Widok O konsekwencjach podmiocentryzmu w badaniach stylistycznych

(1)

O konsekwencjach

podmiocentryzmu

w

badaniach

stylistycznych

BOŻENA WITOSZ

(Katowice)

Posługując się określeniem podmiocentryzmu jako jednego z istotniejszych wyróżników współczesnej stylistyki,mam na myśli doniosły gest, który z kategorii podmiotu uczyniłcentralny komponent już nie tylko definicji stylu indywidualnego, ale styluw ogóle. W naszym, rodzimym środowiskustylistyków za autorówtego gestuuznajemy Jerzego Bartmińskiegoi Stanisława Gajdę,którzy na początku lat 80. ubiegłego wieku zaczęli nas przekonywać, że „styl to humanistyczna struktura tekstu”, gdyż kryje się za nią świadomość nadawcy (jego kompetencja znakowa i komunikacyjna, wiedza przedmiotowa, przekonania natury aksjologicznej, por. Gajda 1982: 82), dlatego teżnadawcę należy uznać „zaprzyczynę sprawczą ipunkt odniesienia dla wszystkich właściwości tekstu, formalno-semantycznych ipragmatycznych(Bartmiński 1981: 36). Wypada zauważyć, że stylistyka niebyła w tym geście odosobniona, tzw. podmiotowego zwrotu dokonała bowiem cała lingwistyka,wybierajączaswójprzedmiot już „nic proces językowy,niesystemczy mechanizm języka, ale [...] człowieka mówiącego(homoloąuenś)” i określającswe zadanie jako „ukazanie związków językowego zachowania się człowieka z myśleniem, kulturąi rozwojem cywilizacyjnym” (Lewicki 2001: 653).

Dobrze pamiętam konferencję naukową, która odbyła sięw Opoluw 1995 r. pod tytułemStyl a tekst,i szczególnie dwa, ważne dlaporuszanej przeze mnie tematy ki, wystąpienia. Wpierwszym, EdwardKasperski, badacz literatury, w mocno już odczuwanej aurzekryzysu nauki ina wzbierającejfali krytyki strukturalizmu, ob winiał współczesną stylistykę o jej „systemowe nachylenie” i „gramatykalizację stylu”, o odcięcie się od postulowanego przez Bachtina badania wypowiedzi w strefieużycia i „obcowaniadialogowego” (Bachtin 1970: 305) oraz o radykalne

(2)

zerwanie z odłamami podmiotowo-ekspresywnychstylistyk, co w konsekwencji doprowadziło do wyrugowaniaz koncepcjistylu pierwiastków subiektywności i relatywizmu (Kasperski 1996). Odpowiedzią (choć z pewnością niezamierzoną) byłreferat Stanisława GajdyJęzykosobniczy uczonych. Inicjator opolskich spo tkańnaukowychzamanifestowałw nim wyraźnie postawę badaniastylu z pozycji antropologiczno-komunikacyjnej, a więc tej, która zdominowała dzisiejsze anali zy językowe i której krystalizację, a zarazem różne wcielenia, obserwujemy do dziś. Gajda, zastanawiając się nad stylem tekstów naukowych Witolda Doroszew skiego (wybitnego językoznawcy) oraz KazimierzaWyki (wybitnego literaturo znawcy), odkrył nowe,apoczęści przypomniał i zreinterpretował „stare prawdy”, a wkażdym razie uświadomiłnam, uczestnikom konferencji, że: styl indywidual ny nie jest związany wyłącznie ze sferądziałalności artystycznej. Skupienie jego wyznaczników wokół kategorii podmiotu, a nie zespołu środków językowych, pociągało za sobą uznanie,że za każdąwypowiedzią stoi jejautor, którynaznaczą jąswym piętnem. Poszukiwanie obecności podmiotu w wypowiedzi naukowej było tym bardziej znaczące, że standardy ówczesnego myślenia określałytę od mianę stylistycznąw kategoriachdepersonalizacji, a przynajmniej obiektywności, aniesubiektywności1. Istotnai, jak sięokaże, niezwykle płodna poznawczo, była nakreślona wówczas droga,zmierzająca do odkrywania wielorakich iskompliko wanych związków między tekstem naukowym a osobąjego twórcy. Autorreferatu poszukiwałwyznaczników indywidualności stylu uczonych w ich osobowości, którą, jak zanotował, konstruowałstyl poznawczy oraz styl komunikacyjnej ęzy-kowy, obakreowane wokreślonymśrodowisku kulturowo-naukowym oraz przez jednostkowe determinanty naturypsychiczno-emocjonalnej. Wykład Stanisława Gajdy, wsparty wystąpieniem M. Kotiurowej, wprowadzającym do badań języka naukowegokategorięindywidualnegostylu myślenia (KoTiopona 1996)2 to wyra źne sygnały(choć wówczas jeszcze nie przez wszystkich dostrzeżone) zmiany opcji metodologicznych ipostaw badawczych, a takżezapowiedź kolejnego już przemodelowania przestrzeni poznawczej współczesnej stylistyki. W moim wystąpieniu chciałabym w syntetycznysposób przedstawić obraztego

