Andrzej Walicki
"Adam Mickiewicz. Au carrefour des
romantismes européens. Essai sur la
pensée du poète", Léon Kolodziej,
Aix-en-Provence 1966, Éditions
Ophrys, Publication des Annales de la
Faculté des Lettres... : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 63/2, 309-319
s p o łe c z n e j, k t ó r e j s c h e m a t w p i s a n y j e s t r ó w n i e ż w k s ią ż k ę K a m io n k o w e j (w r ó ż n o r a k ic h k o n t e k s ta c h u s y t u o w a n y n a d a w c a i o d b io r c a ) , n i e m o ż e s ię z a d o w o lić o p is e m t y l k o s te m a ty z o w a n e g o a u t o r a i c z y te ln ik a . T o b ę d z ie p u n k t w y jś c ia , z r e s z t ą n i e lic z n e u t w o r y d o k o n u j ą te g o t y p u t e m a ty z a c j i. B a d a c z , k tó r e g o i n t e r e s u j e p o e ty k a h is to r y c z n a , m u s i z r e k o n s t r u o w a ć s y s te m r e g u ł k o d o w a n y p r z e z tz w . p o d m io t c z y n n o ś c i t w ó r c z y c h 29 i d e k o d o w a n y p r z e z w i r t u a l n e g o o d b i o r c ę 30; m u s i o p is a ć z d e t e r m in o w a n ą s o c jo lo g ic z n ie k o n w e n c j ę l i t e r a c k ą d a n e g o m o m e n t u h is to r y c z n e g o , b ę d ą c ą w s z a k g łó w n y m p r z e d m io t e m b a d a ń h i s t o r y k a l i t e r a t u r y . K s ią ż k a K a m io n k o w e j, p r o p o n u j ą c b a d a c z o m r o m a n t y z m u ó w k o n t e k s t s o c jo lo g ic z n y , o d d a je n i e z a s tą p i o n e u s łu g i. J e s t to b o w ie m p r a c a i n s p i r u j ą c a i o d k r y w c z a , k t ó r a p o w i n n a w e j ś ć d o k a n o n u l e k t u r u n i w e r s y t e c k ic h . M arian M a c ie je w sk i L é o n K o ł o d z i e j , A D A M M IC K I E W I C Z . A U C A R R E F O U R D E S R O M A N T IS M E S E U R O P É E N S . E S S A I S U R L A P E N S É E D U P O È T E . A i x - e n - P r o v e n c e 1966. É d itio n s O p h r y s , ss. 572, 4 n lb . P u b l i c a t i o n d e s A n n a l e s d e l a F a c u lt é d e s L e ttr e s , A i x - e n - P r o v e n c e . N o u v e lle S é r ie . № 51. „ W d z ie d z in ie id e o lo g ic z n e j i f ilo z o f ic z n e j s y s te m a t y c z n a a n a l i z a m y ś li M ic k ie w ic z a w j e j z w i ą z k a c h z t r a d y c j ą , w s p ó łc z e s n o ś c ią i p ó ź n ie js z y m i lo s a m i m y ś li f r a n c u s k ie j m ia ł a b y d l a h i s t o r ii m y ś li l u d z k i e j n i e z m ie r n ie d o n io s łe z n a c z e n ie ” . S ą t o s ło w a J e a n F a b r e ’a w y p o w ie d z ia n e n a M i ę d z y n a r o d o w e j S e s ji N a u k o w e j z o r g a n iz o w a n e j p r z e z P A N z o k a z ji s t u l e c i a ś m ie r c i M ic k ie w ic z a . F a b r e p o i n f o r m o w a ł w ó w c z a s z e b r a n y c h , ż e p r o b l e m a t y k a t a b a d a n a j e s t w e F r a n c j i p r z e z L e o n a K o ło d z ie ja , p r a c u j ą c e g o n a d k s i ą ż k ą p t. L e P ra g m a tis m e p h ilo so p h ic o -re lig ie u x d ’A d a m M ic k ie w ic z 1.
Z a p o w ie d z i a n a k s ią ż k a u k a z a ł a s ię p o d z ie s ię c iu l a t a c h , p o d z m ie n io n y m t y t u łe m , w s e r ii w y d a w n i c z e j u n i w e r s y t e t u w A ix - e n - P r o v e n c e . J e s t to d z ie ło i m p o n u j ą c e , a n a w e t n ie c o o d s t r a s z a j ą c e s w y m i r o z m i a r a m i (p ię ć s e t k i lk a d z ie s i ą t g ę s to z a d r u k o w a n y c h s t r o n d u ż e g o f o r m a t u ) , n ie n a jl e p ie j n a p is a n e i t r u d n e w le k tu r z e , p r z e z n a c z o n e g łó w n ie d la s p e c ja lis tó w , p r z y tł a c z a j ą c e c z y t e l n i k a c ię ż a r e m e r u d y c ji,
29 T e r m i n J . S ł a w i ń s k i e g o (O k a te g o r ii p o d m io tu liryczn eg o . (T e zy r e fe ratu). W z b io r z e : W ie rsz i p o e zja . K o n fe re n c ja te o r e ty c z n o lite r a c k a w P cim iu . R e d a k to r J . T r z y n a d l o w s k i . W r o c ł a w 1966, s. 56).
30 T e o r e ty c z n e p o d s ta w y d o o p is u l it e r a c k ie j k a te g o r ii „ w i r tu a ln e g o o d b io r c y ” z a p r o p o n o w a ł M . G ł o w i ń s k i (W irtu a ln y o d b io rca w s tr u k tu r z e u tw o ru p o e ty c kiego. W z b io r z e : S tu d ia z te o r ii i h isto rii p o e zji. P o d r e d a k c j ą M . G ł o w i ń s k i e - g o. S e r i a p ie r w s z a . W r o c ła w 1967), k t ó r y p ó ź n ie j z w e r y f i k o w a ł s w o je te z y , r e k o n s t r u u j ą c s t r u k t u r ę d z ie ła p r z y p o m o c y o d n i e s ie n i a d o s o c jo lo g ic z n e g o k o n t e k s tu r e c e p c ji (K o n s tr u k c ja a recep cja . W o k ó ł „ D zie jó w g rze c h u ” Ż ero m sk ieg o . W z b io r z e :
Prace z p o e ty k i p o św ię c o n e V I M ię d zy n a ro d o w e m u K o n g r e s o w i S la w is tó w . P o d r e d a k c j ą M . R . M a y e n o w e j i J. S ł a w i ń s k i e g o . W r o c ł a w 1968).
1 J . F a b r e , F ran cja w m y ś la c h i u czu cia ch M ic k ie w ic z a . W z b io r z e : A d a m M ick iew icz. 1855—1955. M ię d zy n a ro d o w a S e sja N a u k o w a P o ls k ie j A k a d e m ii N auk, 17—20 k w ie tn ia 1956. W r o c ła w — W a r s z a w a 1958, s. 140.
