Celińska, Elżbieta
Jan Schwartz - kowal z Reszla
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 331-346
E L Ż B I E T A C E L I Ń S K A
JAN SCHWARTZ — KOWAL Z RESZLA
Rzemiosło artystyczne na W armii posiada bogate tradycje, zwłaszcza w XVII i XVIII wieku, świadczy o tym duża liczba zachowanych w yro bów z kutego żelaza, takich jak okucia drzwi, zamki, chorągiewki da chowe, k raty i bram y 1. Surowość m ateriału i tradycyjna często, prym i tyw na technologia obróbki nie um niejszają w artości artystycznych tycłi wyrobów, które niejednokrotnie stanow ią dzieła w yróżniające się o ry ginalnością rozwiązań, doskonałym rysunkiem , pomysłowością form y i wysokim odczuciem zdobienia płaszczyzn. Pozostają one jednak w du żej m ierze nieznane, a ich tw órcy anonimowi. Nie posiadam y w yczerpu jących opracowań, co w ynika głównie z braku m ateriałów archiw alnych 0 kowalach pracujących na tych terenach. Nieliczne wzm ianki w lite ra turze tra k tu ją ten tem at pobieżnie. Anton U l b r i c h 2 w ym ienia kilka największych prac kowalskich i nazwiska kowali: Zeloffa z From borka 1 Ja n a Schw artza z Reszla — wykonawcę k ra ty głównego portalu tzw. „zielonej bram y” klasztoru w Św. Lipce. Bram a ta stanow i jeden z pięk niejszych przykładów barokow ych k ra t w Polsce, a wysoki kunszt jej tw órcy godny jest bliższego zainteresowania. Drobne wiadomości d o ty czące Ja n a Schw artza i jego prac podają też: Adolf P o s c h m a n n 3, August K o l b e r g 4, Franz D i t t r i c h 5 i Georg D e h i o 6. A utorzy ci w ym ieniają obok Ja n a również Krzysztofa Schw artza uznając ich za braci, przy czym w yróżniają Ja n a jako kowala, Krzysztofa zaś jako ślu sarza, wykonawcę drobniejszych prac.
Dane biograficzne dotyczące obu są skąpe. Nie wiadomo, kiedy i skąd Schw artzowie przybyli do Reszla. A. Poschm ann przyjm uje, że osiedlili się tu przed rokiem 1721, ściągnięci przez jezuitów, którzy w tym
1 K atalog za b y tk ó w sz tu k i w Polsce P IS — p o w iaty w oj. olsztyńskiego (m a szynopis u W ojew ódzkiego K o n se rw a to ra Z abytków ).
2 A. U l b r i c h , K u n stg esc h ic h te O stpreussens v o n der O rdenszeit bis zu r
G egenw art, K önigsberg 1932, ss. 211—213.
3 A. P o s c h m a n n , 600 Jahre Rössel. B ilder aus a lter u n d neu er Z eit, Rössel 1937, ss. 313— 314.
4 fA.j K o l b e r g , G eschichte der H eilig en lin d e, Z e itsc h rift fü r die G eschich te und A lte rtu m sk u n d e E rm lands, Bd. 3, 1866, s. 122.
5 [F.] D i t t r i c h , D er Dom zu F rauenburg, Z e itsc h rift fü r die G eschichte und A lte rtu m sk u n d e E rm lan d s, Bd. 19, 1916, ss. 14— 15.
3 G. D e h i o , H andbuch der D eutschen K u n std e n k m ä le r D eutschordensland, f r e u s s e r 1952, ss. 201, 311.
3 3 2 E L Ż B I E T A C E L I Ń S K A
czasie angażowali zewsząd m alarzy, rzeźbiarzy i rzemieślników do prac nad w ystrojem kościoła odpustowego w Św. Lipce 7. Po raz pierw szy jako kowal pracujący w Reszlu notow any jest Jan Schw artz w księdze chrztów 30 października 1721 r. z okazji chrztu owej córki Elżbiety. Był on starszym cechu stolarsko-kowalskiego, pełniąc te obowiązki do śmierci. Zm arł w Reszlu 5 grudnia 1760 r. m ając 69 lat (urodzony zatem w 1691 r.).