„przeme-1 Tak w klasycznej już pracy H. Kurkowskiej i S. Skorupki („przeme-1959: 262; 282). Charakterystyczne, że we wcześniejszej rozprawie S. Gajda wskazuje na takie cechy stylu naukowego, jak: „abstrak- cyjność, bezosobowość, nieemocjonalność”, „słabo zaznaczona indywidualność” (1982). Na po dobne cechy stylu naukowego wskazuje też T. Skubalanka (2000: 70).

2 Problematyka indywidualnego stylu uczonego pojawia się w pracach wielu przedstawicieli tzw. permskiej szkoły stylistyki funkcjonalnej, zwłaszcza, i najwcześniej, w rozprawach twórczyni tej szkoły M.N. Kożyny (1976).

(3)

Okonsekwencjachpodmiocentryzmu w badaniachstylistycznych BOŻENA WITOSZ

blowania”, skupiającsię na obiekcie badawczym, a więc - w tym przypadku-na konceptualizacji kategorii podmiotu w badaniach stylistycznychoraz, zdrugiej strony, na podmiocie, który dokonuje naukowego oglądu (jego punkcie widzenia, pytaniach, jakie stawia wybranemu przedmiotowi, i celach,do których dąży w ba dawczym procesie), a także na tle owej interakcji podmiotowo-przedmiotowej, które stanowić będąnajbliższe i nieco dalsze konteksty teoretyczno-metodolo- giczne.

W personalistycznej koncepcji podmiotowości, do której komunikacyjna styli styka sięodwołuje,podmiot jest konceptualizowany jako osoba,ta, która mówi (ja)i ta, do którejsię mówi (ty).Statusbyciapodmiotem przysługuje więc obupart nerom interakcji, są oni jej współpodmiotami (por. Majer-Baranowska2005:258). Jednakże odpowiedźnapytanie: Kto mówi? wymagajużrozstrzygnięć natury on-tologicznej. Dyskusjanad tożsamościąpodmiotu, jaka przetoczyła się przez hu manistykę światową w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat,nie ominęła także sty listyki. Choć nasza dyscyplina nie wniosła własnychteoretycznychprojektów (zo stawiając to zadanie głównie filozofom i psychologom), topotrafiła się włączyć w procesprzebudowy stylu myślenia i zaadaptować dla swychpotrzeb badaw czych przynajmniej kilka ważnych „odkryć”. Stylistyka, która od dawnainten sywnie i wnikliwie analizowała tekstyróżniące się substancjalnie(mówione ipi sane),funkcjonalnie (literackie i tzw. użytkowe),pragmatycznie (o różnym stop niu oddziaływania perswazyjnego), sytuacyjnie itp., z właściwą sobie umiejętnościądostosowania siędozmieniającego sięotoczenia teoretyczno-meto- dologicznego zaakceptowała i wykorzystała badawczocałązłożoność współcze snej koncepcji podmiotowości. Zaowocowało to swoistymrozszczepieniem tej kategorii (wteoriii praktyce analitycznej) na: podmiotempiryczny i tekstowy, podmiotindywidualnyi instytucjonalny, podmiot ujawniony i implikowany, pod miot jednostkowy ikolektywnyprzy równoczesnym manifestowaniuświadomo ści,żew pojęciu podmiotuwszystkie wymienione instancje nadawcze się stykają (Kaniewska 2008) i przenikają czasem w trudny do rozdzielenia sposób: w jed nostkowym ja przegląda siępodmiot instytucjonalny i zbiorowy, to, co niepowta rzalnełączy się z tym, cointersubiektywne, podmiot tekstowyjest „podszyty oso bową empirią”, a tekstualizacjazniekształca zawsze „sobość” jednostki (Pajdziń-ska2008: 124).Podmiot, będący osobą,ma swojeciało, płeć, świadomość, rozum, wolę, emocje,uczestniczy w życiu społecznym działając, obserwując, interpre tując, oceniając i przekonując. Tak konceptualizowaneja to subiekt doświad czający (Wierzbicka 1999: 303), znacznie bogatszy pod względem atrybutów niż podmiot działający (agens). Koncepcja konstruowanej tożsamości podmiotu

