Studium Prawa Europejskiego, Aleje Jerozolimskie 151 lok. 2222, Warszawa

(1)

Studium Prawa Europejskiego, Aleje Jerozolimskie 151 lok. 2222, 02-326 Warszawa

(2)

(3)

Wstęp

I. Zachowania autodestrukcyjne- charakterystyka zjawiska.

II. Samookaleczenia.

III. Samobójstwo.

IV. Uzależnienie.

V. Profilaktyka zachowań autodestrukcyjnych.

VI. Profilaktyka samookaleczeń VII. Profilaktyka samobójstw.

VIII. Profilaktyka uzależnień.

Podsumowanie Bibliografia

(4)

A u t o d e s t r u k c j a to dobrowolne podejmowanie zachowań niekorzystnych, bezpośrednio albo pośrednio zagrażających zdrowiu lub życiu. Różne są kryteria klasyfikacji zachowań autodestrukcyjnych.

Ze względu na prawdopodobieństwo wystąpienia szkody, wyodrębnia się mocne formy autodestrukcji - czyli bezpośrednio zagrażające zdrowiu oraz życiu, formy łagodne oraz takie, które potencjalnie szkodzą, ale też przynoszą różne korzyści. Do mocnych form autoagresji należą: samobójstwo, samookaleczenia, uzależnienia (od substancji psychoaktywnych) oraz autoagresywne formy odżywiania (anoreksja i bulimia). Łagodne formy to uprawianie hazardu, zakupoholizm, uzależnienie od sieci.

(5)

Według ostatnich badań ok. 15 proc. dzieci i młodzieży w Polsce cierpi na zaburzenia zdrowia psychicznego, które wymagają konsultacji lub terapii.

Są to potencjalne osoby z grupy ryzyka wystąpienia zachowań autodestrukcyjnych. Z uwagi na to profilaktyka zachowań autodestrukcyjnych wydaje się być bardzo istotnym elementem promocji zdrowia. Dane dotyczące epidemiologii zachowań autodestrukcyjnych budzą niepokój. Według badań Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego liczba samobójstw młodszych uczniów wprawdzie nieznacznie spada, ale w starszej grupie wiekowej - uczniów ostatniej klasy gimnazjum oraz uczniów klas liceum - systematycznie rośnie. W Polsce liczba samobójstw sięga już kilku tysięcy rocznie. Ponadto większość młodocianych po próbach samobójczych (około 90 proc.) używa substancji psychoaktywnych i cierpi na różne zaburzenia psychiczne, głównie o charakterze depresyjnym.

(6)

Również dane dotyczące samookaleczeń są przerażające. Badania w populacji uczniów w Krakowie wykazały, że co trzecie dziecko próbowało się samookaleczać. Choć wiele osób dokonuje samouszkodzeń, wciąż bardzo rzadko traktowane są one jako oddzielny problem kliniczny. Często przyjmuje się, iż stanowią po prostu jeden z objawów innych zaburzeń, takich jak zaburzenie z pogranicza (borderline) czy zaburzenia odżywiania. Liczne badania wskazują na konieczność kompleksowej profilaktyki zachowań autodestrukcyjnych. Profilaktyka ta powinna obejmować oprócz dzieci, również edukację rodziców i nauczycieli.

(7)

Profilaktyka zachowań autodestrukcyjnych powinna koncentrować się przede wszystkim na promowaniu zdrowego stylu życia, efektywnego radzenia sobie z emocjami oraz stresem, umiejętności korzystania ze wsparcia oraz wiedzy na temat mechanizmu działania zachowań autodestrukcyjnych. Jest to obszar działań z jednej strony budzący silne, trudne emocje, z drugiej wymagające trafnych, przemyślanych posunięć.

(8)

A u t o a g r e s j a to działanie lub szereg działań mających na celu spowodowanie psychicznej albo fizycznej szkody, jest to agresja skierowana

"do wewnątrz". To pewne zaburzenie instynktu samozachowawczego, który wyraża się tendencją do samookaleczeń, samouszkodzeń zagrażających zdrowiu, a nawet życiu.

Osoba z różnych przyczyn atakuje samą siebie, powoduje to oprócz fizycznych obrażeń, również i pogłębienie obecnych już psychicznych problemów. Jest to zjawisko o złożonym charakterze.

(9)

Do tego rodzaju zachowań można zaliczyć:

a . u ż y w a n i e s u b s t a n c j i p s y c h o a k t y w n y c h (nikotyna, alkohol, leki, narkotyki, kleje, rozpuszczalniki itp.);

b . z a c h o w a n i a s u i c y d a l n e (gesty i próby samobójcze oraz dokonane i niedokonane samobójstwa);

c . s a m o u s z k o d z e n i a (samookaleczenia, zaniechanie dbałości o zdrowie, odmowa przyjmowania leków, anoreksja i bulimia).

(10)

Czynniki ryzyka wystąpienia zachowań autodestrukcyjnych:

a. zaburzenia emocjonalne w zakresie lęku, depresji, niedostatecznej kontroli impulsów;

b. problemy w funkcjonowaniu społecznym uczniów, jak powtarzanie klas, wagary, ucieczki z domu, wycofanie, brak zainteresowań;

c. używanie substancji psychoaktywnych;

d. samobójcza śmierć w najbliższym otoczeniu;

e. doświadczanie przemocy fizycznej i psychicznej;

f. trudna sytuacja rodzinna (problemy psychiczne rodziców, problemy finansowe, deficyty w zakresie umiejętności wychowawczych).

(11)

Formy zachowań autodestrukcyjnych:

a . b e z p o ś r e d n i e - celowe uszkodzenie ciała, bezpośredni związek między działaniem i jego fizycznym skutkiem: samobójstwo, samookaleczenia;

b . p o ś r e d n i e - skutki działania odległe w czasie lub/i prawdopodobne:

uzależnienia, zaburzenia odżywiania, ryzykanctwo, styl życia;

c . e p i z o d y c z n e - incydenty;

d . c h r o n i c z n e - powtarzalne, utrzymujące się w czasie syndromy.

(12)

Funkcje zachowań autodestrukcyjnych:

1. samokaranie i samoniszczenie,

2. rozładowanie napięcia i silnego afektu,

3. przerwanie bólu, cierpienia psychicznego lub poczucia pustki,

4. wołanie o pomoc,

5. zaspokajanie potrzeb psychicznych (opieki, uwagi),

6. stymulacja.

(13)

S a m o o k a l e c z e n i e w literaturze definiuje się jako akt polegający na celowym zadawaniu bólu lub ran swojemu ciału, pozbawiony intencji samobójczej. Zjawisko samookaleczeń jest postrzegane jako wyraz skłonności autodestrukcyjnych. Samouszkodzenia są zjawiskiem dość powszechnie występującym w społeczeństwie.

C z y w i e s z , ż e …

Samouszkodzenia najczęściej pojawiają się w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości i mają tendencję do utrzymywania się przez kilka lub kilkanaście lat. Z wiekiem zjawisko to wydaje się wygasać.

(14)

Bardzo często autoagresja służy r o z ł a d o w a n i u p e w n y c h e m o c j i , z którymi jednostka nie potrafi sobie poradzić. Osoba posiadająca tendencję do autoagresji, w sytuacji kiedy negatywne emocje ulegają nagromadzeniu i stają się dla niej nie do zniesienia, dokonuje aktu samookaleczenia.

Na skutek dokonanego aktu w organizmie wydzielają się e n d o r f i n y - grupa substancji chemicznych stymulujących te same receptory co opiaty.

