31:2013
Maciej J u n k i e r t – O NORWIDOWSKIM SOKRATESIE
KsiąĪka Tomasza Mackiewicza Sokrates Norwida1 dotyczy tematu niezwykle waĪnego dla badaĔ nad twórczoĞcią Cypriana Norwida. Wie o tym kaĪdy czytel-nik poety, natrafiający na sokratejskie tropy w twórczoĞci Norwida, tym lepiej zatem, Īe ksiąĪka Mackiewicza powstała. Ten temat funkcjonował w tradycji badawczej od wielu dekad i publikacja Mackiewicza z całą pewnoĞcią otwiera nowy rozdział w norwidologicznej refleksji. Tym bardziej, Īe Norwidowski sokratyzm dotyczy tak waĪnych zagadnieĔ, jak: sokratejska ironia, majeutyka i poezja, autokreacje i biograficzne mitotwórstwo, moralne powinnoĞci poezji.
Pierwszy rozdział pracy Mackiewicza poĞwiĊcony został postaci Sokratesa w literaturze i filozofii XIX wieku. Ten fragment ksiąĪki zawiera wiele dobrych, syntetycznych rekonstrukcji przekonaĔ kluczowych, z punktu widzenia recepcji Sokratesa, europejskich twórców i myĞlicieli. Autor omawia poglądy i dzieła Winckelmanna, Mickiewicza, Byrona, Hegla, Kierkegaarda i Nietzschego. Traf-nie wykazuje róĪnice pomiĊdzy oĞwieceniowym a romantycznym wizerunkiem Sokratesa. Pisze miĊdzy innymi:
Preromantyczna fascynacja Helladą, popularyzacja dialogów Platona, filozoficzne i naukowe dyskusje na temat Sokratesa, podróĪe do Grecji – wszystko to pozwala lepiej zrozumieü ogromną popularnoĞü, jaką filozof cieszył siĊ w epoce romantyzmu. Nie tłumaczy jej jednak do koĔca. Choü z pewnoĞcią zainteresowanie Sokratesem romantycy odziedziczyli po twór-cach XVIII-wiecznych, to wracali do niego przede wszystkim dlatego, Īe uwaĪali go za swo-jego poprzednika (20).
Refleksje Mackiewicza nasuwają jednak wątpliwoĞü, dotyczącą braku w lite-raturze przedmiotu, wówczas gdy pisze o europejskim neohellenizmie, monogra-fii Marii Kalinowskiej2, jedynej w jĊzyku polskim ksiąĪki, ujmującej zagadnie-nia związane z oĞwieceniowym i romantycznym zwrotem helleĔskim w kulturze
1
T. M a c k i e w i c z. Sokrates Norwida. Kontekst – recepcja – kontynuacja. War-szawa 2009. Dalsze cytaty z tej ksiąĪki oznaczane bĊdą w nawiasie w tekĞcie głównym.
2
M. K a l i n o w s k a. Grecja romantyków. Studia nad obrazem Grecji w literaturze
i literaturze. Skoro Mackiewicz nie powołuje siĊ na ustalenia Kalinowskiej, dla-czego nie korzysta równieĪ z literatury przedmiotu, pochodzącej z innych obsza-rów jĊzykowych? Hellenizm jest zagadnieniem, które w ciągu ostatnich dwóch dekad doczekało siĊ szeregu nowych publikacji we wszystkich waĪniejszych jĊ-zykach konferencyjnych. Brak odniesienia do europejskiej literatury przedmiotu w zdecydowany sposób zuboĪył opis hellenizmu i fascynacji greckim antykiem, trwającej od połowy XVIII wieku przez mniej wiĊcej sto kolejnych lat. Dzieje siĊ tak ze szkodą dla ksiąĪki, gdyĪ hellenizm (lub neohellenizm) przeĪywa kolejny juĪ w swej historii badawczy renesans, który przyczynił siĊ w ostatnich latach do znaczącej reinterpretacji niektórych waĪnych, dla tego nurtu kultury, postaci. Najlepszym przykładem jest Winckelmann, interpretowany przez Alexa Pottsa3 lub Davida Ferrisa4, prezentuje siĊ bowiem zupełnie inaczej, niĪ w pu-blikacjach dawniejszych. Mackiewicz pisze miĊdzy innymi o idealnym kształcie greckich rzeĨb i estetyczno-etycznym fenomenie literatury i filozofii, warto by natomiast jeszcze wspomnieü o winckelmannowskim opĊtaniu przez myĞlenie w kategoriach historycznych. Grecka cywilizacja stworzyła ideały piĊkna i do-bra w okreĞlonym momencie historycznym, jak zatem moĪna imitowaü to, co miało niepowtarzalny i chwilowy (w perspektywie wielowiekowych dziejów po-wszechnych) charakter?