(4)

(Wi-tosz2008) uaktywniła zainteresowanie stylistyków relacjami między różnymi jej aspektami (por. koncepcję „podmiotu polifonicznego” (Bartmiński 2008) czy „rozdwojonego w sobie” (Wierzbicka2008). Mocne przeświadczenie, że każdy tekstma podmiotowycharakter, ukierunkowało analizy stylistyczne na badanie subiektywności, czyli „tropienie śladów” (Nycz 1997) i określanie sposobów uobecniania się różnych instancji podmiotowych w tekście. Jeśliprzypomniećtu stanowiskoBartmińskiego (1981), iż styl jest w pierwszymrzędzie rezultatem za jęciaokreślonej postawyświatopoglądowej i poznawczej, ustalenia intencjiwo bec odbiorcy i zasad językowej stylizacji,jasne sięstaje, że kategoriapodmiotu plasujesię w pierwszym rzędzieobok takichpojęć, jak: wizja świata,punkt widze nia i perspektywaoraz interakcja społeczna. Przejmując od lingwistyki kulturo wej założenie, iż„pojęcieJOS pozwala poprzezanalizędanych językowych do cierać do sposobów postrzegania i konceptualizacji świata przez człowieka, do psychospołecznych mechanizmów kategoryzacji zjawisk, a więc poznawaćmen talność mówiących (Bartmiński 2006: 15), stylistyka ostatnichdwudziestulatnie pytałajuż oto, jakie środki językowe wybieraja zrepertuaru możliwości (systemu języka) dla realizacji odpowiednichzadań komunikacyjnych, aleo to, jak ja do

świadcza świata i jak postrzegana przez niego rzeczywistość subiektywizuje się wjęzyku, stylu i w tekście (Pajdzińska 2008).

W najbliższej namprzeszłościznaczniewzrosła liczba opracowań skoncentro wanych na zachowaniu językowym podmiotów instytucjonalnych i kolektyw nych, co należywiązać,z jednej strony, z powrotem na scenę stylistycznąkategorii stylów funkcjonalnych, oglądanychdziś w nowej, dyskursywnej perspektywie3, zdrugiej,ze wzmożonym zainteresowaniem - takwdziedzinie komunikacji pu blicznej, jak i prywatnej - oddziaływaniem różnegorodzaju sfer pośredniczących (konwencji i stereotypów kulturowych,schematówpoznawczych, ideologii,norm regulujących życie społeczne, reguł dyskursów i gatunków mowy, kulturowych wzorców płci, rodzaju medium przekazu itp.). Problematyce tej poświęconych było kilkatomów„Stylistyki”, jak i opracowańpokonferencyjnych o tematyce stylistycznej.

3 Dyskurs stawia w centrum komunikujące się podmioty, dlatego też analizy stylów funkcjonal nych uwzględniają coraz częściej czynnik podmiotowy (szerzej w Witosz 2009).

Osobną odnogę stanowibadanie udziału Innego jako współuczestnika językowej interakcji w kształtowaniu językowejtożsamościpodmiotu. Stylistycy zastanawiają się nad tym, czy kontakt z partnerem dialogu(Innym)wzbogaca czy ogranicza styl indywidualnypodmiotu, wzmacnia czy osłabiajego poczucie własnej odrębności?