Osoba, uzyskuje w ten sposób stan euforii, redukujący negatywne emocje czy łagodzący stres. Akt samookaleczenia powtarza się w zależności od stopnia i częstości „nieradzenia sobie” z problemami.

(15)

Z a p a m i ę t a j !

Ważne jest odróżnienie samouszkodzenia od próby samobójczej.

Intencja, w przypadku samobójstwa, odnosi się do ucieczki od bólu.

Natomiast w przypadku samouszkodzeń, chodzi o zmianę świadomości, o uwolnienie się od nieprzyjemnych uczuć (np. gniewu, wstydu), bądź o przywołanie jakichkolwiek uczuć (w przypadku osób, które czują

„emocjonalną pustkę).

S a m o u s z k o d z e n i e n i e s ł u ż y t e m u , b y s i ę z a b i ć, jednak prawdą jest, iż osoby autoagresywne częściej przejawiają tendencje samobójcze. Co więcej, samookaleczanie społecznie uznawane jest zazwyczaj za zachowanie wybitnie „anormalne”, znacznie odbiegające od normy, które przeraża i budzi wstręt.

(16)

Sposoby zadawania sobie ran bywają bardzo różne. Najczęściej spotykaną formą jest nacinanie skóry. Zwykle dotyczy to skóry ramion, dłoni czy nóg, ale może być to twarz, klatka piersiowa czy nawet genitalia. Niektóre z innych spotykanych rodzajów samookaleczeń to: przypalanie papierosem, poparzenia wodą bądź innymi substancjami chemicznymi, a także bicie siebie, drapanie, wbijanie w ciało ostrych przedmiotów lub połykanie ich.

Jak dotąd nie udało się dokładne ustalenie rozpowszechnienia zjawiska samookaleczeń. Jest to związane zwłaszcza ze wstydem i brakiem chęci ujawnienia się osób, których ten problem dotyczy. Ponadto, trudności mogą wynikać również stąd, że zachowanie samouszkadzające często trwa latami i nie wiedzą o tym nawet osoby z najbliższego otoczenia.

(17)

Najlepsze rokowanie odnośnie zaprzestania samouszkodzenia, dotyczy dzieci oraz młodzieży, które wcześniej były dobrze przystosowane i u których samouszkodzenie było ostrą reakcją dekompensacyjną w wyniku sytuacji kryzysowej.

C z y w i e s z , ż e …

Czynnikami predysponującymi do powtórzenia samouszkodzenia są:

płeć męska, więcej niż jeden epizod, znaczne zaburzenia psychiczne w rodzinie, problemy z przystosowaniem psychospołecznym i występujące zaburzenia (nadużywanie substancji psychoaktywnych, antyspołeczne zaburzenia osobowości oraz typu borderline).

(18)

P r z y k ł a d :

„Nad światem zewnętrznym i swoim miejscem w nim nie miałam kontroli, a właściwie przestałam mieć nadzieję i starać się, by coś zmienić.

Samookaleczanie było czymś, na czym mogłam się skoncentrować i co dawało mi pozorne poczucie siły. Chroniło mnie ono przed wyborem zarówno życia, jak i śmierci. Życia, bo odsuwałam się przez to od ludzi. Śmierci, bo mając myśli samobójcze, wchodziłam głębiej w destrukcję, w poczuciu, że tak będę bardziej cierpieć i równocześnie odwiedzie mnie to od niej.”

(19)

Dynamika samookaleczania polega na mechanizmie b ł ę d n e g o k o ł a . o k a l e c z e n i e s i ę - > n e g a t y w n a r e a k c j a i n n y c h l u d z i ( l u b p o c z u c i e w i n y ) - > w y c o f a n i e s i ę ( l u b n i e u d a n a p r ó b a r e a l i z a c j i o c z e k i w a ń s p o ł e c z n y c h ) - >

p o g ł ę b i e n i e n e g a t y w n e g o o b r a z u s i e b i e i b o l e s n y c h e m o c j i - > o k a l e c z e n i e s i ę - >

A u t o a g r e s j a jest procesem próby przemiany cierpienia psychicznego w ból fizyczny. Jest to pozorne dostosowanie się do wymogów społecznych, zgodnie z którymi schorzenia somatyczne, w przeciwieństwie do zaburzeń psychicznych, są akceptowane.

Ból fizyczny wydaje się także łatwiejszy do zniesienia i równocześnie jest sposobem na obniżenie wewnętrznego napięcia.

(20)

Na podjęcie aktów samookaleczenia składają się głównie:

 brak umiejętności rozpoznawania i wyrażania emocji oraz postrzeganie emocji jako wstydliwych i niebezpiecznych;

 tłumienie emocji, które doprowadza do trudnych do zniesienia stanów pustki emocjonalnej lub wewnętrznego napięcia;

 nieświadomość własnych potrzeb i problem z ich zaspokajaniem;

 nieumiejętność proszenia o pomoc;

 brak poczucia niezależności i własnych granic;

 negatywny obraz siebie i niechęć do własnego ciała;

 nieufność w stosunku do innych ludzi, poczucie obcości, samotność;

 traumatyczne przeżycia, związane z byciem w roli ofiary i z poczuciem winy.

(21)

Przyczyny tego zaburzenia mogą mieć także podłoże biochemiczne: osoby samookaleczające się nie czują najczęściej w trakcie tej czynności bólu (przychodzi on około godzinę później), ponieważ we krwi pojawia się hormon - endorfina - który eliminuje niemal całkowicie ból, poprawia samopoczucie, znosi napięcie. Tak znaczna zmiana powoduje, że samookaleczenie może stać się nałogiem. Osoby, którym odebrano tę możliwość zachowują się w sposób bardzo podobny do narkomanów na kuracji odwykowej. Tracą one bowiem źródło poprawy samopoczucia i bezpieczeństwa.

Zachowania autoagresywne mogą być związane również z chorobami wrodzonymi (np. syndrom Retta, autyzm, syndrom Lascha-Nyhana) i nabytymi, tj. chroniczne zapalenie mózgu, kiła układu nerwowego oraz uszkodzenia mózgu przez szkodliwe substancje.

(22)

F u n k c j e s a m o o k a l e c z e ń

Znaczenie samookaleczeń w życiu osób ich dokonujących jest bardzo różnorodne. W kontekście biologicznym - zadawanie sobie ran wpływa na podwyższenie we krwi poziomu endorfiny, co działa przeciwbólowo i poprawia nastrój.

Akty autoagresji są przede wszystkim sposobem na radzenie sobie z przeżyciami, które zdają się być nie do zniesienia. Są postrzegane jako środek umożliwiający utrzymanie się przy życiu. Istotne jest tu poczucie bezpieczeństwa, często już sama myśl o możliwości okaleczenia się przynosi ulgę.

Powodem autodestrukcji mogą być także przekonania, które działają jak samospełniająca się przepowiednia, negatywne emocje, błędna ocena prawdopodobieństwa możliwych szkód oraz niskie poczucie własnej wartości.

(23)

Problemowi autoagresji często towarzyszy z j a w i s k o d y s o c j a c j i - poczucie martwoty ciała, nieobecności i widzenia świata jak we śnie. Ma ono funkcję ochronną, jednak wywołuje lęk i uczucie zagrożenia.

U osób, które doznawały przemocy, samookaleczenie stanowi odtworzenie znanego wzorca zachowań, zapewnia im pozorne poczucie stabilizacji.

Ponadto przestaje się już być tylko ofiarą, staje się także swoim własnym katem, dzięki czemu zyskuje się poczucie kontroli nad swoim ciałem, a przez to również nad życiem.