W rozdziale drugim autor pogłĊbia i dodatkowo uzasadnia dawną teoriĊ Zofii Szmydtowej o Norwidzie jako dziewiĊtnastowiecznym Sokratesie. Mackiewicz pisze o sokratejskich maskach poety:
Norwid powracał do maski Sokratesa, gdyĪ była ona niezwykle funkcjonalna. Jak Ğwiadczą o tym powyĪsze przykłady, pozwalała wyraĪaü najróĪniejsze emocje: od skargi na lekcewaĪe-nie ze strony czytelników po stoicką akceptacjĊ losu outsidera. Stanowiła takĪe wygodny argument polemiczny, za pomocą którego poeta oddalał zarzuty „oskarĪycieli” i wzbogacał swój wizerunek o takie cechy, jak mądroĞü, szczeroĞü, odwaga i poĞwiĊcenie (81).
Ten pomysł interpretacyjny Mackiewicz rozwija w sposób ciekawy i twór-czy, uzasadniając, Īe utoĪsamianie siĊ z Sokratesem i jego tragicznym losem, było komunikacyjną strategią, umoĪliwiającą poecie przybieranie pozy wybit-nego indywidualisty, wykraczającego poza przeciĊtnoĞü bieĪącej epoki. Pisze Mackiewicz:
3
A. P o t t s. Flesh and the Ideal. Winckelmann and the Origins of Art History. New Haven–London 1994.
4
Maska słuĪyła w tym przypadku przede wszystkim mitotwórstwu. Pozując na współczesnego Sokratesa, Norwid kreował na uĪytek czytelników i korespondentów wizerunek samego sie-bie jako poety odrzuconego, niesłusznie skazanego na publiczną „Ğmierü”, a zarazem walo-ryzował to na swoją korzyĞü – nobilitował siebie i swoją twórczoĞü. Za pomocą maski, wchodząc w rolĊ współczesnego Sokratesa, mógł wytłumaczyü najpierw sobie, a nastĊpnie swoim polemistom, Īe to, co go spotkało, jest kolejnym aktem dramatu, który rozegrał siĊ w 399 roku p.n.e. w Atenach, kolejnym konfliktem miĊdzy wybitnym myĞlicielem, a nie-potrafiącym doceniü prawdziwej wielkoĞci tłumem (86).
Sokrates, bĊdący jednym z wcieleĔ artystycznej biografii samego Norwida, stanowi wdziĊczne pole badaĔ i moĪna wyobraziü sobie ich dalszy ciąg. Warto byłoby przeanalizowaü na przykład, w jaki sposób Norwid neutralizuje związki Sokratesa z tradycją racjonalistycznej filozofii. Czy filozof, który w centrum kosmosu umieĞcił człowieka i jego umysł, mógł byü bezkrytycznie akceptowany przez Norwida? Czy poĞrednictwo Platona pomagało, czy teĪ przeszkadzało Norwidowi w percypowaniu działalnoĞci Sokratesa (chyba raczej przeszka-dzało)? Czy analogia biograficzna poety polegała na przemilczaniu pewnych aspektów działalnoĞci Sokratesa, który przecieĪ nie we wszystkich dialogach jest przedstawiany jako poróĪniony ze Ğwiatem samotnik? MoĪna zapewne udzieliü pozytywnych odpowiedzi na naszkicowane pytania, ale naleĪałoby je odpowied-nio rozbudowaü i przemyĞleü. RozwaĪania Mackiewicza stanowią doskonały punkt wyjĞcia dla nastĊpnych badaczy.