(5)

O konsekwencjach podmiocentryzmu w badaniach stylistycznych

BOŻENAWITOSZ

Jakie są determinanty osobowościowe, ułatwiające otwarciesię napartnera i akcep tację, a czasem i przejęcie jegostylu mówienia?Wreszcie, jakiesą uwarunkowania decydujące o strategiach podejmowanych względem siebieprzezpartnerówspotka nia:empatii, konfliktu, mówienia w sposób bezpośredni i nie wprost, emocjonalny („gorący”) i neutralny (chłodny”). Te interesująceobserwacje zostałyjuż w naszym środowisku podjęte(por. np. Kita 2005; Witosz 2007, red.).

Personalistyczna konceptualizacjapodmiotu znacznieposzerzyła zakres wy znaczników jegoobecności, spośród których znaczną część stanowią eksponenty ekstralingwistyczne. Jeśliopowiadamy się za przenikaniem się sferybiosisfery logos, to naturalnym polemodniesień będzie doświadczenie egzystencjalne autora tekstu, zarówno ta część biografii, która jest elementem kompetencji badacza,jak i ta, która jest stematyzowana, stanowi składnik budowania sensu wypowiedzi. W pierwszymprzypadku biografia stanowi punkt odniesienia dlawyjaśniania zja wisk stylowych,wdrugim -gdy podmiot świadomie wprowadza cząstkę własne go ja w tkankę tekstu - zadaniem interpretatorajest opisanie funkcji takiego działania. Wdotarciudo osobowościpodmiotu pomagają nam też rozsiane w jego wypowiedzi intertekstualia. Świadectwa lektury prowadzą do warstwy poznaw czej, intelektualnej czyświatopoglądowej ja,a próba analizydialogu głosu autora zgłosem cudzym i jego brzmienia(wzruszenia,sarkazmu, gniewu, ironii, domina cji, polemiki) dodaje do tworzonegoprzez nas obrazu autora rysy, które on sam często w publicznych relacjach skrywa lub których sobie nawet nie uświadamia (por. Ostaszewska2007). Subiektywnością nacechowane są również odniesienia jednostkido wzorców dyskursywnychi gatunkowych. To,obokpłaszczyzny ak

sjologicznej, najbardziej dziś eksploatowany fragment podmiotowo zorientowa nych analiz stylistycznych.Myślę, żeten wątek nie wymaga dalszego rozwinięcia.

Szukanie odpowiedzi na pytania, jakie fenomeny świata podmiot obdarza sądami wartościującymi, jak wykorzystujetworzywojęzyka dowyrażania ocen, jakimcelom jegoewaluacjajest podporządkowana,prowadzi prostądrogądocha

rakterystyki postawyja wobec światai wobec innych ludzi, jego w nim miejsca i roli społeczno-komunikacyjnej. Przyjrzenie się temu, co? jak? idlaczego? pod miot postrzega i czego doświadcza,to zadanie rekonstrukcji perspektywicznego, a więc dokonywanego z określonego punktu i pozycji, widzenia rzeczywistości utrwalonego w konwencjach dyskursu, stylu, gatunku lub aktualizowanego w konkretnymtekście. W tym zakresieosiągnięcia lingwistyki kulturowejsą dla badań stylistycznych punktem odniesienia - profilowanie dyskursywne czy tek stowe znajduje bowiem swe uzasadnienie w profilowaniu kulturowym, czyli „w kulturowo zinterpretowanym obrazie świata,utrwalonym w jednostce

(6)

leksy-kalnej, [...] polachleksykalnych, [...] kategorialnychzwiązkachgramatycznych” (Tokarski 1998: 40). Stylistyka zainteresowanajest więczarównoodkrywaniem mentalnegoświata podmiotu, jaki opisem sposobów jego„utekstowienia”.