K rzysztof Schw artz (ur. w 1681 r.) zanotowany jest również w księ gach parafialnych przy chrzcie dziecka 30 października 1731 r. W r a chunkach kościoła w Reszlu w ystępuje w latach 1722—1761 jako w y konawca licznych robót ślusarskich m.in. przy stelażu dla dzwonów i przy zamkach w zakrystii kościoła. Zm arł w w ieku 95 lat, 6 sierpnia
1776 r . ».
O pracach w ykonywanych przez Jana Schw artza dla klasztoru w Św. Lipce inform ują najpełniej księgi rachunkow e 10. W 1727 r. wykonyw ał on balustrady przy trzech portalach kościoła otrzym ując za nie 100 flo renów, za kule mosiężne 98 florenów. W 1730 r. za krzyże i chorągiewki na wieżach otrzym ał — 340 florenów, a za k raty przy obydwu galeriach na wieży — 600 florenów. W 1731 r. rozpoczął pracę nad k ratą głównej bram y, w piętnastu ratach otrzym ał od lipca 1731 r. do września 1733 r. 1760 florenów. W całości duża bram a kosztowała łącznie z pozłoceniami 4288 florenów (pozłocenia 1540 f 1.). W następnych latach notow ane są już tylko pojedyncze honoraria za dodatki i uzupełnienia. Ja k w ynika z tego zestawu w latach 1727—1748 Schw artz był głównym wykonawcą robót kowalskich w Św. Lipce. Zastanawia fakt, że w okresie, gdy po oddaniu głównej bram y nie w ykonyw ał on — jak to w ynika z księgi ra chunkowej — większych prac, do zrobienia k rat na płaskim dachu fro n towej kolum nady w ynajęto innego kowala, Zeloffa z From borka, który otrzym ał za nie w 1744 r. 900 flo re n ó w n . Nie w yjaśniona pozostaje sprawa, czy spowodował to jakiś zatarg z duchowieństwem, czy też — zważywszy brak przekazów o późniejszych dziełach Schw artza — on sam z nieznanych powodów zaprzestał poważniejszych prac.
C harakter robót kowalskich Schw artza uwidacznia się najbardziej w jego najw iększych dziełach: kracie portalu wiodącego na dziedziniec klasztoru w Św. Lipce tzw. „zielonej bram ie” i w kracie kaplicy bisku pa Szetmbeka w katedrze we From borku. W prawdzie do tej ostatniej brak jest dokumentów potw ierdzających autorstw o Schw artza 12, niem niej po dobieństwo jej do k raty w Św. Lipce jest tak duże, że należy je przyjąć za pewnik. Ponieważ jej wykonanie przypada na rok 1732, a więc na okres, gdy Schw artz pracował również nad k ratą do Sw. Lipki, można założyć, że pew ne elementy, jak nity, przepaski, ram y m ógł w ykony wać wspólnie dla obu krat.
K rata w Sw. Lipce (ryc. 1) m onum entalna, wieloczłonowa, oprawio-7 A. P o s с li m a n n, op. cit., s. 314.
8 Ibidem . 8 Ibidem . 111 Ibidem . " Ibidem .
12 G. D e h i o, op. cit., m ów i o w y k o n an iu przez obu b raci S ch w artz k ra ty w k ated rze we From borku.
R yc. 1. S w . L ipka. Kościół o dpustow y. K rata głów nego p ortalu tzw . „zielona bra m a ”, w y k o n a n a przez J. S c h w a rtza w 1'ió3 ?.
Rye. 2. Frombork. Katedra. Krata ka plicy biskupa S ze m b e k a . Ja n Sc hw ar tz . 1732 r.
J A N S C H W A R T Z — K O W A L Z R E S Z L A 335
Ryc. 3. S w. Lipka. Balus tra da portalu Ryc. 4. S w . Lipk a. Kr a la na pł ask im w e jściowego kościoła. Ja n Sch w a rt z. dachu f r o n to w e j k o l u m n a d y dziedzińca 1727 r. w y k o n a n a prz ez ko w ala Z e lo ffa z F ro m
bo rka w 1744 r.