Rozdział trzeci poĞwiĊcony został majeutycznej metodzie Sokratesa i jej zastosowaniach w twórczoĞci Norwida. Mackiewicz, za Michaiłem Bachtinem, przywołuje pojĊcia anakrezy i synkrezy. Pisze autor:
Anakreza naleĪała do najczĊĞciej stosowanych przez Norwida chwytów retorycznych. Była, jak widaü, uĪytecznym narzĊdziem mogącym słuĪyü wielu róĪnym celom: podtrzymywaniu kontaktu z czytelnikiem, skłanianiu go do przyjĊcia bądĨ odrzucenia danych poglądów, pod-suwaniu tematów do przemyĞleĔ, wreszcie – wskazywaniu dróg interpretacji (115).
Natomiast synkrezĊ autor opisuje jako fundamentalną cechĊ liryki poety, opartą – w pierwszym przypadku – na dialektycznym zestawianiu dwóch spo- laryzowanych opinii, które czasem są syntetycznie podsumowywane przez podmiot trzeci oraz – w drugim przypadku – na sokratejskim dialogu dwóch podmiotów, z których jeden jest zdecydowanie bliĪszy prawdy. Autor analizuje szereg Norwidowskich wierszy i przekonująco dowodzi, na czym polegała ma-jeutyka poety, oparta poza wskazanymi juĪ elementami na stawianiu pytaĔ i ujawnianiu własnej niewiedzy. Konkluduje swoje rozwaĪania ciekawym ze-stawieniem Uczty i Promethidiona, na szczególną uwagĊ zasługuje interpretacja wystąpienia Bogumiła:
Jego wypowiedĨ nie ma Īadnego związku z poprzedzającą ją rozmową, nie odnosi siĊ do Īadnej z poprzednich wypowiedzi, nie wynika z nich, nie łączy siĊ z nimi logicznie. Tak jakby początkowa dyskusja była tylko pretekstem, a forma dialogu, którą rozpoczynał siĊ
Promethidion, została w nim zaszczepiona sztucznie. Mamy tu do czynienia nie ze
stopnio-wym wydobywaniem prawdy (wydobywaniem zresztą w rozmowach filozofa daremnym), ale z jej o b j a w i e n i e m. Sokrates mawiał, Īe nic nie wie. Bogumił posiada natomiast wiedzĊ absolutną i niepodwaĪalną (143).
Rozdział czwarty dotyczy Norwidowskiej wersji ironii sokratejskiej. W bar-dzo ciekawy sposób polemizuje tutaj autor z Wiesławem RzoĔcą, który zanego-wał moĪliwoĞü przypisania Norwida do tradycji ironii sokratejskiej. Ironia ta wszakĪe, przekonuje Mackiewicz, nie musiała wcale ograniczaü siĊ do celów pedagogicznych, słuĪyła bowiem niekiedy zamaskowaniu właĞciwych intencji Sokratesa, ukrywającego swe myĞli przed rozmówcami, którym – jako akuszer prawdy – nie mógł pomóc. Pisze autor:
Dla brzemiennych w mądroĞü ironia Sokratesa stanowiła zachĊtĊ do dalszego dochodzenia do prawdy. Całej reszcie jawiła siĊ natomiast jako nieznoĞna impertynencja, niepowaĪna za-bawa słowami, niezrozumiała gra pojĊü. Zwłaszcza w drugim przypadku była ze strony filo-zofa rodzajem kamuflaĪu, dziĊki któremu ukrywał on przed rozmówcą prawdziwe intencje i poglądy (164-165).