Poszukiwanie śladówja rozsianych na każdej płaszczyźnie wypowiedzina po wrótuaktywniłoanalizy struktur werbalnych w całej ich semiotycznej i kompozy cyjnej złożoności. Większą uwagę zaczęto zwracać na stylistyczne efekty polisen- sorycznościkomunikacji oralnej i jej obrazowania w różnych środkach przekazu (tekście pisanym, Internecie). Opisanie stylu podmiotu mówiącego to także uwzględnienie współprzebiegu i wzajemnego uzależnienia informacji docie rających za pomocąkodu werbalnego, ale także kanałem wzrokowym(kody: mi miczny,gestowy, aparycyjny, proksemiczny, czyli tzw.znaki ciała: wygląd, posta wa, gra spojrzeń, mimika, gesty oraz ruchy mówiącego), kanałem słuchowym, za pachowym i dotykowym).Ciągle pod kątemstylistycznym penetrowanajest więc warstwametatekstowatekstupisanego,która, wraz z rozrastaniem się dostrzega nych sfer subiektywności, przekracza swe wytyczone wcześniej granice, naru szając stabilizacjębliskich jejkategoriipragmatycznych(Witosz 2009).

Świadomość, iż podmiot kształtuje swą niepowtarzalność wokreślonejkulturze ispołeczeństwie, wkonkretnym miejscu i czasie, naznaczyła analizy stylistyczne -tu znów posłużę się określeniami Stanisława Gajdy - antropocentryzmemi kultu-ralizmem, starając się objąć w jednej całości relacje języka, człowieka i kultury. Uwzględnienie „czynnika człowieczego w języku” zmieniło naszą postawęba dawczą - z opisującej na interpretującą i wyjaśniającą (Gajda 2007: 23). Jak ta zmiana postawwpłynęła na nasz, badaczy,sposób pisania? Nadwatylko aspekty - w kontekście podmiotowości-chciałabym zwrócićuwagę. Po pierwsze, postawa interpretującaobliguje do zwrócenia uwagi na relację między konstruowanym przez badacza obrazem podmiotu a jego własnym sposobem widzenia. Innymi słowy,relacja międzyja autora tekstu, ja tekstu i jainterpretatora uświadamia,że nasz, badawczyoglądjestnacechowany inter-isubiektywnością. Autor tekstu na ukowego, jakopodmiot interpretujący,coraz śmielejeksponujenacechowanie sty lowe własnej wypowiedzi (przekonujeodbiorcę,czasem wręcz uwodzi, prowadzi z nim grę, bawi, słowemeksponuje siebie i swoje pisanie, por. Ulicka 2004, Piętko- wa 2006). Po drugie, postawa wyjaśniająca zobowiązuje badacza do stałego po szerzania swej wiedzy,rozbudowy listy lektur wywodzących się spoza dziedziny, z którą instytucjonalniejest związany. Te „poznawcze przemeblowania”na scenie stylistycznej ostatnich lat są szczególniewidoczne. Podmiotocentryzm spowodo wał, że najsilniejsze więzi łączą dziś stylistykę z kognitywizmem (czego wymier nymowocem była zorganizowana parę lat temu konferencja Kognitywizm w styli

(7)

BOŻENA WITOSZ

styce ipoetyce)4,tam dziś głównienasza dyscyplina szuka teoretyczno-metodologicznych uprawomocnień dla prowadzonych analiz subiektywizacji świata jednostki, społeczności kulturowejczy etnicznej. Usytuowanie podmiotu w miej

scu przedmiotu badawczegowysunęłona pierwszy planwrozwijanej symbiozie z genologią, pragmatyką, teorią tekstui dyskursu, lingwistykąkulturową czyinte rakcyjną komplekszagadnień „okołopodmiotowych”, które są wspólne dla wy mienionych tu subdyscyplin. Każdaz nich rozpatrujepodmiot jako kategorię typo logiczną,wpisując ją w konstruowane przez siebie modele: gatunku, dyskursu, tekstu, schematów poznawczychiutożsamiającz określoną rolą społeczną. Rów nocześniedaje się zauważyćwzrostzainteresowania w tych dziedzinach indywi dualną aktywnościąi jejwkłademw to, co ma charakter społeczny. Na gruncie genologii analizy jednostkowych aktualizacji modeli gatunkowych znacznie posze rzyły wiedzę o konstruowanych przez nas modelach, a takżeuświadomiłydorobek różnych„prywatnych genologii”i jegoznaczeniedlarozwojuteorii i zasobu ga tunków, jakimidysponuje każda kultura. Gdy przenieśćsię z kolei w obręb badań nad dyskursem,można łatwo dostrzec,że przedmiotem opisu jest tam coraz czę ściej aktywność liderów (przywódców politycznych, ekspertów, ikon popkultury czy autorytetów), których zachowania w znacznym stopniu wyznaczają domi nującyporządek dyskursywny, a tymsamymkształtują „styl społeczny” na danym obszarze życia publicznego(por. Duszak 2010).