F o t . W. J a k i m o w i c z
na w arch itek tu rę portalu z piaskowca, w głównej części dw uskrzydło wa, zam knięta jest górą lukiem odcinkowym z podwójnym nadświetlem . Po bokach tow arzyszą jej jednoskrzydłowe, niższe bram ki z nadśw ietla- mi, których górną część w komponowano w zarys arch itek tu ry portalu. K uty w żelazie ornam ent w ypełnia ponadto fryz portalu i przeprucia filarów. O bram ienie kraty, w ykonane z płaskiej sztaby profilowanej środkiem w półwałek, łączone jest dw ustronnie gęsto nabijanym i nitam i z rozetam i w formie kw iatów. Cokół podzielony pionowymi prętam i w y pełnia gęsto motyw w olut w kształcie lite r С — złączonych z prętam i i powiązanych ze sobą opaskami. W zbogacają je plastyczne liście ułożone po cztery i mocowane do prętów opaskami. Część środkową k ra ty w y pełnia m otyw ślimacznicowatych spiral, wychodzących z naroży u dołu k ra ty i rozw ijających się ku górze w układzie przem iennym ku środko wi i na zew nątrz. Wiążą je w środku układy sercowate i opaski, a pio nowo odcinki płaskiej, łam anej taśm y mocowanej nitam i. Ten zasadniczy m otyw wzbogacają nakładane obustronnie, bogato potraktow ane „mię siste” i poskręcane liście zbliżone w yglądem do liści akantu. W ychyla jąc się mocno z płaszczyzny k raty wzbogacają jej efekt plastyczny.
Nadświietle w części środkowej pow tarza układ o rnam entu cokołu, z boków uzupełnia go delikatny splot spiralnej gałązki z liśćmi. Podob nie rozwiązane jest górne nadświetle, którego część środkową zajm uje nałożony kartusz z trybow anej i złoconej blachy w form ie tarczy
her-3 her-3 6 E L Ż B I E T A C E L I Ń S K A
bowej o motyw ach rokokowych mieszczący napis: „Liber (Generationis) Jesu Cristi (Fily David) Fily A braham (Matt. Cap.):’. Po obu stronach kartusza dwa unoszące się anioły. Motyw spirali i wstęg w ypełnia też inne człony wielkiego portalu: bram ki boczne i fryzy. W przepruciach filarów naw iązuje on do układu groteski pozbawionej jednak fantastyki.
Podobne rozwiązanie ma też k rata kaplicy biskupa Szembeka w ka tedrze we From borku, choć założenie jej jest znacznie skromniejsze (ryc. 2). Oprawiona w iluzjonistyczną arch itek tu rę portalu, dw uskrzydło wa z nadświetlem, umocowana jest do m uru trzem a param i silnych za wiasów „bębenkow ych”, zam ykana pionową zasuwą u dołu, i dwoma zamkami, w środku i u góry skrzydeł. Całość zachowuje ścisły podział architektoniczny na cokół, część środkową i nadświetle w form ie tym
-Ryc. 5. S c h e m a t y c z n y r y su n e k sk rz y d ła k r a t y ka p licy bi sk up a S z e m b e k a w ka te dr ze fro m bor sk ie j, z m o t y w e m łamanaj wstęgi.
Я ус. 6. S w . L ip ka . K ra ta głów nego portalu, część środkow a.
F o t . W. J a k i m o w i e ?
Ryc. 7. S w . L ip ka . K ra ta głów nego portalu. F ragm ent b ra m ki bocznej (n a kła d ki w fo rm ie tró jliści p o kryw a ją ce łączenia w olut).
Rye. 8. W rocław . K atedra. F ra g m en t k a p łicy w sch o d n iej w arnbicie, z końca X V I I w iek u .
340 E L Ż B I E T A C E L I Ń S K A
panonu. Ramy podobnie jak w Sw. Lipce z płaskiej sztaby profilowanej w środku półwałkiem, łączone są dw ustronnie nitam i zdobionymi roze tami. Cokół w ypełnia ornam ent identyczny niem al jak w cokole kraty ze Sw. Lipki. W części środkowej w ystępuje motyw łam anej wstęgi i spi rale gęsto oplecione plastycznym i liśćmi nakładanym i obustronnie. Pół koliste nadświetle mieści ażurowy herb bpa Szembeka na skrzyżowanych w środku mieczu i pastorale. Nad tarczą herbową kapelusz kardynalski, obok m itra i tiara. Wokół pnąca się spiralna wić z listkam i i wplecione w nią litery. Herb, litery i opaski złocone, co przy zachowaniu zczernia- łej tonacji kutego żelaza (malowanego dla konserwacji) daje efekt kolo rystyczny.