310
REC E N Z JEa n i e k i e d y n a w e t s a m o u g i n a j ą c e s ię p o d t y m c ię ż a r e m , z e s z k o d ą d l a p r z e j r z y s to ś c i k o n s t r u k c j i i ja s n o ś c i m y ś li. B y ć m o ż e d la te g o n ie w z b u d z iło o n o d o ty c h c z a s o d d ź w ię k u , n a j a k i z a s łu g u je . A p r z e c ie ż j e s t t o k s ią ż k a , z k t ó r ą m o ż n a s ię n ie z g a d z a ć , a le k t ó r e j n ie w o ln o i g n o r o w a ć . J e s t to w is to c ie ( ja k p o d k r e ś l a s a m a u t o r n a s. 17) p i e r w s z a p r ó b a s y s te m a t y z a c ji c a ł o k s z ta ł tu m y ś l i („la p e n sé e p r o p r e m e n t dite", s. 18) p o e ty , a w ię c d z ie ło , k t ó r e p o w in n o in te r e s o w a ć w r ó w n e j m ie r z e m ic k ie w i- c z o l o g ó w - l it e r a t u r o z n a w c ó w i h i s t o r y k ó w m y ś li p o ls k ie j. P o n a d t o j e s t to p r a c a u k a z u j ą c a M ic k ie w ic z a „ n a s k r z y ż o w a n i u r o m a n t y z m ó w e u r o p e j s k i c h ” , r z u c a ją c a w ie le ś w i a t ł a n a r o m a n t y z m w o g ó le i m ie js c e w n im r o m a n t y z m u p o ls k ie g o . I w r e s z c ie — j e s t to z p e w n o ś c ią j e d n a z b a r d z i e j a m b i t n y c h p r a c o f ilo z o f ic z n y m ś w ia to p o g lą d z ie p i s a r z y , w s z c z e g ó ln o ś c i p i s a r z y e p o k i r o m a n ty z m u . O g ó ln ą c h a r a k t e r y s t y k ę k s i ą ż k i u j ą ć m o ż n a w t r z e c h p u n k t a c h . 1. A u t o r b a r d z o m o c n o p o d k r e ś l a c ią g ło ś ć m y ś li M ic k ie w ic z o w s k ie j. U w a ż a M ic k i e w ic z a z a „ d u s z ę c y k li c z n ą ” (s. 114), t j. z a p i s a r z a p o d e jm u j ą c e g o w c ią ż n a n o w o t e s a m e w ie lk ie p r o b le m y , m o d y f ik u ją c e g o s p o s o b y ic h r o z w i ą z y w a n ia , a le b e z n a r u s z a n ia s a m e g o r d z e n i a e w o l u u ją c e j m y ś li („la m o e lle c e n tra le en r e s te r a id e n tiq u e”). Z g o d n ie z t ą t e z ą p r z e b i e g a d o w o d z e n ie , iż w r o z w o j u id e o w y m p o e ty n i e b y ło w is to c ie g w a ł to w n y c h p r z e ło m ó w , z r y w a j ą c y c h o r g a n ic z n ą c ią g ło ś ć r o z w o j u m y ś li: t a k n p . t w i e r d z i a u to r , ż e p r z e j ś c ie o d o ś w ie c e n io w o ś c i, d o r o m a n t y z m u d o k o n a ło s ię u M ic k ie w ic z a w s p o s ó b p ły n n y , ż e T o w ia ń s k i w b io g r a f ii i n t e l e k t u a l n e j M ic k ie w ic z a s p e ł n i ł j e d y n i e r o lę k a t a l i z a t o r a (s. 300), n ie w z b o g a c jł g o ż a d n ą n a p r a w d ę n o w ą d l a ń i d e ą (s. 294— 295). W p o ls k ie j l i t e r a t u r z e n a u k o w e j k r y t y c z n y s t o s u n e k d o w y o l b r z y m i a n i a „ k o n w e r s j i t o w i a n i s t y c z n e j ” łą c z y ł s ię z w y k le z n i e d o c e n i a n ie m z n a c z e n i a p o g lą d ó w g ło s z o n y c h p r z e z p o e tę w p r e l e k c j a c h p a r y s k i c h , a n a w e t z p e w n y m — o d z ie d z ic z o n y m p o p o z y ty w iz m ie — w s ty d l i w y m z a ż e n o w a n ie m p r z y p o d e jm o w a n i u p r o b l e m a t y k i M ic k ie w ic z o w s k ie g o m is ty c y z m u i m e s ja n iz m u . S ta n o w i s k o K o ł o d z ie j a j e s t k r a ń c o w o o d m ie n n e : a k c e n t u j ą c o r g a n ic z n o ś ć m y ś li M ic k ie w ic z a t r a k t u j e o n j e j p ó ź n ie js z e f a z y j a k o w y j a ś n i e n i e w c z e ś n ie js z y c h , a w ię c w i d z i w p r e l e k c j a c h p a r y s k i c h u k o r o n o w a n i e c a łe g o d o ty c h c z a s o w e g o r o z w o j u je g o m y ś li i k lu c z d o z r o z u m ie n i a je g o tw ó r c z o ś c i p o e t y c k i e j 2. 2. N a r z ę d z ie m a n a l i z y id e j j e s t d la a u t o r a p r z e d e w s z y s tk i m p o r ó w n y w a n i e ic h z e s o b ą , u m ie j s c o w i a n i e w r ó ż n y c h k o n t e k s ta c h i u w y d a t n i a n i e w t e n s p o s ó b p o d o b i e ń s t w i ró ż n ic . C a ła k s i ą ż k a w y p e ł n io n a j e s t k o m p a r a t y s t y k ą , c z a s e m w p r a w d z i e n a c i ą g a n ą (n p . z e s ta w i e n i a n ie k t ó r y c h p o g lą d ó w M ic k ie w ic z a z p o g l ą d a m i M a r k s a ) , a l e p r z e w a ż n ie i n t e r e s u j ą c ą i i n s p i r u j ą c ą d o d a ls z y c h b a d a ń . Z a k r e s s k o j a r z e ń a u t o r a j e s t o l b r z y m i : o d s t a r o ż y t n e j m y ś li h i n d u s k i e j d o filo z o f ii w s p ó łc z e s n e j. N a j b a r d z i e j w a r t o ś c i o w e w y d a j ą s ię u w a g i o z w ią z k a c h m y ś li M ic k ie w ic z a z m is ty c z n y m i i o k u l t y s t y c z n y m i ź r ó d ła m i r o m a n t y z m u o r a z o j e j k o n e k s j a c h z e w s p ó łc z e s n ą m u s p o - ł e c z n o - r e l ig i j n ą m y ś l ą f r a n c u s k ą . D o t e m a t u „ M ic k ie w ic z a F r a n c j a ” ( k tó r e g o w a ż n o ś ć s y g n a liz o w a ł F a b r e ) r e c e n z o w a n e d z ie ło d o s t a r c z a m a t e r i a ł u n i e z m ie r n ie b o g a te g o . 3. N a d e r c h a r a k t e r y s t y c z n a d l a k s ią ż k i j e s t r ó w n i e ż e k s p o n o w a n a w p i e r w o t n y m b r z m i e n i u j e j t y t u ł u te z a o M ic k ie w ic z u ja k o p r e k u r s o r z e w s p ó łc z e s n e g o p r a g m a 2 J a k o a u t o r y t a t y w n e p o t w i e r d z e n i e te g o p o g l ą d u t r a k t u j e K o ło d z ie j w y p o w ie d ź A . M i c k i e w i c z a z l i s t u d o g e n . S k r z y n e c k ie g o , z 23 I I I 1842 (cyt. z a : D zieła . W y d a n i e J u b ile u s z o w e . T . 15. W a r s z a w a 1955, s. 4 7 3 ): „ M o ja w i a r a w s ło w o A n d r z e j a j e s t s k u t k i e m c a łe g o m o je g o ż y c ia , w s z y s tk ic h m o ic h u s p o s o b ie ń i p r a c d u c h o w n y c h . K t o b y c z y ta ł p i s m a m o je , p r z e k o n a łb y s ię o t y m ” .