4 Materiały z tej konferencji ukazały się w publikacji (Hebrajska, Ślusarska 2006).

5 Najnowszą publikacją stylistyczną, która ukazała się na polskim rynku wydawniczym jest praca zbiorowa (Maćkowiak, Piątkowski, red., 2009).

Współcześnie rozumiana podmiotowośćzdynamizowaławięc badania nad sty lem indywidualnym5, równocześnie dokonując przeformułowań podstawowych i najbliżej z kategorią subiektuzwiązanychpojęć: idiolektu, stylu indywidualne go, wyboru (Witosz 2009 b). Dawne ujęcia obudowano nowymi pytaniami i wątpliwościami. Nie miejsce tujednak naprowadzenie wnikliwych rozważań, zasygnalizujętylkojedną kwestię. Problematyzacja, z jaką mamy dziś do czynie nia,wiążesię z ujmowaniem kategorii idiolektu i idiostyluw sposób dynamiczny, awięc i zmienny. Powstaje więc pytanie, gdzie, bo nie wyłącznie w języku - wszak podmiot uczestniczy w różnych dyskursach, wypowiada się z różnych po zycji społecznych, wchodzi w interakcje z innymi podmiotami, tworzącwypowie dzi zróżnicowane gatunkowo i stylistycznie - poszukiwać czynników sca lających? Jak scharakteryzować tożsamość autora wielu tekstów? I wjaki sposób określić funkcję identyfikującą idiolektu czyidiostylu, gdy obraz samego siebie

(8)

mówiące ja tworzy dzięki strategiomupodobnienia i odpodobnienia, dzięki nie ustannej grze podobieństwa i różnicy?(Skarga 1997).W sukursstylistyce przy chodzi filozofia,podsuwając koncepcję narracyjnej tożsamości (Ricoeur 2003), która, ujmującpodmiot procesualnie, zakłada jego zmienność wczasie,ale zara zem- dzięki wyposażeniu podmiotu w zdolność autorefleksji- gwarantuje ja po czucie ciągłości. Tożsamość narracyjna umożliwia więc uchwycenie idiostylu w ruchu, w trakcie jego kształtowania się,zarazem - dziękiwprowadzeniunarra cyjnych reguł porządku, wyznaczających granice początku i końca oraz cezury wewnętrzne-w sposób całościowy. Kolejną kwestią jest ustalenierelacji między idiolektemastylem indywidualnym? Czy da się utrzymaćstanowisko, iż idiostyl jestczęścią idiolektu, wobec złożonej i nadbudowanej nad językiem kategorii sty

lu, gdyindywidualnystyl częściej dziś bywa rozumiany jakostyl bycia jednostki niż tylko jakojej sposób mówienia (Fairclough 2003).

Jeśli jednostkowośćstylu jest dostępnaw sieci kontekstów: języka, tradycji lite rackiej,norm i wartości kultury, cechgatunkowychitd.,to stylistykzobowiązany jest uwzględnić w swych interpretacjach perspektywę kulturową, historycz no-społeczną, tekstową i biograficzną. W wyniku „operacji kontekstualnych” tworzy obraz, będący wycinkiem rzeczywistości zewnętrznej doświadczanej i in terpretowanej przez jednostkę w ciągu jej życia, czyli obraz idiokultury, by posłużyć sięwprowadzonym niedawno terminem(Attridge2007), która to kate goria staje się elementem stylu indywidualnego. Różnicy między idiolektem aidiostylemnie da sięrozstrzygnąć również bezrcinterpretacji „starej” dychoto mii między językiem tekstu a stylem tekstu. Dziś granica między tymi pojęciami jestproblematyczna (por. Sławkowa2009,Witosz 2009 b).