Ten sam motyw spiral i liści w ystępujący w kratach ta k bogato, po w tarza się, choć nieco skrom niej, i w innych pracach Schwartza, stając się charakterystycznym rysem dla jego twórczości. Spotykam y go rów nież w kratach galerii wieżowych i w balustradzie portali wejściowych kościoła — jednej z pierwszych prac wykonanych przez Schw artza dla Św. Lipki (ryc. 3). Główny motyw tych balustrad stanowią pionowe p ręty w yrastające z kam iennych kul, złączone dwoma łagodnie w ygię tym i graniastym i sztabami. Wokół prętów ułożone w form ie nierozwinię- tego kielicha kwiatowego, stosunkowo mało jeszcze plastyczne liście i włączone w nie woluty.
Rozwój k rat od chwili, gdy w ykształciły się one w samodzielne w y twory, postępował dość szybko. W epoce gotyku spełniały rolę czysto prak tyczną jako zabezpieczenie otworu i były jak gdyby ażurowym odpo wiednikiem kompozycji drzw i żelaznych. W okresie renesansu nabrały charakteru dekoracyjnego, zwiększyły się również ich w ym iary. W yko nyw ane najczęściej z p ręta okrągłego tradycyjną techniką przewlekania i łączenia za pomocą opasek, przyjęły od XVII w ieku architektoniczną budowę poszczególnych członów o różnorodnych form ach om am entacyj- nych, w których podstawową rolę odgrywały układy trapezowe, spirale i zwoje. S tały się nieodzownym elem entem dekoracyjnym , znajdując duże zastosowanie w architekturze pałaców, ratuszy, hal targowych, a zwłaszcza kościołów. W tym czasie często już wykonywano na zacho dzie k raty według wzorów tworzonych przez architektów , którzy dążyli do pełnego ich w spółgrania z budowlą. W związku z tym pod koniec XVII stulecia przyjm ow ały się nowe kierunki w stosowaniu form orna- m entacyjnych, których treść stanowiły taśm y załamane pod kątem pro stym , miejscami wyginane, zakończone często form am i zwojowymi i pła sko traktow anym i m otywami roślinnym i, w których najczęściej w ystę pował liść akantu. K ierunek ten przyszedł do nas przez Saksonię z F ra n cji, gdzie jego głównym dyktatorem był Berain 13. Stał się on bardzo po pularny, przyjm ując 'różne form y rozwiązań 14. Do tego schem atu naw ią zuje również krata na płaskim dachu wschodniej kolum nady dziedzińca klasztoru w Sw. Lipce, w ykonana przez kowala Zeloffa z From borka (ryc. 4).
13 J e a n B e rain (1637— 1711) p ro je k ta n t w zorów za czasów L udw ika X IV (Λ. B o c h n a k , H istoria sz tu k i n o w o ży tn e j, K rak ó w 1958, ss. 445, 446).
14 O gólna c h a ra k te ry sty k a k ra t na podstaw ie: K. H o m o l a c s , R ę k o d zie l
nictw o ja ko sztu ka , K rak ó w 1948, ss. 138, 159, i B. K o p y d ł o w s k i , P olskie ko w a lstw o a rc h ite kto n ic zn e, W arsz aw a 1958, ss. 13—15.
Rye. 9. Legnica. K o n w en t. K rata k lu tk i schodow ej, ок. 1700.