ty z m u . A u t o r p o j m u j e „ p r a g m a t y z m ” b a r d z o s z e ro k o , o g a r n ia t y m p o ję c ie m m . in . B e r g s o n a o r a z k a to l i c k i c h m o d e r n i s t ó w , t a k i c h j a k B lo n d e l i L e R o y . W g r u n c ie r z e c z y „ p r a g m a t y z m ” r ó w n o z n a c z n y j e s t d l a ń z a n t y r a c j o n a l i s t y c z n y m a k ty w iz m e m , c h a r a k t e r y s t y c z n y m d l a w i e lu n u r t ó w filo z o f ii p o c z ą tk u n a s z e g o s tu le c ia . A n t y c y p a c j i t a k p o ję te g o „ p r a g m a t y z m u ” d o p a t r u j e s ię K o ło d z ie j n i e t y lk o w m y ś la c h M ic k ie w ic z a o p r y m a c ie c z y n u n a d r e f l e k s j ą , le c z r ó w n i e ż w c a łe j p o s t a w i e p o e ty w o b e c z a g a d n ie ń f ilo z o f ic z n y c h , r e l i g i j n y c h i p o lity c z n y c h — p o s t a w i e u w a r u n k o w a n e j je g o „ c h a r a k t e r e m h e r o ic z n y m ” , je g o p o tę ż n y m w o l u n t a r y z m e m , k u l m i n u j ą c y m w d ą ż e n iu d o a u to k r e a c j i. T e z a o „ p r a g m a t y z m i e ” M ic k ie w ic z a z n a n a j e s t b a d a c z o m M ic k ie w ic z a z c y to w a n e j p r a c y J e a n F a b r e ’a 3. O p o k r e w i e ń s t w i e p o g lą d ó w M ic k ie w ic z a z b e r g s o n iz m e m p i s a li E d o u a r d K r a k o w s k i 4 i W in c e n t y L u to s ła w s k i. K o ło d z ie j p o w o ł u j e s ię n a L u t o s ła w s k ie g o , p r z y ta c z a n a w e t je g o p o g l ą d n a B e r g s o n a j a k o r e i n k a r n a c j ę M ic k ie w ic z a (s. 350). A n i r a z u n a t o m i a s t n ie p r z y w o ł u je n a z w i s k a S t a n i s ł a w a B r z o z o w s k ie g o — p i s a r z a , k t ó r y z e s ta w i a ł M ic k ie w ic z a z B e r g s o n e m , B lo n d e le m i m o d e r n i s t a m i k a t o l ic k im i, t r a k t o w a ł g o j a k o p r e k u r s o r a a n t y i n t e l e k t u a l i s t y c z n o - a k ty w i s t y c z n y c h p r ą d ó w i d e o w y c h s w e j w ł a s n e j e p o k i o r a z p o d k r e ś l a ł , ż e a b y z r o z u m ie ć p r e le k c j e p a r y s k i e , t r z e b a „ w ż y ć s ię w g łę b o k ie p r ą d y n o w o c z e s n e j f ilo z o f ii” 5. N a jw id o c z n ie j w y p o w ie d z i te , z a w i e r a j ą c e w s o b ie c a ły p r o g r a m b a d a ń , u s z ły u w a g i K o ło d z ie ja . T y m b a r d z i e j w a r t o p o d k r e ś lić , ż e je g o w y w o d y o z b ie ż n o ś c ia c h m y ś li M ic k ie w i c z o w s k ie j z s z e ro k o p o j ę t y m „ p r a g m a t y z m e m ” (a t a k ż e „ p r e p r a g m a t y z m e m ” k a r d y n a ł a N e w m a n a , E m e r s o n a i in n y c h m y ś lic ie li X I X w .) t r a k t o w a ć m o ż n a w p e w n e j m ie r z e j a k o r e a l iz a c j ę p r o g r a m u n a s z k ic o w a n e g o p r z e z a u t o r a L e g e n d y M ło d e j P olski. S p r ó b u j m y r o z w i n ą ć t ę t r z y p u n k t o w ą c h a r a k t e r y s t y k ę n a p r z y k ła d z i e k o n k r e t n y c h a n a l i z i r o z u m o w a ń a u to r a . P o z w o li to u n i k n ą ć s t r z e s z c z a n ia d z ie ła (co w o b e c o g ro m n e g o b o g a c tw a p r o b l e m a t y k i b y ło b y p r z e d s ię w z ię c ie m z g ó r y s k a z a n y m n a n ie p o w o d z e n ie ) , a z a r a z e m d a ć c z y te ln ik o w i p r z y n a j m n i e j o g ó ln e p o ję c ie o je g o z a w a r t o ś c i i k o n s t r u k c ji .
K s ią ż k a s k ł a d a s ię z t r z e c h c z ę ś c i: L e P o ète, L e M y s tiq u e i L e P o litiq u e. P o s z c z e g ó ln e c z ę ś c i d z ie lą s ię n a k s ię g i, a t e z k o le i n a r o z d z ia ły . K s ię g a I p o ś w ię c o n a z o s ta ła o ś w ie c e n io w e m u d z ie d z ic tw u m y ś li M ic k ie w ic z a (R ôle ré g u la te u r de la P h ilo soph ie des L u m ières). O d r a z u n a w s tę p i e p o d k r e ś l a a u to r , ż e o c ią g ło ś c i m y ś li M ic k ie w ic z a s t a n o w i s t a le w n i e j o b e c n y c z y n n i k p r a g m a ty c z n y (s. 24). W id e o lo g ii f ilo m a c k ie j w y c h w y t u j e w ą t k i, k t ó r e z je s z c z e w i ę k s z ą m o c ą w y s tą p i ły w p o g lą d a c h M ic k ie w ic z a z l a t c z t e r d z i e s ty c h : p e r f e k c jo n i z m m o r a l n y , łą c z e n ie w ie d z y z c n o tą , n a r o d o w o ś c i z u n i w e r s a l i z m e m , p o l it y k i z e t y k ą ; w id z i w n ie j n a w e t p ie r w s z e z a r y s y te o r i i n a d c z ło w ie k a i m e s ja n i c z n e j r o l i c ie r p ie n i a (s. 25). P o g l ą d y e ty c z n e m ło d e g o M ic k ie w ic z a t r a k t u j e ja k o m ie s z a n i n ę u t y l i t a r y z m u z r o m a n t y z m e m i p r e r o m a n - ty c z n ą m is ty k ą m a s o ń s k ą , k ł a d ą c ą n a c i s k n a s a m o d o s k o n a le n ie w e w n ę tr z n e . U m i e j s c o w ią p o g lą d y M ic k ie w ic z a w o g ó ln y m o b r a z ie O ś w ie c e n ia p o ls k ie g o , z w ła s z c z a O ś w ie c e n ia w ile ń s k ie g o , s z c z e g ó ło w o a n a l i z u j e ic h z w ią z k i z i d e a m i f r a n c u s k i c h
3 Z o b . F a b r e , op. c it. C z y ta m y t a m m . in . (s. 160), ż e k i e r u n e k r o z w o ju m y ś li M ic k ie w ic z a z b ie g a ł s ię „z o g ó ln ą e w o l u c j ą r o m a n t y z m u , a z w ła s z c z a r o m a n t y z m u f r a n c u s k ie g o , k t ó r y m ię d z y 1830 i 1848 r o k i e m z m ie n ia o b lic z e i p r z e c h o d z i od k w i e ty z m u d o p r a g m a t y z m u ” . 4 E. K r a k o w s k i , A d a m M ic k ie w ic z , p h ilo so p h e m y s tiq u e . P a r i s 1935. 3 S. B r z o z o w s k i , L eg en d a M ło d e j P o lsk i. W y d . 2. L w ó w 1910, s. 412. Z o b . A. W a l i c k i , S ta n isła w B r z o z o w s k i i filo zo fia p o lsk ieg o ro m a n ty zm u . „ S tu d ia F ilo z o f ic z n e ” 1969, n r 4.