Intelektualna i poetycka „ciemnoĞü” wysłowienia pozwoliła Norwidowi – precyzuje Mackiewicz – na zestawienie w jednym szeregu działalnoĞci Sokra-tesa, Chrystusa i samego poety. W ten sposób moĪna ironiĊ Norwida rozpatry-waü takĪe jako element biograficznej i literackiej mitografii.
Rozdział piąty stanowi podsumowanie dotychczasowych rozwaĪaĔ, do któ-rych dodaje interpretacjĊ moralnego aspektu sokratejskich inspiracji Norwida. Mackiewicz w syntetyczny sposób klasyfikuje Norwidowskie typy fascynacji Sokratesem. Warto przytoczyü ten dłuĪszy fragment w całoĞci:
I tak, po pierwsze, w okresie Wiosny Ludów, na przełomie lat 40. i 50., polemizując zarówno z towiaĔczykami, jak i zwolennikami „czynu”, poeta apelował, by porzuciü postawĊ biernego wyczekiwania na rozwój wypadków (Do A. T.). Z drugiej strony powtarzał, Īe „czyn” powinien byü zawsze poprzedzony refleksją nad jego etycznymi i strategicznymi konsekwen-cjami. W jego ówczesnej publicystyce czĊsto pojawiają siĊ aluzje do tezy Sokratesa o związ-ku wiedzy i dobra.
Po drugie, Norwid powracał do Sokratesa przy okazji polemik z XIX-wieczną, po-Heglowską filozofią. Wytykając błĊdy filozoficznych „systematów” i zarzucając im tendencje absolutys-tyczne, odwoływał siĊ do zasady Sokratesa głoszącej, Īe powinnoĞcią filozofa jest wątpiü w cudze i – przede wszystkim – własne kompetencje poznawcze, wnioski i koncepcje.
Po trzecie, Sokrates był dla Norwida wzorem do naĞladowania jako ten, który jako pierwszy, swoją postawą podczas procesu i zachowaniem w obliczu Ğmierci, dał „Ğwiadectwo” gło-szonym poglądom. […]
Po czwarte wreszcie wpływ greckiego filozofa dostrzec moĪna w rozwaĪaniach Norwida na temat dewaluacji dialogu i kryzysu debaty publicznej. Autor Milczenia zwracał uwagĊ na negatywne konsekwencje rozprzestrzeniania siĊ postaw „asymilacji” i „personalizmu”, któ-rym przeciwstawiał ideał greckiej uczonej rozmowy i etos „róĪnienia siĊ” (175).
Zacytowany fragment zasługiwałby na miejsce raczej na samym początku ksiąĪki, we wstĊpie lub inicjalnym rozdziale, tam miałby wiĊkszy wpływ na ukierunkowanie lektury czytelnika. W dalszej czĊĞci rozdziału omawia autor Norwidowskie podejĞcie do wskazanych wczeĞniej czterech elementów wpływu Sokratesa. Szczególnie wart uwagi jest fragment poĞwiĊcony Milczeniu. Pisze Mackiewicz:
Gdy obowiązywała Ajschylowsko-PlatoĔska metoda poznania, nie istniało to, co przemil-czane – o sprawach najwaĪniejszych rozmawiano otwarcie w miejscach publicznych: na uli-cy, na agorze. SzczeroĞü greckiej postawy wobec prawdy zapewniała jawnoĞü wiedzy, a tym samym przyczyniała siĊ do jej rozpowszechniania (185).