(24)

C z y w i e s z , ż e …

Ślady okaleczeń mogą pełnić funkcję ukarania prześladowcy i przypomnienia mu o doznanych krzywdach oraz ochrony przed kolejnymi aktami przemocy.

A u t o a g r e s j a s ł u ż y t a k ż e z a z n a c z a n i u w ł a s n e j a u t o n o m i i: cielesnej w przypadku osób maltretowanych lub psychicznej - osób doświadczających nadużyć emocjonalnych.

(25)

Postępowanie w przypadku celowych samouszkodzeń wiąże się ze zebraniem wywiadu z rodzina dziecka i diagnozie kondycji psychicznej, celem wykluczenia dodatkowych zaburzeń psychicznych. W przypadku, gdy samouszkodzenie jest powiązane z ostrą reakcją na stres, zaleca się wizytę u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Czasami istnieje konieczność hospitalizacji w celu dalszej oceny psychiatrycznej i leczenia istniejących zaburzeń psychicznych, np. depresji. Istotna rolę w procesie leczenia odgrywa terapia rodzinna, mająca na celu rozwiązanie problemów rodzinnych i obniżenie poziomu stresu i napięcia u poszczególnych członków.

(26)

„Gdy płynie krew”. Fragment wywiadu z nastolatką, dokonującą samookaleczeń (www.psychotekst.pl)

C z y o k a l e c z a ł a ś s i ę n a p o k a z ?

Tak, zdarzało się, że cięłam się na przykład w szkole, żeby zwrócić na siebie uwagę, żeby pokazać to innym, żeby ktoś się mną zajął. Takie kilka małych kresek na ręce lub dłoni.

(27)

J a k t o w y g l ą d a ł o ?

Zdarzało mi się pokaleczyć na lekcji, albo na przerwie. Wtedy nauczyciele zwracali na mnie uwagę, wysyłali do pielęgniarki, rozmawiali. Czułam się zauważona. Ktoś był na chwilę tylko dla mnie. Ale częściej robiłam to w domu.

Sama w swoim pokoju, wieczorem, siadałam z czymś ostrym i dokonywałam podsumowania całego dnia. Wszystkich zranień, lęków, trudnych sytuacji.

I zaczynałam robić nacięcia na ręce. Czasem kilka, czasem kilkanaście. Krew płynęła. Czasem płakałam. Taki magiczny rytuał przed zaśnięciem.”

(28)

P r z y k ł a d :

Wypowiedź nastoletniej dziewczyny dotkniętej problemem samookaleczeń:

„Kaleczyłam swoje ręce, nacinałam skórę żyletką i patrzyłam jak płynie krew.

Brzmi strasznie? Ale ja upatrywałam w tym ratunek. Nie miało znaczenia czy pozostaną blizny. Przyszłość wtedy dla mnie nie istniała, towarzyszyło mi przekonanie, że i tak wcześniej czy później umrę śmiercią samobójczą. Myśli o okaleczeniach były stale obecne. Nie radziłam sobie z doświadczaniem emocji, nie umiałam ich nazywać, ani wyrażać, ani poprosić o pomoc. Nikt mnie tego nie nauczył. Tkwiłam w samotności, przez którą nie potrafiłam się przebić. Tak bardzo wstydziłam się swojej słabości, że na zewnątrz przybierałam maskę osoby, której na niczym specjalnie nie zależy.

(29)

Kaleczyłam się, gdy czułam się bezradna, gdy nie mogłam znieść samotności, gdy świat widziałam jak zza szyby, gdy chciałam się ukarać za swoją bezwartościowość. Widok krwi sprawiał, że spływał na mnie spokój, a właściwie obojętność. Czułam się silniejsza, ale nie w ten normalny, zdrowy sposób. Czułam się silniejsza w poczuciu, że cokolwiek by się nie zdarzyło, zawsze mogę sięgnąć po żyletkę. Taki stały element w świecie jawiącym mi się jako ciągłe zagrożenie. Ale był jeszcze inny powód... Rany i blizny były błaganiem o to, by ktoś się mną zaopiekował, by dostrzegł, jak bardzo cierpię i jestem w tym bezradna. Paradoks polegał jednak na tym, że równocześnie odczuwałam silny wstyd i robiłam wszystko, by nikt się nie dowiedział.

Wyobrażałam sobie, że ktoś odkrywa moją tajemnicę i otrzymuję od niego wsparcie. Oddałabym wtedy wszystko za jedno słowo "rozumiem"...”

Julia Soszyńska (źródło: www.psychotekst.pl)

(30)

Podsumowując, zjawisko samookaleczenia pozostaje bardzo niepokojącym problemem. Mimo tego w Polsce prowadzonych jest bardzo mało badań na ten temat. Więcej wyników można znaleźć poza granicami naszego kraju. Jak piszą badający ten rodzaj zachowań eksperci 15% do 22% wszystkich osób w okresie dorastania i młodych dorosłych zraniło się umyślnie co najmniej raz w życiu. Niezależnie od miejsca przeprowadzania badań dotyczących samookaleczenia, bardzo często podkreślany jest związek między autodestrukcją a negatywnymi relacjami z otoczeniem, zwłaszcza z osobami najbliższymi. Zwraca się uwagę na znaczenie urazów psychicznych i fizycznych, a szczególnie wykorzystania seksualnego, w kształtowaniu się tego zaburzenia.

(31)

Ponadto przyjmuje się, iż mają one u podłoża te same mechanizmy psychologiczne. Umożliwiają one powtórne przeżywanie pierwotnej traumy w sposób kontrolowany przez jednostkę. Prawidłowo funkcjonująca, dająca oparcie rodzina może skutecznie zapobiegać następstwom licznych stresów.

(32)

P r ó b y s a m o b ó j c z e stanowią wszystkie świadome zachowania autodestrukcyjne zagrażające życiu, poparte przekonaniem o działaniu zagrażającym życiu.

M y ś l i s a m o b ó j c z e pojawiają się najczęściej w momencie przeciążenia stresem, sytuacji kryzysowej o zróżnicowanej etiologii. Myśli samobójcze nie muszą prowadzić do podejmowania prób samobójczych, ale są sygnałem alarmowym, że dziecko powinno otrzymać wsparcie i specjalistyczną psychologiczną pomoc. Myśli samobójcze są często powiązane ze snuciem fantazji samobójczych, tworzeniem konkretnych planów i metod samobójczych.

(33)

W Polsce śmiertelność z powodu samobójstw w populacji młodzieży powyżej 15 r.ż. jest mniejsza niż wśród dorosłych. Współczynnik zgonów wskutek samobójstwa dla grupy wiekowej 5-14 r.ż. wynosi 1/100000. Niepokój budzi fakt, że od początku drugiej połowy ubiegłego stulecia, badacze obserwują wzrost częstotliwości samobójstw w populacji dzieci i młodzieży. Wzrost ten współwystępował wraz ze zwiększoną tendencją do zachorowań na depresję oraz rosnącą liczbą rozwodów.

Jak pokazują liczne badania, liczba czynów samobójczych wzrasta między 15-19 r.ż. i później po 20 r.ż. Prawie u 70% młodzieży w tym wieku odnotowuje się nasilenie prób samobójczych.

(34)

Istnieją istotne różnice w zakresie czynów samobójczych podejmowanych przez dzieci powyżej 12 r.ż. Chłopcy przewyższają dziewczęta, jeśli chodzi o samobójstwa zakończone śmiercią, a dziewczęta stosunkowo częściej niż chłopcy podejmują próby samobójcze.