312
R EC E N Z JEr a c j o n a l i s t ó w o r a z f ilo z o f ó w i m o r a l i s t ó w a n g ie l s k i c h i s z k o c k ic h . W o lt e r i a n iz m m ło d e g o M ic k ie w ic z a u w a ż a z a n a d e r p o w ie r z c h o w n y , n a j i s t o t n i e j s z e k o m p o n e n ty o ś w ie c e n io w o ś c i p o e ty u p a t r u j e w p o s z u k i w a n ia c h o c z y s z c z o n e j z d o g m a t y z m u „ r e - lig ii w e w n ę t r z n e j ” i w id e i r e w o lu c y jn e g o c z y n u ( p r z y k ł a d A m e r y k i i F r a n c ji ) .
O s o b n y r o z d z ia ł p o ś w ię c ił a u t o r m is ty c y z m o w i o k u l ty s ty c z n e m u w W iln ie . W p ły w y m e s m e r y z m u , g a lw a n i z m u i p e te r s b u r s k i e g o m a r t y n i z m u d o s ię g ły M ic k ie w ic z a j u ż w r. 1818, r ó w n o c z e ś n ie z w o l t e r i a n i z m e m . P r ą d y t e b u d z ił y p o c z u c ie m is ty c z n e j w ię z i c z ło w ie k a z n a t u r ą , a z a r a z e m p r a g n ie n ie w y z w o l e n i a s ię z d e te r m i n i z m u ś w ia t a c z a s o w o - p r z e s tr z e n n e g o . D la te g o t e ż m o g ły o n e łą c z y ć s ię z s e n s u a l is ty c z n y m e m p ir y z m e m , p o s t u l u ją c y m s w o is tą r e h a b i l i t a c j ę n a t u r y , a z a r a z e m t o r o w a ć d r o g ę w p ły w o m n ie m ie c k ie g o id e a liz m u .
R o z w ija t ę m y ś l k s ię g a I I , z a t y t u ł o w a n a : D u se n s u a lis m e au s e n tim e n ta lism e .
W n i e z m ie r n ie i n t e r e s u j ą c y m r o z d z ia le o f ilo z o f ic z n y c h ź r ó d ła c h r o m a n t y z m u p o k a z u je K o ło d z ie j r o lę u c z u c ia , z m y s ło w o ś c i, ja k o p u n k t u s ty c z n e g o m ię d z y n i e m i e c k im r o m a n t y z m e m a e m p i r y z m e m A n g lik ó w i s e n s u a l iz m e m C o n d illa c a . Z a u f a n i e d o z m y s łó w z n a j d o w a ło u j ś c ie w d o t a r c i u d o p o n a d z m y s ło w o ś c i, k r y t y k a r a c j o n a l i z m u z e s t a n o w i s k a e m p i r y z m u (H u m e ) p r o w a d z i ł a d o u s a n k c j o n o w a n i a p i e r w i a s t k a i r r a c j o n a ln e g o (s. 43— 44). P o d w a ż e n i e m r a c j o n a l i z m u b y ł r ó w n i e ż n a t u r a l i z m , u m o ż l i w i a ją c y p ł y n n e p r z e j ś c ie d o r o m a n ty c z n e g o k u l t u l u d u i e g z a lt a c j i u c z u ć . O ś w ie c e n io w e p o s z u k i w a n ia r e lig ii n a t u r a l n e j z n a la z ły k o n t y n u a c j ę w p a n t e i z m i e i w i t a l i z m i e m i s ty c z n y m r o m a n t y k ó w . W t e n s p o s ó b d o k o n a ło s ię n a w r ó c e n i e M ic k ie w ic z a n a „ g e r - m a n i z m ” . A u t o r p o d k r e ś l a z r e s z tą , ż e n ie b y ła to k o n w e r s j a t o t a l n a : u p o c z ą tk ó w i p r z y k o ń c u d r o g i ż y c io w e j p o e ty z d e c y d o w a n ie p r z e w a ż a ł y w p ł y w y f r a n c u s k i e (s. 56). W n a s t ę p n y c h r o z d z i a ł a c h m ó w i K o ło d z ie j o d u a li z m i e r o z u m u i u c z u c ia , o m i s ty c e u c z u c ia i o p r o b l e m a t y c e z a ś w i a t ó w w p o e z ji m ło d e g o M ic k ie w ic z a . D o z a g a d n i e n i a z w ią z k ó w m ię d z y o ś w ie c e n io w y m s e n s u a l iz m e m a r o m a n t y z m e m w r a c a w k s ię d z e I I I , p o ś w ię c o n e j p r z e z w y c ię ż a n i u p r z e z p o e tę r o m a n t y c z n e g o s u b i e k t y w iz m u . T u w ł a ś n i e p o r a z p i e r w s z y w y ł a n ia s ię o g ó ln y z a r y s p r z e d s t a w i o n e j w k s i ą ż c e i n t e r p r e t a c j i m y ś li M ic k ie w ic z a — i n t e r p r e t a c j i z o g n is k o w a n e j w o k ó ł p o j ę c i a h e r o iz m u . P u n k t e m s t y k u m y ś li o ś w ie c e n io w e j z r o m a n t y z m e m o k a z u j e s ię w t e j p e r s p e k t y w i e H e lw e c ju s z o w s k a g l o r y f ik a c j a s iln y c h n a m i ę tn o ś c i . K u l t b o h a te r ó w , w e d l e K o ło d z ie ja , to o s t a te c z n a k o n k r e t y z a c j a i z a w ę ź le n i e g łó w n y c h w ą t k ó w m y ś li M ic k ie w ic z o w s k ie j, t a k i c h j a k g l o r y f i k a c j a u c z u c ia , n a t c h n i e n i a i d z ia ł a n i a , i d e a m is ji. W M ic k ie w ic z o w s k ie j k o n c e p c ji b o h a t e r a w y r ó ż n i a a u t o r d w a e le m e n ty , a n ty t e ty c z n e , a le ś c iś le s p r z ę ż o n e z e s o b ą : e l e m e n t p a s y w n y — ,<bycie w y b r a n y m ” („ électio n ”) i e le m e n t a k ty w n y , z n a j d u j ą c y w y r a z w d ą ż e n iu d o a u to k r e a c j i. N a jw y ż s z ą f o r m ą , n i e j a k o u w ie ń c z e n ie m h e r o iz m u j e s t m e s ja n i z m ( a u t o r p o le m iz u je w t e j k w e s t i i z A r t u r e m G ó r s k im , k t ó r y w M o n sa lw a c ie p r z e d s t a w i ł m e s ja n i z m M ic k ie w ic z a j a k o w y r z e c z e n ie s ię in d y w i d u a l i s t y c z n e g o h e r o iz m u ) . S t o s u n e k M ic k ie w ic z a d o j e d n o s te k i z b io r o w o ś c i j e s t z a w s z e „ m e s j a n i c z n y ” i „ a r y s t o k r a t y c z n y ” , b o w ie m n a js z l a c h e tn i e js z e f u n k c j e p o w i e r z a o n z a w s z e w y b r a n y m (s. 87; i n n a r z e c z , ż e t a k ą „ a r y s t o k r a c j ą ” , z b io r o w o ś c ią w y b r a n ą , m o ż e b y ć też lu d , j a k m ia ło to m ie j s c e z w ła s z c z a w m ło d z ie ń c z y c h l a t a c h p o e ty ) . P i e r w i a s t e k m e s ja n i s t y c z n y — p o c z u c ie „ n a m a s z c z e n i a ” , s p e c ja ln e g o w y r ó ż n i e n i a — o b e c n y j e s t u M ic k ie w ic z a j u ż w b y r o n ic z n e j, r o m a n t y c z n o - i n d y w i d u a l i s t y c z n e j f a z ie je g o t w ó r c zo ści. R o m a n ty c z n y in d y w i d u a l i z m G u s ta w a , p r o m e t e i z m K o n r a d a i w i d z e n i e k s i ę d z a P i o t r a to k o l e j n e e ta p y n a d r o d z e d o m e s ja n i z m u sen su s tr ic to, w y ło ż o n e g o w K się g a c h i w p r e le k c j a c h . Z a p o w ie d z ia n y w D zia d a ch „ m ą ż 44” t o s w o is ta s y n t e z a K o n r a d a z k s ię d z e m P i o t r e m (s. 106).
