ładim ir Iljicz Lenin. B iograficzeskaja chronika. T. 1. M oskw a 1976 s. 420, 448; T. 8. M oskw a 1977 s. 83, 85, 104— 105.
Recenzje 213
rżeniu bazy m aterialno-technicznej przyszłego społeczeństw a. W opracow anym w 1920 r. — przy wybitnym udziale Lenina — pierwszym perspektyw icznym planie rozw oju gospodarki narodow ej — piane G O E L R O — będącym , jak wiem y, faktycznie program em rekonstrukcji całej gospodarki narodow ej na podstaw ach współczesnej nauki i techniki, przew idyw ano, w porów naniu z innymi dziedzinam i, najw yższe tem p o rozwoju przem ysłu chem icznego.
A utor przedstawia szczegółow o udział Lenina w utw orzeniu organów kierow niczych ■ w radzieckim przem yśle chem icznym , nacjonalizacji przedsiębiorstw chem icznych, inspiro waniu pewnych kierunków produkcji chemicznej i badań chem icznych, wreszcie osob iste inicjatywy Lenina w okazyw aniu p om o cy w trudnych latach poszczególnym przedsiębiorstw om .
W rozdziale drugim — „Lenin i nauki chem iczne” przedstaw iono udział Leniną w orga nizow aniu sieci akadem ickich i resortow ych instytutów oraz w yższych uczelni chem icznych — poczynając od pierw szych dni władzy radzieckiej. A u tor pokazuje, że wraz z przyśpieszonym przygotow yw aniem kadr specjalistów ze środow isk robotniczych i chłopsk ich i form ow aniem nowej naukow o-technicznej inteligencji radzieckiej nie zapom niano — kierując się wskazaniam i Lenina — o w ykorzystaniu wiedzy uczonych i praktyków z inteligencji burżuazyjnej, którym w w ielu wypadkach stw orzono dobre warunki d o pracy badawczej. W rozdziale tym o m ó w io no również rozwój badań w zakresie nauk chem icznych przełom u lat dw udziestych oraz przedstaw iono pierw sze osiągnięcia naukow e chem ii radzieckiej.
W rozdziale trzecim „Organizacja przy udziale Lenina now ych przedsiębiorstw che m icznych” na podstaw ie po raz pierwszy odkrytych przez autora m ateriałów archiw alnych, pok azan o jak głęb ok o Lenin um iał nakreślić perspektyw ę rozw oju nauk chem icznych i prze m ysłu chem icznego, oceniać i popierać now e idee i tak istotn e problem y, jak na przykład: otrzym anie kauczuku syntetycznego; wydzielenie czystego radu; k om p leksow y przerób nafty, m ateriałów pędnych oraz łup ków ; otrzym ani«-jnas plastycznych czy też chem izacja przem ysłu spożyw czego.
R ozdział ostatni „Organizacja prac nad opanow aniem bazy surow cow ej dla przem ysłu che m icznego” p ośw ięcony jest przede w szystkim historii p oszu kiw ań geologiczn ych pierw szych lat porew olucyjnych. dzięki którym stw orzono podstaw y narodow ej gospodarki surow cow ej. Odkryto wów czas tak istotne dla radzieckiego przem ysłu chem iczn ego złoża nafty m iędzy W ołgą i Uralem (obecnie „D rugie B aku”), złoża apatytów na Półw yspie K ola, grafitów w Kraju Turgajskim, sody w Syberii Z achodniej itd. Liczne dokum enty przytoczone w książce W olkow a św iadczą, że dzięki tym odkryciom państw o radzieckie przekształciło się z im por tera w eksportera szeregu surow ców chem icznych.
Płodna działalność Lenina i partii kom unistycznej w zakresie pod staw ow ych p roblem ów przem ysłu chem icznego pozw oliła już w pierwszym siedm ioleciu po R ewolucji Październikowej stw orzyć fundam ent dla rozw oju industrializacji chem icznej. W 1925 r. osiągnięto znacznie w iększą produkcję niż w carskiej Rosji (1913 r.), od tego też roku zaczął się gigantyczny rozwój radzieckiego przem ysłu chem icznego, który dzisiaj zajmuje drugie m iejsce w św iecie.
W książce zam ieszczono 23 ilustracje (fotok op ie dok um entów leninow skich, fotografie chem ików -w spółpracow ników Lenina, zdjęcia zbudow anych w pierwszych latach w ładzy ra dzieckiej przedsiębiorstw chem icznych). D o łą c zo n o też indeks osób oraz krótką przedm ow ę prof. D ietera Graichena. Bardzo istotnym uzupełnieniem książki jest obszerna bibliografia, zawierająca 700 archiw alnych źródeł i publikacji, w tym w iele stanow iących bibliograficzną rzadkość.