3 4 2 E L Ż B IE T A C E L IŃ S K A
N a gruncie rodzim ym rozw ijał się też inny kierunek, którego cechą było naśladownictwo i kopiowanie w żelazie systemów i motywów deko racyjnych przyjętych przez inne dziedziny sztuki — dekorację archi tektoniczną lub snycerkę. Bogato traktow ane, plastyczne liście akantu wplecione we wstęgi, były częstym m otyw em w zdobnictwie baroko wych ołtarzy, zwłaszcza w uszakach, gdzie występow ały często w formie ażuru. Być może stanow iły one inspirację dla dekoracji kutych w żelazie przez Ja n a Schw artza. Jego k ra ty zachowują przyjęty wówczas, a zapo czątkowany w okresie renesansu podział architektoniczny naw iązujący do podziału ścian budowli na cokół, część środkową, zam kniętą poziomą bel ką i nadśw ietle najczęściej w form ie tym panonu. Je st on w yraźny w k ra cie from borskiej, lecz nieco z a ta rty w Šw. Lipce. Każda z tych części po siada w yodrębniony ornam ent, doskonale jednak zespolony z całością. W spólnym m otywem dekoracyjnym jest tu plastycznie potraktow any liść zbliżony do akantu. Mimo dużego podobieństwa różnią się one nieco od siebie. Liście k raty from borskiej są bardzo zwarte, zam knięte w sobie, m asywne z mocno podkreślonym żyłkowaniem, natom iast w kracie ze Šw. Lipki rysunek ich jest bardziej delikatny, liście wydłużone, mocno poskręcane i swobodniejsze, w układzie. Zasadniczą kanw ę dla w ypełnie nia ram k raty from borskiej stanowi,, naw iązujący do rozpowszechnionych wzorów francuskich, m otyw łam anej wstęgi. Od niego w y rastają spiralne zwoje (ryc. 5), które .w kracie ze Św. Lipki stanow ią główny motyw, a łam ane w stęgi — pozorne — tworzą nakładane odcinki taśm blachy mocowanych mitami, pokryw ające łączenia pionowe między spiralnym i w olutam i (ryc. 6). iK rata ze Św. Lipki jest w ogólnym charakterze lżej - sza i bardziej finezyjna od k ra ty from borskiej. Podstaw ow ym m ateria łem, którego używa Ja n Schw artz, jest p rę t o przekroju graniastym . W kracie from borskiej rozszczepiony na pew nej długości i rozklepany tw orzy płaską dw ustronną taśmę, przez którą przesunięte są spiralne zwoje. N awiązuje tu kowal do starego system u przewlekania, choć na płaszczyźnie większej niż stosowany przy pręcie o przekroju okrągłym.
W kracie śiwiętolipskiej w oluty łączone są skuw aniem na gorąco, a miejsca złączeń p rzykryw ają nakładki w form ie taśm. Inny system łączenia wolut — to. opaski .zdobione rytow aniem . W ystępuje on w obu kratach, podobnie jak nakładki w środkowych łączeniach rozgałęziające się z jednej strony w trójliść, z drugiej zw inięte w w oluty (ryc. 7).
Liście k u te z grubej blachy, nałożone sym etrycznie po obu stronach zacierają pozornie i tuszują m om enty konstrukcyjne. Je st to Charaktery styczne, dla epoki baroku, dążenie ogólne do um niejszenia znaczenia konstrukcji.-W ystępuje opo dość jaskraw o zwłaszcza w architekturze tego okresu, dążącej do wyswobodzenia z wszelkich więzów logicznej kon strukcji, “tak więc na przykład zam iast prostych kolum n w ystępują ko lum ny kręcone, belkowania nadwieszone i przerw ane itp. Spotykam y to również w innych dziedzinach sztuki. Podobnie i tu samo założenie rozwiązania k ra ty naw iązującej do wzorów snycerskich, zdąża do za tra cenia charakteru kutego żelaza. Umiejętność jednak połączenia różnych motywów w efektow nie zharmonizowaną całość i dopasowanie do tego
R ye. 10. T rzebnica. K rata k a p lic y §w. Józefa. Ok. 1708 r.
344 E L Ż B I E T A C E L I N S b íA
rozwiązań technicznych, świadczy o dużej wyobraźni artystycznej i w y sokim kunszcie rzemieślniczym wykonawcy.
Tak bogato plastycznie potraktow ane k ra ty nie m ają odpowiednika na terenie Polski. Pew nych analogii do nich szukać można na terenie Śląska, gdzie w ystępują k raty z m otywem plastycznych, poskręcanych liści, w przeciwieństwie do k ra t innych regionów, traktow anych raczej płasko z jasno czytelnym rysunkiem . K ra ty z k atedry wrocławskiej (ryc. 8), z Legnicy (ryc. 9) i z Trzebnicy (ryc. 10 pn. 15), pochodzące z początku X V III w ieku zachow ują jeszcze ogólny rysunek k rat rene sansowych z przejrzystym ażurem bogato przecinających się spiral w y kuw anych z okrągłego pręta, łączonego techniką przewlekania. Wzboga cone są jednak plastycznie dekoracją często naturalistycznie traktow a nych liści i kwiatów. Na terenie W armii w podobnym charakterze jest krata z kościoła w Glotowie z 1736 r. (ryc. 11), niewielkich rozmiarów, w ypełniana w części środkowej zwojami spiral, wzbogaconych plastycz nie potraktow anym i liśćmi. Ich ch arak ter nasuw a przypuszczenie, że mo gła powstać pod wpływem k ra t z w arsztatu Schw artza. W ykonanie tech niczne jest jednak inne, a układ liści, choć równie „m ięsistych” , jest je dnostronny, stanow i jedynie zakończenia i uzupełnienie podstawowego rysunku spiral.