C a ła b io g r a f ia i n t e l e k t u a l n a M ic k ie w ic z a p r z e d I I I cz. D zia d ó w i K się g a m i n a ro d u i p ie lg r z y m s tw a u k a z a n a z o s t a ł a w t e n s p o s ó b j a k o s w o is ty p r e m e s j a n i z m , z a ś s a m e K s ię g i ja k o „ p r e l u d iu m d o m e s ja n i z m u m is ty c z n e g o ” , z a r y s o w a n e g o w w i d z e n i u k s ię d z a P io tr a , a w y ło ż o n e g o n a j p e ł n i e j w p r e l e k c j a c h p a r y s k i c h . W p e r s p e k t y w i e te j u m ie s z c z a K o ło d z ie j c a ł ą tw ó r c z o ś ć M ic k ie w ic z a , a c z k o lw ie k w n i e k t ó r y c h u t w o r a c h p o e ty d o s tr z e c m o ż e , co n a jw y ż e j, p o s z c z e g ó ln e s k ł a d n i k i m e s ja n iz m u . D ą ż n o ś ć d o w p i s a n i a w p o w y ż s z e r a m y i n t e r p r e t a c y j n e c a łe j p r o b l e m a t y k i M ic k ie w ic z o w s k ie j d a je n ie k ie d y w e f e k c ie i n t e r p r e t a c j e j e d n o s tr o n n e , l u b w r ę c z n a c i ą g n i ę t e . T r z e b a j e d n a k ż e p r z y z n a ć , ż e w w ię k s z o ś c i w y p a d k ó w o w o s p o j r z e n i e su b sp e c ie m e s ja n i z m u d a ło r e z u l t a t y n a d e r p o u c z a ją c e . M a ło k o m u n p . p r z y s z ło b y do- g ło w y d o s z u k iw a ć s ię „ p r e m e s j a n i z m u ” w Ż y w ili i G ra ży n ie . A j e d n a k n ie m o ż n a o d m ó w ić r a c j i w y w o d o m K o ło d z ie ja , ż e w u t w o r a c h ty c h w y s t ę p u j e i d e a z b a w i e n - n o ś c i o f i a r y z k r w i, b ę d ą c a w a ż n y m k o m p o n e n t e m id e o lo g ii m e s ja n i s t y c z n e j , a z a r a z e m j e d n ą z e ś c ie ż e k , k t ó r e d o p r o w a d z i ł y p o e tę d o t e j id e o lo g ii. N a j w i ę k s z e k ło p o ty s p r a w i a a u to r o w i i n t e r p r e t a c j a P a n a T a d eu sza . W y z n a je o n w r ę c z , ż e d z ie ło to w y d a j e s ię d e w i a c ją o d c e n t r a l n e j , r o m a n t y c z n e j l i n i i r o z w o jo w e j , o d r z u c e n ie m p r o m e te iz m u i m e s ja n i z m u c a łe j p o p r z e d n i e j tw ó r c z o ś c i p o e ty (s. 160). S p o s ó b w y b r n i ę c i a z t y c h k ło p o tó w n i e je s t, n i e s te t y , p r z e k o n y w a j ą c y , a c a ły r o z d z i a ł o Pan u T adeu szu n a le ż y d o n a js ła b s z y c h w k s ią ż c e . W j e d n y m z p o p r z e d n i c h a u t o r t r a f n i e z a u w a ż y ł, ż e a k ty w iz m w ła ś c iw y m e s ja n i z m o w i p r o w a d z i ł d o w a r t o ś c i u j ą c e g o w y r ó ż n ie n ia c z a s u t e r a ź n i e js z e g o („qui d it a ctio n , d it a c tu a lité” ),
P an T a d e u sz z a ś b y ł „ p o ż e g n a n ie m z p r z e s z ło ś c ią n a r o d o w ą ” (s. 95). U w a g a t a n i e w y j a ś n i a j e d n a k z w ią z k u m ię d z y p r z e s z ło ś c ią a p r z y s z ło ś c ią , m ię d z y „ t r a d y c j ą ” a „ p r o f e c j ą ”. W y n ik a to , j a k s ię z d a je , z n i e d o c e n i a n ia p r z e z a u t o r a w ą t k ó w t r a d y c j o n a l i s t y c z n y c h w ś w ia to p o g lą d z ie M ic k ie w ic z a , a t a k ż e z o g ó ln e j k o n c e p c ji m e s j a n i z m u , a k c e n tu j ą c e j n ie c o j e d n o s t r o n n i e je g o „ p r a g m a t y z m ” , a w y r a ź n i e n e g li ż u ją c e j z a w a r t e w n im e le m e n ty t r a d y c jo n a l iz m u . ( W a r to p r z y p o m n i e ć w t y m m ie js c u , ż e z d a n i e m k o m p e t e n tn y c h z n a w c ó w p r z e d m io t u — o b e c n o ś ć e le m e n t ó w t r a d y c j o n a liz m u l u b q u a s i - tr a d y c j o n a li z m u w id e o lo g ia c h m e s ja n i s t y c z n y c h j e s t z ja w i s k i e m ty p o w y m , z w ią z a n y m z s a m ą s t r u k t u r ą m y ś l e n i a m e s ja n is ty c z n e g o ) . W ś r ó d b e z p o ś r e d n ic h i p o ś r e d n i c h i n s p i r a t o r ó w m y ś li M ic k ie w ic z a w y m i e n i a K o ło d z ie j w s z y s tk ic h n ie m a l w s p ó łc z e s n y c h m u m y ś lic ie li f r a n c u s k i c h — o d k o n s e r w a t y s tó w d o u to p ij n y c h s o c ja lis tó w . Z w r a c a u w a g ę n a p o d n i e t ę - w y z w a n i e , j a k ą b y ł d l a p o e ty f r a n c u s k i m e s ja n iz m n a r o d o w y , z a w a r t y im p lic ite w p o g l ą d a c h h is t o r y k ó w e p o k i R e s t a u r a c j i , a