C z y w i e s z , ż e …

Ryzyko samobójstwa wzrasta, gdy osoba dodatkowo cierpi z powodu zaburzeń nastroju, psychozy schizofrenicznej lub uzależnienia do środków psychoaktywnych. Ponadto w wywiady rodzinne wskazują na występowanie problemu samobójstw i prób samobójczych wśród najbliższych krewnych dziecka. Nastroje samobójcze mogą także znacznie nasilać się z powodu samobójczej śmierci przyjaciela lub informacji o samobójstwie w mediach.

(35)

Jako główne czynniki ryzyka zachowań samobójczych wymienia się:

 doświadczenia przemocy psychicznej, fizycznej, seksualnej;

 zaburzenia psychiczne;

 złe funkcjonowanie społeczne;

 trudną sytuację rodzinną;

 poczucie bezsensu i beznadziejności;

 zawód miłosny;

 fascynację śmiercią.

(36)

W literaturze przedmiotu wymienia się różne symptomy świadczące o motywacji do popełnienia samobójstwa. Dziecko zaczyna snuć fantazje samobójcze, rozważania na temat śmierci, nawiązuje do tematu samobójstwa w różnych rozmowach z rodzicami, czy rodzeństwem. Sygnałem świadczącym o możliwości samobójstwa jest także fakt rozdawania swoich rzeczy przez dziecko, nadmierne zainteresowanie tematem samobójstw w literaturze, czy Internecie. Komunikaty dziecka o chęci popełnienia samobójstwa zawsze należy traktować poważnie. Istnieje fałszywe przekonanie, że osoby, które mówią o samobójstwie nie popełniają czynów samobójczych. Osoby z otoczenia dziecka (np. nauczyciele, rówieśnicy), które zauważą symptomy suicydalne, mają obowiązek poinformowania o tym fakcie rodziców dziecka.

(37)

Skuteczna pomoc dziecku i młodzieży zagrożonej problemem samobójstwa powinna polegać na ocenie stanu psychicznego osoby badanej. Specjaliści powinni oszacować ryzyko ponownej próby samobójczej oraz ustalić czynniki wyzwalające zachowania samobójcze. Ważna też jest diagnoza stanu zdrowia dziecka pod kątem współistniejących zaburzeń psychicznych takich jak:

depresja, zaburzenia lękowe oraz zaburzenia zachowania czy osobowość typu borderline.

Należy traktować poważnie każdą nagłą lub radykalną zmianę, wpływającą na wyniki w nauce, obecność na lekcjach lub zachowanie dziecka. Nigdy nie należy lekceważyć żadnych sygnałów świadczących o chęci popełnienia samobójstwa!

(38)

Dane dotyczące rozpowszechnienia uzależnienia od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych wśród młodzieży są niepełne. Wiadomo, że rośnie liczba dziewcząt nadużywających i uzależnionych od alkoholu.

Przebieg procesu uzależnienia w przypadku młodych ludzi jest dość szybki. Wskutek nadużywania substancji psychoaktywnych, po kilku latach pojawiają się zaburzenia osobowości, zaburzenia zachowania i zaburzenia funkcjonowania seksualnego, co powoduje istotne pogorszenie funkcjonowania psychospołecznego jednostki.

(39)

W literaturze wymienia się szereg czynników prowadzących do predysponujących do nadużywania substancji psychoaktywnych.

Do najważniejszych czynników ryzyka zalicza się: wychowanie w rodzinie i w grupie rówieśniczej, w której występuje przyzwolenie na używanie i nadużywanie substancji psychoaktywnych, występowanie w rodzinie przewlekłych chorób somatycznych i psychicznych.

Jako kolejne czynniki wymienia się: brak pozytywnych relacji i patogenne postawy rodzicielskie: przemoc psychiczną i fizyczną oraz wykorzystywanie seksualne. Pozostałe czynniki to obciążenie genetyczne związane z uzależnieniem w rodzinie oraz niski status socjoekonomiczny.

(40)

C z y w i e s z , ż e …

Ważnymi predykatorami wystąpienia problemowego nadużywania substancji psychoaktywnych są diagnozowane u dzieci i młodzieży zaburzenia psychiczne tj. zaburzenia lękowe, afektywne, odżywiania się, PTSD, psychotyczne oraz rozwojowe typu dysleksja, dysgrafia i ADHD oraz zaburzenia zachowania. W literaturze wymienia się też rolę cech temperamentalnych: drażliwości, nadpobudliwości oraz słabej kontroli impulsów.

(41)

Każda osoba pracująca z dziećmi i młodzieżą powinna poznać objawy charakteryzujące uzależnienie.

Z e s p ó ł u z a l e ż n i e n i a, według kryteriów ICD-10, to nieprzystosowawczy wzorzec używania substancji, który prowadzi do istotnego z klinicznego punktu widzenia upośledzenia lub cierpienia wyrażającego się co najmniej trzema z poniższych objawów, które pojawiły się w okresie ostatnich 12 miesięcy.

Wymienia się następujące symptomy:

 silne pragnienie przyjmowania substancji albo poczucia przymusu ich przyjmowania;

 utrata samokontroli w przyjmowania substancji psychoaktywnych;

(42)

 przyjmowanie substancji w celu uniknięcia objawów abstynencyjnych;

 występowanie zespołu abstynencyjnego charakterystycznego dla danej substancji po przerwaniu przyjmowania lub zmniejszeniu ilości przyjmowanej substancji.

 wzrost tolerancji;

 charakterystyczny indywidualny sposób przyjmowania substancji;

 zaniedbywania innych źródeł osiągania gratyfikacji lub zainteresowań na rzecz zdobywania i przyjmowania substancji;

 przyjmowanie substancji pomimo wiedzy o szkodliwych następstwach zdrowotnych.

(43)

Z e s p ó ł a b s t y n e n c y j n y charakteryzujący się grupą objawów somatycznych i psychopatologicznych pojawiających się po całkowitym lub częściowym odstawieniu substancji psychoaktywnej przyjmowanej systematycznie. Objawy zespołu są typowe dla danej substancji a jego przebieg jest ograniczony w czasie.

O s t r e z a t r u c i e to nagły, przemijający stan intoksykacji którego obraz kliniczny jest charakterystyczny dla danej grupy substancji psychoaktywnych.

Ostre zatrucie jest ściśle związane z wielkością dawki, przy czym wielkość zażytego narkotyku pozostaje kwestia indywidualną.

Dla lepszego zrozumienia procesu uzależnienia, warto przestudiować rozwój uzależnienia od alkoholu na przykładzie schematu rozwoju alkoholizmu.

Schemat ten można wykorzystać do analizy procesu uzależnienia również od innych substancji psychoaktywnych.

(44)

I . S t a d i u m p r z e d a l k o h o l o w e :

 używanie substancji jest zawsze społecznie motywowane;

 uzyskiwany stan odprężenia jest kojarzony z sytuacją towarzyską nie z zażywaniem alkoholu;

 obniżenie tolerancji na znoszenie napięć psychicznych, rozładowywanie napięcia przy użyciu alkoholu.

W tym stadium wzrost tolerancji na alkohol wiąże się z systematycznością picia.

(45)

I I . S t a d i u m z w i a s t u n ó w :

 rozpoczyna się w momencie pojawienia się palimpsestów alkoholowych (stan niepamięci zdarzeń po wypiciu niewielkiej ilości alkoholu, która nie prowadzi do zatrucia ośrodkowego układu nerwowego);

 wypijanie alkoholu poza kolejnością, przed spotkaniami towarzyskimi;

 zwiększanie ilości wypitego alkoholu;

 ciągły wzrost tolerancji;

 wypijanie znacznie większej ilości alkoholu niż jest to zwyczajowo przyjęte;

 doświadczanie poczucia winy, które prowadzi do racjonalizacji zachowań związanych z piciem i jego skutkami;

 narastająca zależność psychiczna, systematyczne picie, regularne palimpsesty alkoholowe nasilają rozwój nałogu.