Stylistyka ostatniego dwudziestolecia,ujmując podmiotwieloaspektowo i sy tuując go w różnych kontekstach, spełniła jeszcze jeden postulat, o który dopomi nał sięu progu „podmiotowego zwrotu” Edward Kasperski (1996) - uwzględniła w swych analizach właściwy ego „pierwiastekniezdeterminowania”, co wynika z przeświadczenia,ugruntowanego dzięki lekturze pracsocjologówi własnymba daniom, że podmioty nie tyle podlegajądeterminantom sytuacji społecznej, od grywając narzucone przez nią role komunikacyjne, coje subiektywniei intersu-biektywnieinterpretują.

Stylistyka najnowsza, sytuującja wcentrum swych zainteresowań, dokonała nie tylko znaczącego „przeprofilowania” tej kategorii. Przejścieodgramatyczne go do personalistycznego ujęciapojęciapodmiotu uruchomiło szereg ważkich przemian zarówno dotykających postaw podmiotów badawczych (kierunek od analizy do interpretacji), jaki samego procesu badania (celów,metod, odniesień

(9)

BOŻENA WITOSZ

teoretycznych),codoprowadziło wkońcowymefekcie do znaczących„poruszeń” w obrębie paradygmatustylistyki,jak i miejscatejdyscyplinywśród nauk humani stycznych.

Literatura

AttridgeD., 2007, Jednostkowośćliteratury, przeł. P. Mościki,Kraków.

Bachtin M., 1970,ProblemypoetykiDostojewskiego, przeł.N. Modzelewska, Warszawa. BartmińskiJ., 1981, Derywacja stylu. -Pojęcie derywacji w lingwistyce, J. Bartmiński,

red., Lublin.

Bartmiński J., 2006, Językowe podstawy obrazuświata, Lublin.

Bartmiński J., 2008,Polifoniczność tekstu czy podmiotu? Podmiot w dialogu z samym sobą. - Podmiot w języku ikulturze, J. Bartmiński, A. Pajdzińska, red., Lublin. DuszakA.,2010,Styl jako kategoriakrytycznejanalizydyskursu. —Styl — dyskurs — me

dia, B. Bogołębska, Worsowicz, red., Łódź.

Fairclough N, 2003,AnalysingDiscourse. Textual AnalysisforSocial Research, London. Gajda S., 1982,Podstawy badaństylistycznych nad językiemnaukowym, Warszawa. Gajda S., 1996, Język osobniczy uczonych. - Tekst astyl, S. Gajda, M. Balowski, red.,

Opole.

HabrajskaG., SlósarskaJ., 2006, Kognitywizm w poetycei stylistyce, Kraków.

Kaniewska B., 2008,„Itaktaki jest się, jakijest” - wokół kategorii podmiotuliterackie

go. —Podmiot w języku i kulturze,J. Bartmiński iA. Pajdzińska, red., Lublin. Kasperski E„ 1996, Balbus czy Bachtin? Spór o koncepcję stylui stylistyki w badaniach

literackich. - Teksta styl, S. Gajda, M. Balowski, red., Opole.

KitaM.,2005,„Historia konwersacyjna ”. Case study: Bachtin w dialogu zDuwakinem, „Stylistyka” XV, t.XV, s.265-285.

Kurkowska H., Skorupka S., 1959, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa.

Lewicki A. M., 2001, Językoznawstwo polskiew XXwieku. — Współczesny język połski,

red. J. Bartmiński, Wrocław.

Maćkowiak K.,Piątkowski C„red.,2009,Język i styl twórcyw kręgu badań współczesnej

humanistyki,Zielona Góra.

Majer-Baranowska U., 2005, Podmiot w języku czy językwpodmiocie? — Połonistyka

wprzebudowie, M. Czermińska i in„ red., Kraków.