w y ło ż o n y e x p re s sis v e r b is p r z e z C h a t e a u b r i a n d a i L a m a r t i n e ’a, M i- c h e l e t a i Q u in e ta . N a jw ię k s z e z n a c z e n ie p r z y p is u je j e d n a k w p ł y w o w i S a i n t- M a r t i n a . N ie j e s t to te z a n o w a ; a n a lo g ic z n y p o g lą d w y p o w ia d a ł j u ż P ig o ń , a w f o r m ie b a r d z ie j k a te g o r y c z n e j J e a n F a b r e i W ik t o r W e i n t r a u b 6. T r z e b a w p r a w d z ie p r z y z n a ć , ż e K o ło d z ie jo w i u d a ło s ię d o k o n a ć p e w n e g o k r o k u n a p r z ó d w ś l e d z e n iu b a r d z o k o n k r e t n y c h , a c z k o lw ie k t r u d n o z a u w a ż a ln y c h , z w ią z k ó w m y ś li M ic k ie w ic z a z i d e a m i „ n i e z n a n e g o f ilo z o f a ” . S z c z e g ó ln ie i n t e r e s u j ą c a j e s t z te g o p u n k t u w i d z e n i a p r z e d ło ż o n a w k s ią ż c e a n a l i z a I I I cz. D zia d ó w . I n t e r e s u j ą c a , a c z k o n t r o w e r s y j n a . K o n t r o w e r s y j n e (a w p e w n e j m ie r z e n a w e t w e w n ę t r z n i e s p r z e c z n e ) w y d a j e s ię m . in . w s tę p n e o ś w ia d c z e n ie a u to r a , iż z filo z o fic z n e g o p u n k t u w i d z e n i a j e s t t o u t w ó r c h a o ty c z n y i p o z b a w io n y w ię k s z e j w a r to ś c i, a c z k o lw ie k ( ja k o d o k u m e n t p s y c h o lo g ic z n y ) j e s t j e d n o c z e ś n ie w y j a ś n i e n i e m c a łe j f ilo z o f ic z n e j p r z y s z ło ś c i p o e ty (s. 98).
6 P o r . S. P i g o ń , Idee S a in t-M a rtin a w „ K sięgach n a ro d u i p ie lg r z y m s tw a p o ls k ie g o ”. W : Z e p o k i M ic k ie w ic za . L w ó w 1922. — F a b r e , op. cit. — W. W e i n t r a u b , L ite ra tu re as P ro p h ecy. T h e H a g u e 1959.
314
R E C E N Z JEW r o z w a ż a n ia c h o M ic k ie w ic z o w s k im k u l c i e b o h a te r ó w z n a j d u j e m y p ie r w s z e r o z w i n ię te p o r ó w n a n i e M ic k ie w ic z a z B e r g s o n e m . Z b ie ż n o ś c i m ię d z y o b u m y ś lic ie la m i d o s tr z e g a a u t o r w k o n c e p c ji i n t u i c j i , tw ó r c z e g o u c z u c ia („é m o tio n c ré a tric e” ) i w o li, w id e i s k o k o w e g o c h a r a k t e r u p o s t ę p u m o r a ln e g o , d o k o n u j ą c e g o s ię z a p o ś r e d n i c t w e m h e r o ic z n y c h j e d n o s te k , i w r e s z c ie w „ p e w n e g o r o d z a j u w i t a l i z m i e ” , k tó r e g o n a t u r a l n y m u w i e ń c z e n i e m s t a ł s ię w o b u w y p a d k a c h c h r z e ś c ij a ń s k i m is ty c y z m (s. 96). D r u g a c z ę ś ć k s ią ż k i, t r a k t u j ą c a o M ic k ie w ic z u - m is ty k u , m ó w i g łó w n ie o p o g l ą d a c h p o e ty z o k r e s u t o w ia n iz m u . A u t o r k w e s t i o n u je z r e s z t ą p r a w o m o c n o ś ć te g o o k r e ś l e n i a : id e e p r e l e k c j i p a r y s k i c h s ą d l a ń n i e r e z u l t a t e m k o n w e r s j i , le c z u w i e ń c z e n ie m c a łe j p o p r z e d z a j ą c e j j e e w o l u c j i id e o w e j p o e ty . G ł ó w n y m i n s p i r a t o r e m M ic k ie w ic z a b y ł S a i n t - M a r t i n , w s t o s u n k u d o k tó r e g o T o w i a ń s k i b y ł j e d y n i e e p ig o n e m (s. 179). W k w e s t i i t e j K o ło d z ie j f o r m u ł u j e s w ó j p o g l ą d b a r d z o r a d y k a l n ie , r a d y k a l n i e j , b y ć m o ż e , n iż p o z w a l a ją n a to w y n i k i je g o w ł a s n y c h , k o n k r e t n y c h a n a l iz : „ B e z w ą t p ie n i a , S a i n t - M a r t i n w y s ta r c z y ł b y , a b y w y j a ś n i ć c a ły t o w i a n i z m ” (s. 308). S w e r o z w a ż a n ia o M i c k ie w i c z u - m is ty k u z a m k n ą ł a u t o r w d w ó c h k s ię g a c h . P i e r w s z a z n ic h , p t. L e „D uch”, sou rce de lu m ière, s k ł a d a s ię z r o z d z ia łó w p o ś w ię c o n y c h ( k o le jn o ) : e s te ty c e p o e ty , p o g lą d o m n a ję z y k (La R é v é la tio n lin g u istiq u e ),
k o n c e p c ji m it u i f o lk lo r u , p o ję c iu „ d u c h a ”, r o z u m i e n i u p o z n a n i a j a k o w iz ji d u c h o w e j (La V isio n d an s le „D uch”) o r a z M ic k ie w ic z o w s k im o c e n o m p o s z c z e g ó ln y c h filo z o fó w . C e n t r a l n ą k a te g o r ią j e s t t u p o ję c ie „ d u c h a ” (s ło w o „ d u c h ” a u t o r — nb.