(46)

C z y w i e s z , ż e …

To stadium charakteryzuje potajemne picie.

(47)

I I I . S t a d i u m o s t r e :

 utrata kontroli nad ilością spożywanego alkoholu;

 osoba potrafi kontrolować czas i okoliczności, ale traci nieodwracalnie możliwość kontrolowania dawki wypijanego alkoholu;

 utrata kontroli oraz pojawiające się zaburzenia zachowania wzmagają naciski społeczne na zaprzestanie picia, co powoduje uaktywnienie mechanizmów zaprzeczania oraz racjonalizacji;

 zaburzenia wielkościowe;

 zmniejszona aktywność w innych sferach życia;

 pojawia się zespół patologicznej zazdrości (zespół Otella).

(48)

Stadium ostre kończy się wraz z pojawieniem się regularnego picia porannego.

(49)

I V . S t a d i u m p r z e w l e k ł e :

 pojawienie się błędnego koła nałogu (ciągi picia, wzrost fizycznego zapotrzebowania na alkohol, zmniejszenie zapotrzebowania psychicznego, spadek dotychczasowej wysokiej tolerancji na alkohol);

 choroby fizyczne i zaburzenia psychiczne (psychozy alkoholowe);

 osłabienie systemu zaprzeczeń i racjonalizacji co powoduje uznanie choroby i poddanie się leczeniu lub kontynuowanie picia co prowadzi do śmierci.

(50)

Profilaktyka zachowań autodestrukcyjnych to: kompleksowa interwencja kompensująca niedostatki wychowania, obejmująca równolegle trzy nurty działania:

 wspomaganie dziecka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu;

 ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia;

 inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu.

(51)

Wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki zachowań autodestrukcyjnych na terenie szkoły:

I p o z i o m p r o f i l a k t y k i .

P r o f i l a k t y k a u n i w e r s a l n a - kierowana do wszystkich uczniów, ich rodziców i nauczycieli:

 szkolenie nauczycieli i innych pracowników szkoły w zakresie potrzeb rozwojowych dzieci, bezpieczeństwa oraz umiejętności wychowawczych;

 powołanie i przeszkolenie zespołu ds. sytuacji kryzysowych, wypracowanie procedur reagowania;

 kreowanie zdrowego wspierającego środowiska w szkole;

(52)

 budowanie dobrych relacji nauczycieli z uczniami i rodzicami oraz pomiędzy uczniami (działania integracyjne zapobiegające stygmatyzacji i odrzuceniu);

 ustalenie jasnej polityki dotyczącej zachowania się uczniów, zdecydowany brak zgody na przemoc;

 konsekwentne reagowanie nauczycieli na wszelkie jej przejawy, ochrona i wsparcie dla ofiar przemocy;

 wzmacnianie odporności uczniów poprzez uczenie najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych, w tym: radzenia sobie z emocjami i stresem, poszukiwania pomocy i jej udzielania, rozwiązywania konfliktów, przewidywania konsekwencji własnych działań itp.;

(53)

 podnoszenie samooceny dzieci i nastolatków poprzez dostarczanie okazji do rozwijania zainteresowań i doświadczenia sukcesu;

 wzmacnianie więzi ze szkołą poprzez angażowanie uczniów w szkolne projekty oraz wydarzenia;

 zwiększanie kompetencji wychowawczych rodziców - spotkania poświęcone potrzebom i problemom dzieci w różnych fazach rozwojowych, treningi komunikacji budujące kontakt i więź z dzieckiem;

 wskazanie osób, do których można się zwrócić o poradę i pomoc.

(54)

I I p o z i o m p r o f i l a k t y k i

P r o f i l a k t y k a s e l e k t y w n a - kierowana do uczniów z grupy zwiększonego ryzyka:

 zbieranie informacji o potrzebach i trudnościach uczniów, uważna obserwacja w celu oszacowania ryzyka;

 pomoc w nauce, udzielanie wsparcia i budowanie motywacji, indywidualizacja nauczania;

 włączanie w grupę rówieśniczą;

 włączanie do dodatkowych programów rozwijających umiejętności psychologiczne i społeczne;

 zacieśnianie współpracy z rodzicami.

(55)

I I I p o z i o m p r o f i l a k t y k i .

P r o f i l a k t y k a w s k a z u j ą c a - kierowana do poszczególnych uczniów z grupy wysokiego ryzyka:

 stała dyskretna obserwacja prowadzona przez przeszkolonych pracowników szkoły (w tym personel pomocniczy);

 udzielanie wsparcia i pomocy w nauce przez nauczycieli;

 stała współpraca z rodzicami, podjęcie interwencji z ich udziałem, wspólne opracowanie strategii pomocy dla ucznia;

 opieka szkolnego specjalisty, udzielanie wsparcia i pomocy w rozwiązywaniu trudności;

(56)

 kierowanie ucznia do specjalistów w środowisku lokalnym w celu ustalenia indywidualnej diagnozy i ewentualnego podjęcia terapii, stała współpraca z nimi;

 kierowanie rodziców na treningi umiejętności lub nakłanianie ich do skorzystania ze specjalistycznej pomocy, w tym terapeutycznej.

(57)

Do stworzenia systemowych działań profilaktycznych w szkole potrzebna jest diagnoza - ocena sytuacji wychowawczej i zidentyfikowanie niepokojących objawów. Oszacowanie problemu należy zacząć od ustalenia, kogo objąć badaniami i jak liczna powinna być badana grupa. Diagnoza często dotyczy funkcjonowania całego środowiska szkolnego - uczniów, nauczycieli, rodziców.

(58)

Do oceny zagrożeń nauczyciele mogą wykorzystać różnorodne narzędzia diagnostyczne. W praktyce szkolnej powszechnie stosowane są:

 obserwacja,

 wywiad,

 rozmowa,

 analiza wytworów uczniów,

 ankieta,

 socjometria,

 analiza dokumentów szkolnych.

Stwierdzone prawidłowości (zdiagnozowane zagrożenia) stanowią podstawę planowania szkolnej profilaktyki (czyli konstruowania programu).

(59)

Ze względu na wyjątkowo złożone, wieloczynnikowe uwarunkowania zachowań autodestrukcyjnych, efektywne mogą być jedynie e k o l o g i c z n e m o d e l e p r o f i l a k t y k i uwzględniające zarówno eliminowanie lub osłabianie wszelkich modyfikowalnych czynników ryzyka (indywidualnych, rodzinnych, szkolnych, środowiskowych), jak i wzmacnianie czynników chroniących. Ważne jest także prowadzenie działań długofalowych na kilku poziomach. Wskazówek dotyczących kierunków działań i głównych zadań dostarczają lista czynników ryzyka i czynników chroniących dotyczących zachowań autodestrukcyjnych. Są to te same czynniki, które generują agresywne zachowania uczniów, spadek motywacji i trudności z nauką, wagary i sprzyjają eksperymentowaniu ze środkami psychoaktywnymi.

(60)

Prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większe, im więcej czynników ryzyka oddziałuje na dzieci i młodzież oraz im bardziej są one szkodliwe oraz dłużej trwa ich działanie. Rola, jaką mogą odegrać czynniki ryzyka, zależy również od wieku dziecka, jego fazy rozwoju, uwarunkowań środowiskowych i sytuacyjnych.