Warto w tym miejscu dodaü, Īe Norwid traktuje pojawienie siĊ dialogów platoĔskich jako punkt dojĞcia w rozwoju procesu greckiego „Ğwiatoobrazu”. Poeta nie traktuje bowiem ahistorycznie działalnoĞci poszczególnych twórców z róĪnych epok dziejów Grecji, lecz zawsze stara siĊ umiejscowiü ich twórczoĞü w kontekĞcie cywilizacyjnym i kulturowym. NaleĪałoby pewnie zatem jeszcze dokładniej zinterpretowaü Norwidowski traktat, który pozwala odpowiedzieü na pytanie, kiedy – zdaniem Norwida – przyszedł w historii Ğwiata moment na po-jawienie siĊ Sokratesa? I dlaczego epoka klasyczna w greckiej historii, a zwłasz-cza losy Aten, odegrały w dziejach całego kontynentu i Ğwiata tak znaczącą rolĊ? MoĪna takĪe stwierdziü, Īe dobrym uzupełnieniem rozwaĪaĔ Mackiewicza w tym rozdziale byłaby dokładna analiza wzmianek o Sokratesie z prelekcji O Juliuszu Słowackim, tam bowiem Norwid rozwaĪa wyjątkowoĞü znaczenia postaci filozofa w dziejach kultury i religii.
Praca ta wpisuje siĊ w nurt badaĔ nad recepcją antycznych tradycji, rozumia-nych w szerokim sensie, który pomimo niezwykle bujnego rozwoju w trakcie ostatniej dekady, wciąĪ umoĪliwia wypełnianie „białych plam” dziewiĊtnasto-wiecznego literaturoznawstwa. Badania recepcyjne cechuje specyficzny dla nich warsztat, narzĊdzia interpretacyjne oraz cele, które są przed nimi stawiane. Ich pierwszym załoĪeniem jest rekonstrukcja obrazu antyku w danym momencie historycznym, kontekĞcie kulturowym oraz w konkretnym jĊzyku. JeĪeli głów-nym przedmiotem badaĔ jest recepcja antyku w twórczoĞci jednego pisarza,
głównym zadaniem badacza jest rekonstrukcja Ğwiata lektur i erudycji twórcy, gdyĪ wyłącznie takie sproblematyzowanie tematu umoĪliwia ukazanie swoistoĞci literackiej i artystycznej wizji antycznego wątku, epizodu lub postaci. Badania recepcyjne rozwijają siĊ od co najmniej wieku i moĪna z duĪą pewnoĞcią stwier-dziü, Īe inne podejĞcia badawcze skazane są niestety na poraĪkĊ. UjĊta z tej perspektywy ksiąĪka Tomasza Mackiewicza, niewątpliwie potrzebna i w wielu miejscach interesująca poznawczo, skłania do zadania kilku waĪnych pytaĔ na-tury metodologiczno-warsztatowej.
We wstĊpie Mackiewicz rozpoczyna od rozwaĪaĔ, poĞwiĊconych Ĩródłom Norwidowskiej wiedzy o Sokratesie. Formułuje mocne i zdecydowane tezy:
NaleĪy jednak od razu zaznaczyü, Īe Norwid najprawdopodobniej nie znał polskich tłuma-czeĔ literatury sokratycznej. […] Dlatego […] korzystał najpewniej z tłumatłuma-czeĔ francuskich […], łaciĔskich albo z greckiego oryginału. […] ZnajomoĞü – choüby pobieĪna – obu jĊzy-ków staroĪytnych oraz kilku nowoĪytnych dawała Norwidowi dostĊp zarówno do oryginal-nych wersji tekstów Platona i Ksenofonta, jak i do liczoryginal-nych opracowaĔ (12).
Tutaj pojawia siĊ pierwszy problem warsztatowy. Skoro bowiem – jak twier-dzi Mackiewicz – Norwid zapoznawał siĊ z postacią Sokratesa za poĞrednictwem tekstów łaciĔskich, greckich i francuskich, dlaczego autor w całej swojej ksiąĪce konsekwentnie cytuje polskojĊzyczne wydania Platona, podobnie postĊpując takĪe w przypadku innych Ĩródeł, odnoszących siĊ do Sokratesa? Mackiewicz stawia tezy wymagające osadzenia w Ĩródłach. Powinien przeanalizowaü platoĔ-skie dialogi we wszystkich wersjach jĊzykowych, które Norwid czytał lub mógł czytaü, a potem na tej podstawie ugruntowaü i potwierdziü swoje hipotezy. Pozostawia jednak wszystkie twierdzenia nieudowodnione, a refleksje interpreta-cyjne, dotyczące Norwidowskich dzieł, opiera na porównaniach z duĪo póĨniej-szymi tłumaczeniami Platona. Pojawiają siĊ tutaj dwie kwestie. Pierwsza, to nie-udowodniona przez autora teza o Norwidzie, czytającym Platona w oryginale. Druga, to analizowanie wpływów postaci Sokratesa w Norwidowskiej twórczo-Ğci na podstawie przekładów Platona.