w ś l a d z a M ic k ie w ic z e m — u w a ż a z a n i e p r z e t ł u m a c z a ln e i p o d a j e j e z a w s z e w j ę z y k u p o ls k im ) . O b s z e r n e w y j a ś n i e n i e t r e ś c i te g o p o ję c ia j e s t p r a w d z i w y m p o p is e m e r u d y c j i i w i r t u o z e r ii k o m p a r a ty s t y c z n e j . W y k a z u je o n o , ż e p o j m o w a n i e d u c h a n ie j a k o a n ty t e z y m a t e r i i ( j a k m ia ło to m ie js c e w id e a l is ty c z n e j f ilo z o f ii n ie m ie c k ie j) , le c z ja k o ( m ó w ią c s ło w a m i C ie s z k o w s k ie g o ) „ g łę b o k ie g o z je d n o c z e n ia id e a ln o ś c i z m a t e r i a l n o ś c i ą ” m ia ło z a s o b ą n ie t y lk o l u d o w ą i l i t e r a c k ą t r a d y c j ę s ło w ia ń s k ą , a l e r ó w n ie ż lic z n e p r e c e d e n s y w p a tr y s ty c e , w filo z o f ii s t a r o ż y t n e j , a n a w e t w f i l o z o f ia c h s t a r o ż y t n e j A z ji. Ś le d z ą c je , a u t o r z a t r z y m u j e s ię n a k o n c e p c ja c h „ d u s z y m a t e r i a l n e j ” w filo z o f ii j o ń s k i e j , n a p o m y s ła c h g n o s ty k ó w i f ilo z o f ó w a l e k s a n d r y j s k i c h ; s ię g a ją c je s z c z e g łę b ie j, d o c h o d z i d o p o ję c ia „ A t m a n ” w m ito lo g ia c h h i n d u s k i c h , a s z u k a ją c a n a lo g ii X I X - w i e c z n y c h w s k a z u j e n a s p i r y t u a l i z m R e n o u v ie r a . W w y w o d a c h ty c h , n i e w ą t p l iw ie n a d e r p o u c z a ją c y c h , u d e r z a w s z a k ż e p e w n a c h a o - t y c z n o ś ć i b r a k w y w a ż o n y c h p r o p o r c j i . Z j e d n e j s t r o n y o d c z u w a s ię n a d m i a r , a z i n n e j — p e w i e n n ie d o s y t. T a k n p . w y d a j e się , ż e w a r t o b y b y ło z a t r z y m a ć s ię r ó w n i e ż n a p o j ę c i u „ d u c h a ” w filo z o f ii i m is ty c e e p o k i r o m a n t y z m u (n p . w f i lo z o f ii S c h e llin g a , w „ te o z o f ic z n y m n a t u r a l i z m i e ” tz w . p ó ź n y c h i d e a l is tó w n ie m ie c k ic h ) , m . in . w e w s p ó łc z e s n e j M ic k ie w ic z o w i r o m a n t y c z n e j filo z o f ii p o ls k ie j. K o ło d z ie j m ó w i w p r a w d z ie o C ie s z k o w s k im , a le p o m i j a w s w e j k o m p a r a t y s t y c e K r a s iń s k ie g o i S ło w a c k ie g o , T r e n t o w s k ie g o i L i b e l t a ; c o d z iw n ie js z e , n ie a n a l i z u j e r ó w n ie ż r o z u m i e n i a „ d u c h a ” w m is ty c e T o w ia ń s k ie g o , a c z k o lw ie k n ie z a s t ę p u j e t a k i e j a n a l i z y a n a l i z ą o d p o w ie d n ic h f r a g m e n t ó w d o k t r y n y S a i n t- M a r t i n a . B a r d z o c ie k a w e s ą r o z w a ż a n ia o P l a to ń s k ic h i n e o p la t o ń s k i c h i n s p i r a c j a c h m y ś li M ic k ie w ic z a (zob. s. 186, 2 28): a u t o r s o l i d a r y z u j e s ię t u z L u to s ła w s k im , k t ó r y d o w o d z ił, ż e c a ły p o ls k i m e s ja n i z m w y s z e d ł z p lo ty n iz m u . P o g l ą d y M ic k ie w ic z a n a p o e z ję , n a s z tu k ę ja k o w iz ję , a t a k ż e c h a r a k t e r y s t y c z n a i k o n s t y t u t y w n a d l a m e s j a - n i z m u k o n c e p c ja „ b ó lu c h a r y z m a t y c z n e g o ” (s. 195) w y p r o w a d z o n e z o s ta ły z S a i n t - - M a r t i n a . C ie k a w e i t r a f n e w y d a j ą s ię z e s ta w i e n i a r o z u m o w a ń M ic k ie w ic z a z f i l o z o f ią V ic a ( k o n c e p c je te o f a n ic z n e , m y ś li o p r o g r e s y w n e j d e s a k r a l iz a c j i, „ n a t u r a l i - z a c j i ” d u c h a lu d z k ie g o — p r z y z a z n a c z e n iu , ż e V ic o , w o d r ó ż n ie n iu o d M ic k ie w i c z a , r a c j o n a l i z o w a ł to , co i r r a c jo n a l n e ) , u w a g i o a s y m il a c j i p r z e z p o e tę p e w n y c h
id e j H e g lo w s k ic h z a p o ś r e d n i c t w e m f ilo z o f ic z n y c h d z ie ł H a n u s c h a , o r o z lic z n y c h k o n t e k s ta c h i i n s p i r a c j a c h M ic k ie w ic z o w s k ie j f ilo z o f ii j ę z y k a ( g łó w n e ź r ó d ło i n s p i r a c j i u p a t r u j e K o ło d z ie j w M y s te riu m M agn u m B ö h m e g o ). W r o z d z ia le o s t o s u n k u p o e ty d o w y m i e n i a n y c h w p r e l e k c j a c h f ilo z o f ó w s z c z e g ó ln ie c e n n e s ą k o m e n t a r z e d o M ic k ie w ic z o w s k ic h o c e n m y ś lic ie li f r a n c u s k i c h . N a t o m i a s t n a jw ię c e j w ą t p li w o ś c i n a s u w a j ą k o m e n t a r z e d o w y p o w ie d z i p o e ty - p r o f e s o r a o K r ó lik o w s k im , T r e n t o w - s k im , B u k a ty m i i n n y c h m y ś lic ie la c h p o ls k ic h .