(61)

Profilaktyka samookaleczeń ma cele tożsame do działań na rzecz zapobiegania samobójstwom, czy uzależnieniom. Jej główne cele dotyczą przed wszystkim zwiększenia poczucia mocy i sprawstwa oraz poczucia wpływu na swoje zachowania i na otaczającą rzeczywistość. To działania na rzecz szeroko rozumianej akceptacji siebie, swojego ciała oraz próby odnalezienie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, społeczeństwie. Podczas zajęć profilaktycznych dzieci mogą doskonalić umiejętności społeczne pozwalające na efektywne i bezpieczne funkcjonowanie w grupach, pozwalające na unikanie przyjmowania w grupie roli kozła ofiarnego.

Profilaktyka samookaleczeń wiąże się również z nabywaniem praktycznych umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych, stresogennych i z różnymi rodzajami agresji. Profilaktyka przemocy to jednocześnie profilaktyka samookaleczeń.

(62)

Dzieci podczas zajęć powinny także poznać alternatywne formy spędzania czasu wolnego. Warto podkreślać rolę wypoczynku, relaksu i aktywnych form, zwłaszcza fizycznych korzystania z wolnego czasu. Podczas ćwiczeń fizycznych naturalnie wytwarzają się endorfiny, które wpływają na dobry nastrój i pomagają radzić sobie z kumulacją stresu.

Propozycja konspektu terapeutycznego dla grupy ryzyka samookaleczeń i dzieci zdiagnozowanych pod kątem zachowań autodestruktywnych.

Ć W I C Z E N I E - „ B U R Z A M Ó Z G Ó W ”

C e l : uświadomienie uczniom, że każdy w klasie ma w życiu sytuacje trudne i kryzysowe. Umożliwienie nauczycielowi poznania bliżej problemów uczniów;

zwiększenie empatii.

(63)

P r z e b i e g ć w i c z e n i a : każdy uczeń w klasie ma za zadanie zastanowić się na sytuacją, którą byłby gotów powiedzieć głośno w klasie, a w której odczuwał jedną (lub kilka naraz) z takich emocji jak: LĘK, SMUTEK, OSAMOTNIENIE, BEZRADNOŚĆ, CIERPIENIE, UPOKORZENIE.

Następnie po kolei wszyscy podają taką sytuację w dużej skali ogólności, a nauczyciel zapisuje to na kartkach (hasłowo).

(64)

Na podstawie podanych przez uczniów przykładów prowadzący tworzy listę sytuacji, które mogą być udziałem każdego uczestnika lekcji. Jeśli na stworzonej liście nie znajdują się istotne sytuacje, nauczyciel proponuje klasie ich dopisanie.

P r z y k ł a d o w a l i s t a :

1. pokłócenie z koleżanką;

2. wyśmiewanie się;

3. okłamanie przez kogoś bliskiego;

4. śmierć kogoś bliskiego;

5. słaba ocena;

6. znęcanie się;

7. zawód miłosny.

(65)

O m ó w i e n i e :

Prowadzący wskazuje uczestnikom, że różne sytuacje mogące być udziałem każdego w klasie wywołują podobne uczucia -w tych przypadkach trudne.

Omawia sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Tworzy taka potencjalną bazę wsparcia, z której mogą korzystać młodzi ludzie w sytuacjach kryzysu. Każdy uczeń może indywidualnie stworzyć sobie taka listę osób, które budzą jego zaufanie, z którymi może podzielić się swoimi uczuciami tzw. siatkę wsparcia. Pomocą do stworzenia bazy ludzi zaufania służy kolejne ćwiczenie - „Zaufanie”.

(66)

Przykłady sytuacji i pytań do pracy z grupą:

1. Ktoś z Twojego otoczenia jest systematycznie zaczepiany przez kolegów.

Dochodzi do pobić, wymuszeń drobnych sum pieniędzy czy niszczenia jego własności. Często dzieje się to przy świadkach.

P y t a n i a :

Czy taką osobę można rozpoznać? Jeśli tak, to w jaki sposób?

Co czuje taka osoba?

Jak można pomóc takiej osobie?

(67)

P r o f i l a k t y k a s a m o o k a l e c z e ń

2. Dziewczyna, którą znasz, regularnie jest wyśmiewana przez koleżanki z klasy. Używają one wobec niej wyzwisk, czasem wulgaryzmów, śmieją się z niej za jej plecami.

P y t a n i a :

Jak można rozpoznać osobę, która doznaje przemocy?

Co czuje taka osoba?

Jak można pomóc takiej osobie?

(68)

3. Jedna z dziewczyn w Twojej klasie coraz rzadziej przychodzi do szkoły.

Wcześniej opuszczała tylko pierwsze lekcje, teraz również całe dni.

Utrzymuje też coraz mniejszy kontakt z rówieśnikami - unika imprez, rzadko wychodzi z domu. Kiedyś usłyszeliście słowo „depresja” w jej kontekście...

P y t a n i a :

Czy taką osobę można rozpoznać? Jeśli tak, to w jaki sposób?

Czego doświadcza taka osoba?

Jak można pomóc osobie w depresji? Podajcie przykłady.

(69)

K o m e n t a r z :

Akt samookaleczenia jest często jedynym znanym (a przez to dostępnym) sposobem na wyrażenie trudnych emocji. W przeciwieństwie do prób samobójczych jego celem jest rozpaczliwa walka o przetrwanie i przystosowanie się do otoczenia. Stanowi obronę przed cierpieniem, które nasuwa wizję śmierci lub szaleństwa. Osoby przez autoagresję nadają pewien komunikat. W pierwszej kolejności wysyłany jest on do siebie samego - uzewnętrznienie bólu uniemożliwia dalsze zaprzeczanie jego istnienia;

następnie skierowany jest do innych osób i mówi o doświadczaniu cierpienia, którego osoba nie potrafi wyrazić słowami.

(70)

Okaleczenie się powoduje, że ból staje się realny i ważny. Służy ono także komunikacji z otoczeniem. Osoby autodestrukcyjne są przekonane, że jeśli opowiedzą o swoim bólu to nikt im nie uwierzy lub nie potrafią wyrazić słowami swoich przeżyć.

Osoby okaleczające się często są ambitne i mają spore pokłady wewnętrznej siły, jednak są zagubione w świecie emocji, osamotnienia, bolesnych doświadczeń i nie potrafią zaopiekować się sobą. Potrzebują zrozumienia i wsparcia, by mogły zaprzestać krzywdzenia siebie.

Samookaleczeń dokonuje się w ukryciu, pozostałe po tych czynach ślady często także są chowane pod warstwą ubrań - wiąże się to z silnym uczuciem wstydu. Poczucie samotności, odrzucenia oraz niezrozumienia potęguje się zwykle, gdy tajemnica zostanie odkryta.

(71)

Osoba autodestrukcyjna przeważnie spotyka się z wściekłością, pretensjami, bezradnością, lękiem otoczenia, które jest przekonane, że okaleczenia są aktem świadomym i dobrowolnym. Mechanizm samookaleczeń działa jak w uzależnieniach. Osoba taka ma poczucie przymusu kaleczenia się, poczucie, że jest to coś niezależnego od jej woli, nad czym nie da się zapanować. Z jednej strony jest to zachowanie wyuczone, z drugiej strony - środek zastępczy, który jest znany i sprawdzony, dlatego wciąż powraca się do niego. Zmiana myślenia o kaleczeniu się następuje wówczas, gdy osoba zaczyna dostrzegać inne możliwości radzenia sobie z kryzysami.

Z a p a m i ę t a j ! Dziecko, żeby „produkuje” różne objawy, żeby pokazać otoczeniu, że doświadcza problemów. Uważny i wrażliwy dorosły jest w stanie dość szybko je wychwycić!