Zacznijmy od Norwidowskiej znajomoĞci greki. Jedyne argumenty Mackie-wicza, poza sugestiami samego Norwida z listów, do których warto podchodziü z daleko posuniĊtą wstrzemiĊĨliwoĞcią, dotyczą zachowanych przekładów Plato-na i Homera. Zerknijmy zatem Plato-na jeden wybrany przykład. Na początku dialogu Kriton Sokrates precyzuje, Īe jego Ğmierü nastąpi na drugi dzieĔ po powrocie statku z Delos, na co Kriton odpowiada: ijĮıȓ Ȗȑ IJȠȚ į Ƞੂ IJȠȪIJȦȞțȪȡȚȠȚ.
Witwicki oddał ten fragment nastĊpująco: „Tak mówią ci tu, zarządcy”5, czym dowiódł faktu, Īe tłumaczył Platona raczej mgliĞcie i nieprecyzyjnie. Norwid natomiast przetłumaczył odpowiedĨ Kritona w inny sposób: „Tak przynajmniej mówią ci, którzy wykonaü mają wyrok”. W związku z tym naleĪy zadaü pytanie. Czy tłumaczenie Norwida, zastĊpujące „posiadających moc”, „sprawujących władzĊ” (w domyĞle „nad tymi rzeczami”) tymi, „którzy mają wykonaü wyrok”, pozwala mówiü o Norwidowskiej znajomoĞci greki, czy teĪ naleĪałoby znaleĨü inne tłumaczenie lub komentarz do Platona, na którym poeta oparł swoją wersjĊ? W jednym z francuskich tłumaczeĔ z okresu póĨnej twórczoĞci Norwida moĪe-my znaleĨü w tym miejscu okreĞlenie ordonnateurs de ses [choses]6, które – jak łatwo moĪna zauwaĪyü – jest doĞü odległe od oryginału, a na pewno moĪe bu-dziü rozmaite skojarzenia odbiegające od oryginału. Czy niezwykłoĞü przekładu Norwida zawdziĊczamy zatem lekturze porównawczej oryginału i tekstów fran-cuskich tłumaczeĔ, czy moĪe jest to efekt poetyckiej inwencji Norwida, zainspi-rowanego przez jakieĞ niezwykłe okreĞlenie w komentarzu filologicznym?