NyczR., 1997, Tropy,ja”.Koncepcje podmiotowościw literaturze polskiejostatniego stulecia. -Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wrocław.

Ostaszewska D„ 2007, „Cudze słowo” w pisarstwie intymistycznym Gustawa Herlin- ga-Grudzińskiego. -Interakcyjny wymiar dyskursu łiterackiego, B. Witosz, red., „Język Artystyczny”, t. 13.

(10)

Pajdzińska A., 2008, Sposoby uobecnianiasię podmiotu w tekście. — Podmiot w języku

i kulturze, J. Bartmiński, A. Pajdzińska, red., Lublin.

PiętkowaR., 2006, Zabawy uczonych igatunki im sprzyjające. - Literatura i wiedza, W. Bolecki, E. Dąbrowska, red., Warszawa.

Ricoeur P, 2003, O sobie samym jakoinnym, przeł. B. Chełstowski, Warszawa. Skarga B., 1997, Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Warszawa.

Skubalanka T.,2000, Wprowadzenie dogramatyki stylistycznej języka polskiego, Lublin. Sławkowa E., 2009,Język pisarzajakometodologiczny problemstylistyki. - Język i styl

twórcy w kręgubadań współczesnejhumanistyki, K. Maćkowiak, C. Piątkowski, red., ZielonaGóra.

Tokarski R., 1998, Kulturowe i tekstotwórcze aspekty profilowania. — Profilowanie w ję zyku i w tekście, J. Bartmiński, R. Tokarski, red., Lublin.

LUickaD., 2004,Ja czytam mojeczytanie(o podmiociewypowiedzi literackiej i literatu

roznawczej). — Narracja i tożsamość, t. 2: Antropologiczne problemy literatury,

W. Bolecki, R. Nycz, red., Warszawa.

Wierzbicka A., 1999, Język -umysł - kultura, wybór i red. J. Bartmiński, Warszawa. Wierzbicka A., 2008, Podmiot rozdwojony wsobie: dwa języki, dwiekultury,jedno (?)

ja. — Podmiot w językui kulturze, J. Bartmiński i A. Pajdzińska, red., Lublin. Witosz B., 2008,Podmiot wstylistyce wobec różnych koncepcji podmiotowości w dyskur

sie współczesnej humanistyki. - Podmiot w języku i kulturze, J. Bartmiński, A. Paj dzińska, red., Lublin.

Witosz B., 2009a,Metatekst jako wyznacznik stylui stylistyczna strategia. (Interpretacja metawypowiedzi w opowiadaniu „Kowal Kruk” Andrzeja Stasiuka),„PoradnikJę zykowy”2009, nr 7.

Witosz B., 2009b, Dyskurs i stylistyka, Katowice. Witosz B., 2007, red., Stylekonwersacyjne, Katowice.

Komuna M. H., TuTOBa JI. M., 1976, Keonpocy oó aemopcKou UHÓueudyajibHocmu

b nayuHOM cmwie peuu. - Mcccjiedoeanun nocmwiucmuKe, Bbin. 6., flepMb. KoTiopoBa M. IL, 1996, HayuHbiu meKcm e acneitme UHÓueudyajibHoeo cmujin

(11)

BOŻENA WITOSZ

On

Conseąuences of

Subject-Centrism

in Stylistic

Research

The author observes a significant increase inthe interest in the category of subject in Polishstylistics of the last twenty years. She is concemedwith the subject astheresearch object (subject in a text, discourse, genre) and as the research subject, which is the author of ascientific text in the stylistic field. She notices the changes havetaken place in both of the above cases. In the former, the category of the subject has been redefined (from the grammaticalto the personalized conceptualization ofthis category). In the latter, the transformations covered theobjectives andproblems of the research process (fromanalysis to interpretation). Apprehension of the subject as a personrevitalized the research onindividual styles, and simultaneously significantly broadened the scope of manifestationof what has aspecific character in social interactions. Subject-centrism caused that,among other things,the stylistics became the open discipline, establishing a dialoguewith otherbranches of humanities, and atthe same time the subjecthas become an element thatintegrates various methodologies.

Keywords: subject, subject-centrism, conceptualization, subjectas theresearch object,