(72)

Ć W I C Z E N I E „ Z A U F A N I E ”

C e l : szukanie zasobów pomocowych przez uczniów; poznanie oczekiwań uczniów.

P r z e b i e g ć w i c z e n i a : Nauczyciel proponuje uczniom wspólne zastanowienie się na cechami, jakie musi mieć osoba dorosła, która budzi ich zaufanie. Na powieszonych kartkach papieru prowadzący wypisuje cztery kategorie:

1. cechy wyglądu zewnętrznego;

2. cechy psychiczne;

3. prezentowane zachowania;

4. inne.

(73)

Prowadzący zapisuje propozycje uczniów. Po zakończeniu tej części ćwiczenia nauczyciel prosi uczniów, żeby każdy osobno zastanowił się, czy w jego otoczeniu jest dorosły, mający część tych cech oraz czy można go nazwać osobą, której ufają.

W drugiej części ćwiczenia zadaniem uczniów jest zastanowienie się i podanie miejsc, w którym ich zdaniem można spotkać dorosłych godnych zaufania (np.

kościół -dla osób wierzących, organizacje pozarządowe, szkoła, szpital, świetlica, pomoc społeczna, telefon zaufania itp.). Prowadzący zapisuje propozycje na kartce papieru.

O m ó w i e n i e : Należy wskazać młodzieży, że w nich leży potencjał pomagania rówieśnikom. Wskazane przez uczniów miejsca i ludzie stanowią naturalne zaplecze pomocowe, którym powinni się dzielić z rówieśnikami, ponieważ zaufanie jest towarem deficytowym.

(74)

P l a c ó w k i , w k t ó r y c h m o ż n a s z u k a ć p o m o c y :

1. poradnie pedagogiczno-psychologiczne (pracują w nich pedagodzy, psychologowie oraz psychiatrzy dziecięcy);

2. placówki publiczne zdrowia psychicznego;

3. placówki niepubliczne zdrowia psychicznego;

4. ośrodki psychoterapii;

5. punkty Interwencji Kryzysowej;

6. świetlice socjoterapeutyczne;

7. oddziały dziecięce w szpitalach psychiatrycznych.

(75)

Propozycje ćwiczeń diagnozujących nastrój w grupie. Ćwiczenia te stanowią także element diagnozy i selekcji osób, które mogą mieć problem z efektywną regulacją emocji.

1 . Ć W I C Z E N I E „ B A R W Y E M O C J I ”

Narysuj swój nastrój. Dowolna technika twórcza. Grupa komentuje wspólnie odczucia dotyczące powstałych prac. Uczniowie opowiadają o swoich odczuciach dotyczących poszczególnych prac.

Ćwiczenie to jest mniej zagrażające dla uczniów, ponieważ nie musza w bezpośredni sposób wypowiadać się o sobie. Jednocześnie niewerbalna forma przekazu minimalizuje opór grupy do mówienia o sobie w otoczeniu innych.

(76)

2 . Ć W I C Z E N I E „ J A K D A L E K O , J A K B L I S K O ”

Ćwiczenie to polega na tym, że osoba (praca tylko dla ochotników) ustawia sobie poszczególne osoby z klasy w odpowiedniej według niej odległości od siebie. Prosi poszczególne osoby, żeby powoli podchodziły do niej, do takiego momentu, do którego czuje się bezpiecznie. Ćwiczenie to robi się bez słów, z użyciem gestów.

Prowadzący musi dbać o przebieg tego ćwiczenia, prosić uczestników o powstrzymanie się od komentarzy podczas ćwiczenia. Czas na omówienie emocji jest po zakończeniu każdego ustawienia. Ćwiczenie to budzi w grupach ogromne emocje. Z uwagi na to warto zaplanować po tym zadaniu, jakieś ćwiczenie o charakterze zabawy.

(77)

W a ż n e !

Ćwiczenie to pomaga uczestnikom zobaczyć osoby, które stanowią dla nich źródło potencjalnego wsparcia i bliskości, co stanowi podstawową bazę do profilaktyki zachowań autodestrukcyjnych. Osoba może tez zobaczyć jak wyznacza swoje granice wobec innych: ile osób dopuszcza blisko siebie, czy też ma kłopot z zaufaniem i bliskością z innymi.

(78)

3 . Ć W I C Z E N I E „ Z W I E R C I A D Ł O D U S Z Y ”

Potrzebne materiały: kartki z nazwami uczuć: wstyd, gniew, szczęście, entuzjazm, zauroczenie, strach, rozpacz, wrogość, onieśmielenie, zdenerwowanie, smutek, zdziwienie.

Uczniowie siedzą w kręgu. Każdy uczestnik losuje kartkę z nazwą uczuć.

Zastanawia się, a potem przedstawia pantomimicznie dane uczucie. Reszta zgaduje, o jakie uczucie chodzi.

Omówienie ćwiczenia - nauczyciel pyta grupę:

Czy łatwo było wyrazić dane uczucie?

Jakie elementy mowy niewerbalnej wykorzystali przy przedstawieniu danego uczucia?

(79)

4 . Ć w i c z e n i a a k t y w i z u j ą c e c i a ł o , k o n t a k t z c i a ł e m .

 Ćwiczenia oddechowe, pogłębiające fazę wdechu i wydechu, energetyzujące.

 Ćwiczenia rozciągające, wspomagające ugruntowanie i poczucie bezpieczeństwa. Każdy uczestnik proponuje własne ćwiczenie, grupa je powtarza.

 Ćwiczenie „lustro”. Uczestnicy ćwiczą w parach. Ich zadaniem jest powolne odzwierciedlanie ruchów ciała i twarzy partnera. Uczestnicy mogą poruszać we wszystkich kierunkach i stopniowo przyspieszać ruch. Celem jest ćwiczenie uważności oraz umiejętności podążania za partnerem.

 Ćwiczenia z ciałem pomagające odreagować złość w kontrolowany sposób takie jak tupanie, krzyczenie, przepychanie się plecami itp.

(80)

K o m e n t a r z :

Źródło samookaleczeń tkwi przeważnie w zaburzonych relacjach w rodzinie.

Osoby o tendencjach autodestrukcyjnych często doznawały naruszania granic cielesnych - gwałtów, molestowania seksualnego, przemocy fizycznej.

Jak się okazuje osoby doznające krzywdy ze strony swoich najbliższych nie otrzymały nigdy przyzwolenia na okazywanie emocji, nie miały też wzorców ich odpowiedniego okazywania. Próby wyrażenia przeżywanych stanów spotkały się często z brakiem zrozumienia, najczęściej z karami za okazywanie słabości. Postrzegają one swoje ciało jako coś obcego, z czym nie mają kontaktu, odnoszą się do niego z lękiem i nienawiścią. Borykają się z poczuciem winy oraz wstydu, a także brakiem zaufania do innych ludzi, co uniemożliwia im otrzymanie pomocy. Przyjmują w życiu rolę ofiary i ciągle oczekują na karę.

(81)

Specjaliści zgadzają się, że w zapobieganiu samobójstwom skuteczne jest tylko podejście systemowe i nie należy tworzyć specjalnych programów edukacyjnych dla młodzieży dotyczących tej problematyki, o tyle nie ma między nimi zgodności, czy włączać treści dotyczące np. samobójstw czy samookaleczania do programów nauczania oraz uniwersalnych programów profilaktycznych realizowanych w klasach.

Wprowadzenie narodowych programów i strategii zapobiegania samobójstwom w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku w Finlandii, Danii, Szwecji, Norwegii i na Węgrzech spowodowało w okresie 8 - 10 lat zmniejszenie współczynników samobójstw od 20 do ponad 30% w tych krajach, w tym także wśród dzieci i młodzieży.