Nie sposób jednoznacznie odpowiedzieü na sformułowane pytania, lecz pro-blem polega na tym, Īe autor ksiąĪki feruje kategoryczne sądy, nawet nie próbu-jąc udzieliü odpowiedzi na podstawie analitycznego rozumowania. Tymczasem Norwidowska znajomoĞü greki powinna byü dla niego zagadnieniem badaw-czym, a nie banalnie łatwą do rozstrzygniĊcia kwestią. JuĪ Tadeusz Sinko powąt-piewał w Norwidowską znajomoĞü jĊzyka starogreckiego. W wierszu Z listu (Do Włodzimierza ŁubieĔskiego) pisze Norwid o Cyceronie, Īe: „mówił wciąĪ h e l l eĔ s k i m s ł o w e m i p r z y d e c h e m” (PWsz II, 98). Pojawia siĊ tutaj elementarna wątpliwoĞü. Czy moĪna mówiü po grecku z jakimkolwiek innym, niĪ grecki, przydechem? Byłby to absurd, zatem pewnie słusznie przy-puszczał Sinko, Īe Norwid myĞlał w tym przypadku o akcentuacji. Przydech i akcent w jĊzyku starogreckim to dwie kompletnie róĪne kwestie, dowiaduje siĊ o tym adept greki w trakcie pierwszego tygodnia zajĊü. JeĪeli Norwid nie rozu-miał tej róĪnicy, to znaczy, Īe nie opanował najbardziej elementarnych podstaw jĊzyka. O lekturze klasyków w oryginale nie mogło byü w ogóle mowy. Pozosta-je zatem przyjąü hipotezĊ najbardziej prawdopodobną, zwłaszcza po lekturze Norwidowskich notatników, Īe zapoznawał siĊ z tekstami greckich autorów we francuskich tłumaczeniach z epoki. ZnajomoĞü wszystkich waĪniejszych, dzie-wiĊtnastowiecznych przekładów Platona na francuski powinna byü zatem pod-
5
P l a t o n. Kriton. W: t e nĪ e. Dialogi. T. 1. Tłum. i oprac. W. Witwicki. KĊty 2005 s. 594.
6
Zob. P l a t o n. Le Criton. Expliqué en français par une double traduction, l’une mot à mot, dite intralittérale, l’autre correcte par P. Allain. Paris 1878 s. 4.
stawą rozwaĪaĔ w ksiąĪce Mackiewicza, i tego elementu najbardziej chyba brakuje.
Powróümy do zagadnienia, związanego z zestawianiem pism Norwida z tłu-maczeniami. Czy analizowanie pism Norwida w kontekĞcie Platona, przetłuma-czonego przez Witwickiego, jest fortunną strategią? To przecieĪ zestawianie dzieł poety z literacką, artystyczną wersją przekładu Platona, która nie ma Īad-nego związku z Norwidowską twórczoĞcią. Poza tym tłumaczenia Witwickiego są jedynie mniej lub bardziej udanym przybliĪeniem do dzieł Platona, nieprzy-padkowo od wielu lat pojawiają siĊ głosy, zgłaszające koniecznoĞü przetłuma-czenia całego Platona po raz kolejny na jĊzyk polski, z filologiczną i filozoficzną precyzją. Przypomnijmy na moment zacytowane wczeĞniej tłumaczenie Kritona. Witwicki z „rządzących” lub nawet „przywódców” zrobił „zarządców”, zacie-rając znaczenie całego fragmentu. Jaką zatem dokładnoĞcią filologiczną mogą siĊ wykazaü analizy, zakorzenione w porównywaniu Norwidowskiego Sokratesa ze swobodnym tłumaczeniem, na dodatek nieznanym poecie? Niestety, niewiel-ką, i uwaga ta odnosi siĊ do całoĞci rozwaĪaĔ Mackiewicza, w których porównu-je on prace Norwida z fragmentami dzieł Platona.
Mackiewicz konstruuje listĊ dialogów platoĔskich, których znajomoĞü moĪna w twórczoĞci Norwida wykazaü, po czym, wciąĪ we wstĊpie, dodaje jeszcze jed-ną waĪną informacjĊ:
ħródłem wiedzy o Sokratesie były takĪe dla Norwida podrĊczniki do filozofii i popularne opracowania, jak na przykład Cours de l’histoire de la philosophie Victora Cousina albo trzytomowe dzieło Georga Grota [sic!] Plato and other Companions of Socrates (15).