Chociaż księgi rachunkowe Św. Lipki nie w ym ieniają Krzysztofa Schwartza, to jednak A. P o s c h m a n n podaje, że w ykonyw ał on tam
Ryc. 11. Glotowo. Kościół. K rata z 1736 r.
J A N S C H W A I i T Z - K O W A L Z R E S Z L A 3 4 5
zamki i okucia drzwi i szaf kościelnych IG. Być może, iż m ając wspólny z Jan em w arsztat, przez niego· był firm owany. W spółpracował z nim za pew ne i przy w ykonyw aniu k r a t 17.
Nasuwa się przypuszczenie, że K rzysztof Schwartz, będąc ślusa rzem, wykonawcą drobniejszych, delikatniejszych prac, mógł również w y konać herb i kartusz z aniołam i uzupełniające nadśw ietla krat, jak rów nież po9tać Dzieciątka w glorii wieńczącej bram ę w Sw. Lipce. K artusz o form ach rokokowych, trybow any w blasze i złocony (ryc. 12), odbiega od całości charakterem wykonania, nie może być zatem dziełem Jana. Dość p rym ityw ny zaś rysunek aniołów i Dzieciątka nie zw iastuje z kolei arty sty wysokiej klasy, mógł go wykonać w praw ny do delikatniejszych prac ślusarz, jakim był K rzysztof Schwartz. Podobny kartusz, mały, ze srebrnej blachy, lecz o wyższym poziomie w ykonania, znajduje się na jednym z ołtarzy południow ej naw y kościoła w Sw. Lipce. Być może po służył on za wzór kartusza na bramie.
15 A. P o s c h m a n n , S c h w a rtz Johann, A ltp reu ssich e B iographie, Bd. 2, s. 651. 17 G. D e h i o, op. cit., s. 201.
R yc. 12. S w . L ip ka . Tarcza herbow a z aniołam i w n a d św ie tlu g łó w n ej bra m y (K rzy s zto f Schw artz?).
546 E L Ż B I E T A C E L I Ń S K A
JO H A N N SCHW ARTZ, A SM ITH OF RESZEL SUMMARY
Iro n w o rk h ad a rich tra d itio n in W arm ia, especially in th e 16th an d 17th centuries. M any b e a u tifu l exam ples of ex cellen t c ra ftsm a n sh ip in iron, such as m assive door hinges, locks, escutcheons, g rilles and gates can be found in th e churches of W arm ia. M any of th em a re of g re a t a rtistic v alu e, th e ir m ak ers, how ever, re m a in anonym ous. J o h a n n S ch w artz of R eszel (1691—1760) belongs to th e few g re a t sm iths w hose n am es w e re h an d ed dow n to p o ste rity . M ost of th e iro n w o rk a t th e church of Ś w ięta L ip k a w as m ade by him . H e w o rk ed to g eth er w ith his b ro th e r C hristoph (1681— 1776), w ho m ade num erous fin e locks as w ell as door and cabinet hinges fo r th e churches a t Ś w ięta Lâpka an d Reszel.
T he S chw artzes w e re no t R eszel born. T hey se ttle d th e re b efo re 1721, p robably b ro u g h t th e re by th e Je su its to m a k e th e ironw orks fo r th e ir m o n astery .
The m ost b e a u tifu l of Jo h a n n S c h w a rtz ’s w o rk s a re th e g a te a t Ś w ięta L ip k a (1773) and th e g rill a t bishop Szem bek’s ch ap el in th e F ro m b o rk c a th e d ra l church, b o th in fin e o rn a m e n ta l design. T hey a re of g re a t a rtistic v a lu e and show th e p e rfe c t cra ftm a n sh ip an d g re a t in d iv id u a lity of th e ir m ak er. Some analogies to S ch w artz’s w orks can be found only in Silesia (grills a t W rocław , L egnica and T rzebnica d atin g fro m th e 1st h a lf of th e 18th century).