(82)

Zwolennicy zajęć edukacyjnych podkreślają, że lekcje poświęcone samobójstwom dają następujące pozytywne efekty: powodują wzrost wiedzy oraz uwrażliwiają młodzież, skłaniają do poszukiwania pomocy w sytuacji kryzysu i udzielania wsparcia depresyjnym rówieśnikom, co powinno zredukować liczbę przypadków samobójstw. Po zajęciach liczba uczniów deklarujących gotowość udzielania i korzystania z pomocy wzrasta z około 30% do 60-70%.

A r g u m e n t y p r z e c i w k o :

Brak systematycznej i pogłębionej ewaluacji podobnych zajęć.

Kilka badań ewaluacyjnych wskazuje, że uzyskane efekty są przeważnie krótkotrwałe, utrzymujące się ok. dwóch miesięcy.

(83)

Mimo stosunkowo szerokiego wdrażania edukacji w zakresie samobójstw oraz depresji nie zanotowano pozytywnego trendu w badaniach epidemiologicznych.

Istnieją poważne przesłanki do stwierdzenia, że na takie zajęcia pozytywnie reaguje głównie młodzież dobrze przystosowana, niedoświadczająca poważniejszych problemów. Nie wiemy jednak, jakie procesy uruchamiamy u pozostałych 30-40% uczniów, którzy nie wykazują gotowości udzielania i korzystania z pomocy. Mogą być w tej grupie osoby z trudnościami adaptacyjnymi, w obniżonym nastroju, także z myślami samobójczymi.

Istnieje ryzyko, że zajęcia dotyczące samobójstw przyspieszą u niektórych ostateczną dramatyczną w skutkach decyzję. Znacznie bezpieczniejsze są uniwersalne działania profilaktyczne, których skuteczność została potwierdzona.

(84)

WHO podkreśla, że media odgrywają ogromną rolę w działaniach na rzecz zdrowia publicznego, w tym w profilaktyce samobójstw. Świadome i odpowiedzialne przekazywanie informacji pomaga w obalaniu mitów na temat samobójstw i motywuje osoby w kryzysie psychicznym do poszukiwania pomocy. Udowodniono też, że nie respektowanie wymienionych zaleceń skłania niektórych młodych ludzi w depresji do skopiowania, nieraz bardzo dokładnego, zachowań samobójczych.

C z y w i e s z , ż e …

Badania wykazały, że prawdopodobieństwo wystąpienia Efektu Wertera jest najwyższe w ciągu trzech dni od pojawienia się wiadomości o samobójstwie, następnie nieco się zmniejsza utrzymując się na tym samym poziomie przez około dwa tygodnie. Przy częstym omawianiu takiego wydarzenia stan wysokiego ryzyka utrzymuje się dłużej.

(85)

Przegląd artykułów dotyczących samobójstw pokazuje, że przyczyny samobójstw są bardzo zróżnicowane.

P r z y k ł a d :

W kwietniu 2008 roku w Psarach (Świętokrzyskie) powiesił się uczeń pierwszej klasy gimnazjum. Bał się kary za uszkodzenie instalacji elektrycznej w ciągniku. Zrobił to razem z kolegami w czasie wagarów.

Właściciel interweniował w szkole, zawiadomił policję. Chłopcy dostali reprymendę od dyrektorki. - Teraz to mnie chyba ojciec zabije - stwierdził 13-latek. Gdy wrócił ze szkoły, w domu nikogo nie było. Powiesił się w stodole.

(86)

P r z y k ł a d :

W województwie łódzkim 11-letnia dziewczynka popełniła samobójstwo.

Jak wynika ze wstępnych ustaleń policji, dziecko zostało posądzone o kradzież pieniędzy koleżance ze szkoły. Ciało 11-letniej Ani odnalazł miejscowy rolnik.

(87)

Głównym celem profilaktyki używania substancji psychoaktywnych jest zmniejszanie ryzyka ich używania oraz związanych z tym problemów, poprzez opóźnienie wieku inicjacji użycia substancji psychoaktywnej lub przeciwdziałanie zbyt wczesnemu eksperymentowaniu z substancjami psychoaktywnymi. Profilaktykę uzależnień przedstawia również jako zmniejszanie strat i przykrych konsekwencji związanych z nadużywaniem środków odurzających.

W działaniach profilaktycznych wykorzystuje się edukację w zakresie konsekwencji zażywania alkoholu i innych środków psychoaktywnych oraz czynników ryzyka i zachowań ryzykownych.

(88)

W profilaktyce uzależnienia warto podkreślać fakt, że ludzie nie zauważają początku uzależnienia się, a nawet temu zaprzeczają (mechanizmy racjonalizacji oraz zaprzeczania, nastawienie narcystyczne). Na chorobę tą mogą zachorować wszyscy, w każdej grupie społecznej.

C z y w i e s z , ż e …

Udowodniono, że młodzi ludzie szybciej się uzależniają: do 20 r. ż nawet w ciągu 2 lat, od 20 - 25 r. ż. - w ciągu 5 lat, 25- .... w ciągu 10 lat.

B a d a n i a p o k a z a ł y, ż e p r z e d 1 5 r . ż . r y z y k o

u z a l e ż n i e n i a j e s t c z t e r o k r o t n i e w i ę k s z e n i ż u o s ó b d o r o s ł y c h !

(89)

Bardzo ważne jest także pokazanie podczas zajęć zależności pomiędzy uzależnieniem a brakiem efektywnej regulacji emocji. Dyskusja o emocjach i sytuacjach, które szczególnie predysponują do „sięgania po kieliszek”. To etap rozmowy z grupą o ich problemach.

Podczas zajęć profilaktycznych warto, aby prowadzący zadał uczestnikom pytanie, kto z nich może się uzależnić. Uczestnicy musza wyjść z zajęć z poczuciem, że tak naprawdę każdy jest narażony na proces uzależnienia i nie ma jednego czynnika, który znacząco predysponuje do uzależnienia.

Istotne jest, żeby każdy uczeń zadał sobie pytanie, po co substancje psychoaktywne np. alkohol czy dopalacze są mu potrzebny i jaką funkcję pełnią w jego życiu.

(90)

Warto także, aby dzieci i dorośli poznali sygnały ostrzegawcze, które mogą wskazywać na uzależnienie.

S y g n a ł y o s t r z e g a w c z e :

 wyraźny spadek zainteresowania zajęciami, które poprzednio były dla dziecka atrakcyjne;

 zwiększenie poziomu frustracji, stresu i rozdrażnienia;

 problemy w szkole z nauką i zachowaniem;

 izolowanie się od kontaktów rodzinnych i skrywanie szczegółów dotyczących życia poza domem;

 częste zmiany nastroju;

 zmiany zwyczajów związanych z jedzeniem i zasypianiem;

(91)

 zaniedbywanie wyglądu i stroju;

 zbyt późne powroty do domu, spędzanie nocy poza domem;

 powroty do domu w stanie typowym dla upojenia alkoholowego (niewyraźna bełkotliwa mowa, "szklane", "wodniste" oczy);

 zwiększenie potrzeb finansowych i ukrywanie sposobu wydatkowania

"kieszonkowego", znikanie drobnych sum pieniędzy z domu;

 nawiązywanie podejrzanych znajomości;

 reagowanie rozdrażnieniem na próby uzyskania przez rodziców informacji o tych kontaktach.

U w a g a : Jeżeli rodzice stwierdzą, że kilka z tych sygnałów występuje równocześnie, mogą podejrzewać, że ich dziecko jest uzależnione.