K siążka W ołk ow a jest interesującym i- cennym studium naukow ym , które zasługuje na uwagę nie tylko specjalistów -chem ików , historyków nauki i techniki, w yk ład ow ców nauk społecznych, ale też szerszego kręgu czytelników interesujących się historią rozwoju ind u strializacji Związku R adzieckiego. W zbudza podziw niezw ykła intuicja autora, który — m im o rzeszy poprzedników szukających archiw aliów — odnalazł dziesiątki d otychczas nieznanych dokum entów leninow skich. W ydanie rosyjskie m onografii W ołkow a w zbu dziło w Z w iązku Radzieckim duże zainteresow anie. W ykorzystano je w e wspom nianej już kronice biograficznej Lenina. K siążka W ołkow a została też włączona d o lektur obow iązujących dla aspirantów i osób które ubiegają się o specjalizację w zakresie historii chem ii. R ekom enduje się ją
214 R ecenzje
również studentom w yższych lat kierunków chem iczn o-techn ologiczn ych . W łączona jest także jako p om oc dla lektorów W szechzw iązkow ego Tow arzystwa „Znanije” 4.
W arto by książkę W olkow a udostępnić czytelnikow i polskiem u, w 1980 r. przypada 110 rocznica urodzin Lenina. Byłaby to dobra okazja d o w ydania m onografii W olkow a w języku polskim .
J e rzy R óziew icz (Warszawa)
Jan S i k o r a : Z historii chemii. W arszawa 1977. N asza K sięgarnia. 320 s. Ilustr. w tekście.
K siążka jest pracą popularno-naukow ą, przeznaczoną jak m ożna sądzić, dla uczniów szkół średnich jako lektura uzupełniająca kursow e podręczniki chem ii. Prace tego typu są na pew n o potrzebne, poniew aż prawie w cale nie m am y popularnych opracow ań z zakresu historii chem ii — w tym także z zakresu historii chem ii rodzim ej. Biorąc pod uwagę tę ok oliczność należy pow itać z radością książkę J. Sikory.
K siążk a składa się z dw udziestu d w óch rozdziałów , zatytułow anych: I. „Chem ia u ludów starożytnych”, II. „Okres alchem ii. K am ień filozoficzn y”, III. „Zaczątki now ych kierunków w chem ii”, IV. „Okres teorii flogiston u ”, V. „O balenie teorii flogistonu. Okres chemii n ow oczesnej”, VI. „Pow stanie teorii atom istycznej” , VII. „W łaściw ości chem iczne pierw iastków zm ieniają się regularnie w edług wzrastających m as atom ow ych i pow tarzają się periodycznie”. VIII. „Pionierzy otrzym ywania barw ników syntetycznych”, IX . „Chem ia na usługach rol n ictw a”, X . „Fluor jednym z najaktywniejszych pierw iastków ”, X I. „Z naczenie zw iązków che m icznych jako środków w zniecania ognia oraz ja k o m ateriałów w yb uchow ych”, X II. „Żelazo ja k o czynnik rozw oju cyw ilizacji”, X III. „Otrzym ywanie i w łaściw ości platyny, glinu i m ied zi”., X IV . „R op a naftow a, jej właściw ości, w ydobyw anie i przeróbka chem iczn a”, X V . „Rozwój p etrochem ii”, X V I. „Polarografia”, X V II. „Rozszerzenie badań na związki organiczne”, X V III. „Okres rozw oju biochem ii”,- X IX . „Sztuczne w łók n a”, X X . „Tworzywa sztuczne”, X X I. „W ynalazek wulkanizacji kauczuku”, X X II. „Prom ieniotw órczość naturalna i sztuczna”. T ytuły poszczególnych rozdziałów podałem specjalnie, aby czytelnicy recenzji m ogli zo rientow ać się, o czym ta popularnonaukow a książka traktuje.
Ocenę jej rozpocznę od spraw natury formalnej. O tóż brak mi nazw iska opiniodaw cy czy redaktora nau kow ego, odpow iedzialnego od strony merytorycznej za opublikow aną książkę. N ie ma też żadnego wyjaśnienia, kom u ma ona służyć. Brak też na koń cu pracy bibliografii, na której autor oparł tekst. W niektórych przypadkach widać, że nie uw zględ n ion e zo sta ło św iatow e i rodzim e piśm iennictw o z" zakresu historii chem ii. A przecież od lat „Kwartalnik H istorii N a u k i i T echniki” zam ieszcza prace z tego zakresu (artykuły, re cenzje, notk i recenzyjne), c o więcej, d o k ażdego numeru tego periodyku dołączana jest Bibliografia bieżąca historii nauki i techniki-. N ie b yło więc żadnych trudności, aby ułatwić m łodym czytelnikom książki dalszą pracę sam okształceniow ą w zakresie historii chem ii. - Trudno m i rozstrzygnąć w jakiej m ierze są to uchybienia ze strony autora, w jakim stopniu
zaś wynikają one z przyjętej konwencji wydawniczej.
Przejdę obecnie d o uw ag m erytorycznych. Od razu chcę stw ierdzić, że książka J. Si kory p od oba mi się jako praca popularnonaukow a i to niezależnie od pew nych uw ag kry tycznych. M ąteriał z dziejów chem ii dobrany został ciekaw ie, chociaż jest to wybór na pew n o dyskusyjny. Jest bow iem sprawą d o rozważania, czy akcentow ać — jak to uczynił
4 Z ob. M ietodiczeskije riekom iendacji p o prowiedieniju obszczestw ienno-politiczeskoj p ra k tik i studientow I V — V kursów chim iko-tiechnologiczeskogo fa k u ltieta . Leningrad 1976 s. 25; Chimija w bytu. R iekom iendatielnyj ukazatiel litieratu ry w po m o szcz lektoru. M oskw a 1977 s. 4.