I tutaj pojawia siĊ kolejny problem warsztatowy. Autor w dalszej czĊĞci pracy poĞwiĊcił sporą czĊĞü swoich rozwaĪaĔ na omówienie waĪnych dziewiĊtnasto-wiecznych wizerunków Sokratesa, w tym takĪe tych, których poeta nie mógł znaü, ale które z naszego punktu widzenia są istotnym elementem dziewiĊtnasto-wiecznej recepcji antyku. Dlaczego jednak zaledwie w jednym miejscu wspo-mina o dwóch waĪnych pracach z epoki, o których dodatkowo wiemy, Īe Nor-wid siĊ z nimi zetknął i czytał co najmniej ich fragmenty? Z jakich wzglĊdów Mackiewicz nie chce wiedzieü, co Norwid zaczerpnął z tych ksiąĪek? Jest to tym bardziej zadziwiające, Īe obaj naleĪeli do grona waĪnych intelektualistów swojej epoki. Zwłaszcza George Grote, którego nazwisko zresztą autor błĊdnie zapisuje, jest postacią, której nie wolno zlekcewaĪyü, gdyĪ jego wielotomowa historia Grecji staroĪytnej była jedną z najwaĪniejszych tego typu syntez dziewiĊtnasto-wiecznych. Dlaczego pomijaü postaü, która po dzieĔ dzisiejszy uchodzi za jed-nego z kluczowych przedstawicieli brytyjskiej myĞli liberalnej, aplikowanej
tak-Īe do uprawianej naukowo historiografii? W jaki sposób moĪna trafnie opisaü Norwidowską interpretacjĊ postaci Sokratesa, skoro pomija siĊ kluczowe Ĩródła wiedzy o tej recepcji, i to Ĩródła wypełnione interpretacjami platoĔskich dialo-gów i wyczerpującą charakterystyką epoki Sokratesa? Wszystkie te wczeĞniejsze uwagi, dotyczące metod i warsztatu badawczego, naleĪy potraktowaü jako ele-ment naukowej dyskusji, która kaĪe poszukiwaü wciąĪ trafniejszych i pewniej-szych dróg do zdobywania wiedzy i rozwijania norwidologicznych badaĔ. KsiąĪ-ka Mackiewicza zdecydowanie zysKsiąĪ-kałaby po ich uwzglĊdnieniu.
W krótkim, lecz celnym zakoĔczeniu autor podsumował swoje rozwaĪania i syntetycznie omówił problematykĊ Norwidowskich nawiązaĔ do postaci i dzia-łalnoĞci Sokratesa. Mackiewicz daleki jest od przypisywania Norwidowi posta-wy archaizującego zanurzenia w problemach przeszłoĞci, by uciec od trudnej sytuacji we współczesnoĞci. Pisze nawet o prekursorskim wykorzystaniu sokra-tejskich tropów w twórczoĞci poetyckiej i biograficznej autokreacji Norwida. RzeczywiĞcie, tak duĪe znaczenie Sokratesa wskazuje na szczególną predylekcjĊ Norwida do AteĔczyka, raczej rzadko spotykaną w literaturze, gdyĪ zarezerwo-waną dla rozpraw filozoficznych. KsiąĪka Tomasza Mackiewicza zasługuje, na-wet pomimo pewnych polemicznych kwestii, opisanych wczeĞniej, na uwaĪną lekturĊ, która przybliĪa ten waĪny wątek norwidowskiej twórczoĞci.
ON NORWID’S SOCRATES S u m m a r y
The article is a review of Tomasz Mackiewicz’s book devoted to the figure and activities of Socrates in Norwid’s work. Mackiewicz’s book takes up an extremely important issue in the studies of the poet’s work. It has been present in the tradition of studies for many decades and Mackiewicz’s publication surely opens a new chapter in the reflection over Norwid. It is the more so because Norwid’s Socratism is concerned with so important problems as: Socrates’ irony, maieutics and poetry, self-creations and biographic myth-making, moral duties of poetry.
Transl. Tadeusz Karłowicz
Słowa kluczowe: Tomasz Mackiewicz, Sokrates, hellenizm. Keywords: Tomasz Mackiewicz, Socrates, Hellenism.
MACIEJ JUNKIERT – dr, pracownik naukowy Pracowni BadaĔ nad Tradycją Europejską w Instytucie Filologii Polskiej UAM. Adres: ul. Fredry 10, 61-701 PoznaĔ; e-mail: mjunkiert@gmail.com