N a s t ę p n a k s i ę g a n o s i t y t u ł : L e T ra v a il d’a u to créa tio n . K o n c e n t r u j ą c s w e a n a liz y . w o k ó ł id e i „ a u t o k r e a c j i ” n a w i ą z a ł a u t o r (zob. s. 349) d o z a p o m n i a n e j b r o s z u r y » L u to s ła w s k ie g o 7. E x p ressis v e r b is id e ę a u t o k r e a c j i f o r m u ło w a ł , j a k w ia d o m o , H o e n e - W r o ń s k i. K o ło d z ie j z d a j e s o b ie z te g o s p r a w ę , s t w i e r d z a n a w e t (s. 413, 418), ż e M ic k ie w ic z u s i ł o w a ł p o d e p r z e ć t ę id e ę W r o ń s k ie g o s w y m w ł a s n y m p r o m e t e i z m e m n a r o d o w y m . N ie b y ła to j e d n a k u M ic k ie w ic z a id e a z a p o ż y c z o n a , a le id e a - u c z u c ie , n i e f o r m u ł o w a n a w s ło w a c h , a le o b e c n a w c a ł e j je g o tw ó r c z o ś c i. R ó w n ie ż k o n c e p c ja m e t e m p s y - c h o z y b y ła , z d a n i e m a u to r a , s p o s o b e m w y r a ż a n i a u c z u ć , k t ó r e p o e ta g łę b o k o p r z e ż y ł n a w i e le l a t p r z e d p o z n a n i e m T o w ia ń s k ie g o (s. 347). U c z u c ia t e d a j ą s ię s p r o w a d z ić w ł a ś n i e d o id e i a u t o k r e a c j i — d o w i z ji c z ło w ie k a ja k o is to ty , k t ó r a w n i e u s t a n n y m w y s ił k u p r a c y w e w n ę t r z n e j s t w a r z a s a m a s ie b ie , w z n o s i s ię c o r a z w y ż e j, w c i e l a j ą c s ię w e w c ią ż n o w e p o s ta c ie . R e z u l t a t y p r a c y d u c h o w e j n i e g in ą , a le a k u m u l u j ą s ię i p o tę ż n ie ją , z n a j d u j ą c d l a s ie b ie n o w e i n k a r n a c j e . W t e n s p o s ó b w h i s t o r ii k s z t a ł t u j e s ię „ c z ło w ie k w i e c z n y ” . W o w y c h p a li n g e n e t y c z n y c h p r z e o b r a ż e n ia c h d o s t r z e g a a u t o r a n a lo g ię d o s e r i i p r z e m i a n b o h a te r ó w M ic k ie w ic z a : A lf p r z e m ie n ia s ię w W a lle n r o d a , G u s ta w w ' K o n r a d a , J a c e k S o p lic a w k s ię d z a R o b a k a (s. 348). W r o z d z i a ł a c h o a u t o k r e a c j i z n a j d u j e m y m . in . s z c z e g ó ło w e o m ó w ie n ie d o k t r y n y T o w ia ń s k ie g o . J a k j u ż w ie m y , a u t o r p o t r a k t o w a ł M i s tr z a A n d r z e j a b a r d z o s u r o w o — u z n a ł go w p r a w d z ie ( w b r e w z n a n e j o p in ii M ic k ie w ic z a o T o w i a ń s k im ja k o c z ło w ie k u „ p r o s ty m , n i e k s i ą ż k o w y m ” ) z a m ę ż a w ie lc e u c z o n e g o , a le o d m ó w ił m u w s z e lk ie j o r y g in a ln o ś c i — w s t o s u n k u d o m is ty k ó w lio ń s k ic h i a w in io ń s k ic h , a t a k ż e w z e s ta w i e n i u z v i n tr a s i z m e m d z ie ła T o w ia ń s k ie g o b y ły , je g o z d a n ie m , j e d y n i e „ w u l g a r n y m p l a g i a t e m ” (s. 296). M ic k ie w ic z z n a ł d z ie ła B ö h m e g o i S a i n t - M a r t i n a le p ie j n iż T o w ia ń s k i, a w ię c w d z ie d z in ie t e o r i i M is tr z n i e m ó g ł m u w s k a z a ć n ic n o w e g o (s. 311). Z g o d n ie z t ą t e z ą r z e c z y w is te z n a c z e n ie w p ł y w u T o w ia ń s k ie g o u p a t r u j e K o ło d z ie j w y łą c z n ie w z e s p o le p r a k ty c z n y c h z a s to s o w a ń , k t ó r e o k r e ś l a m ia n e m „ a s c e z y t o w i a n i s t y c z n e j ” . M o ż n a s p i e r a ć s ię o t r a f n o ś ć tę g o o k r e ś l e n i a — w ia d o m o p r z e c ie ż , ż e T o w i a ń s k i w y s tę p o w a ł p r z e c iw k o j e d n o s tr o n n i e a s c e ty c z n e m u m o d e lo w i c h r z e ś c ij a ń s t w a , k ł a d ł n a c i s k n a d z ia ł a n i e i w i ą z a ł z t y m n a w e t p e w n e g o r o d z a j u „ r e h a b i l i t a c j ę c i a ł a ” 8. A le s ło w o „ a s c e z a ” n ie m u s i p r z e c ie ż o z n a c z a ć k o n t e m p la c y jn e g o o d w r ó c e n ia s ię o d ś w i a t a — ś w ia d c z y o t y m c h o c ia ż b y W e b e r o w s k ie p o ję c ie „ a s c e z y w e w n ą t r z ś w i a t o w e j ” . T a k czy in a c z e j, m y ś l a u t o r a j e s t j a s n a : p r z e z „ a s c e z ę ” r o z u m ie o n z e s p ó ł ć w ic z e ń k s z t a ł t u j ą c y c h i u t r w a l a j ą c y c h d y s c y p lin ę m o r a ln ą , o k r e ś lo n e t e c h n i k i „ r o z p ł o m i e n ia n i a d u s z y ” (n p . w y d o b y w a n i e z s ie b ie „ t o n u ”, w z a j e m n e s p o w ie d z i) o r a z r e g u ły q u a si- z a k o n n e g o w s p ó łż y c ia , u m o ż l i w i a j ą c e w z a j e m n e p r z e k a z y w a n i e s o b ie o w o c ó w „ p r a c y d u c h o w e j ” . D o d a tk o w y m u z a s a d n i e n i e m t e r m i n u „ a s c e z a ” j e s t e le m e n t „ m o r a ln e g o m a s o c h i z m u ” , o b e c n y , z d a n i e m K o ło -7 W . L u t o s ł a w s k i , U n g ra n d in itia te u r : A d a m M ic k ie w ic z. G e n è v e 1902. 8 Z o b . A. S i k o r a , P o sła n n ic y S ło w a . H o en e-W ro ń sk i. T o w ia ń sk i. M ick iew icz.
316
R EC E N Z JE d z ie ją , w c a łe j tw ó r c z o ś c i p o e ty i z n a j d u j ą c y w y r a z w i d e i „ b ó lu c h a r y z m a t y c z n e g o " i o d k u p ic ie ls k ie j r o l i c ie r p ie n i a („m essia n ism e d o u lo u r e u x ”) . P r z e d s t a w i o n a w k s ią ż c e o c e n a T o w ia ń s k ie g o w y d a j e s ię n ie c o k r z y w d z ą c a . Z a s tr z e ż e n ie t o n i e d o ty c z y o k r e ś l e n i a w z a j e m n e g o s t o s u n k u M ic k ie w ic z a i T o w i a ń s k ie g o , a le o c e n y s a m e g o t o w ia n iz m u . T o w i a ń s k i — j a k s ł u s z n i e p i s a ł B r z o z o w s k i — „ n a k a z y w a ł k a ż d y id e a ł, k a ż d ą e k s ta z ę » p rz e ć p r z e z c ia ło « , t j . s t w i e r d z a ć , czy i s t n i e j e o n a , c z y m o ż e is t n ie ć j a k o » s ta n c z y n n y « ” 9. U z n a n i e „ s t a n u c z y n n e g o ” z a n a c z e l n y s p r a w d z i a n c z y n iło m is ty k ę T o w ia ń s k ie g o s z c z e g ó ln ie b l i s k ą t y m p o s ta w o m M ic k ie w ic z o w s k im , k t ó r e a u t o r o k r e ś l ił m ia n e m „ p r a g m a t y z m u ” . N i e z m i e r n i e w y s o k a o c e n a „ p r a g m a t y z m u ” M ic k ie w ic z a i o d m ó w ie n ie w s z e l k ie j o r y g i n a l n o ś c i n a u k o m M i s t r z a A n d r z e j a p o z o s t a j ą z e s o b ą w p e w n e j s p r z e c z n o ś c i. O s ta t n i r o z d z i a ł d r u g i e j c z ę ś c i d z ie ła p o ś w ię c o n y j e s t r e li g i i M ic k ie w ic z a . S z c z e g ó ln ie b o g a te s ą t u z e s ta w i e n i a M ic k ie w ic z o w s k ie j m y ś li r e l i g i j n e j z i d e a m i m y ś l i c ie li f r a n c u s k i c h : L a m e n n a i s ’go, D e M a i s t r e ’a i B a l l a n c h e ’a , s a i n ts im o n i s t ó w , L e r o u x i G e o r g e S a n d , S a i n t - M a r t i n a i M ic h e le ta ( b r a k n a t o m i a s t o d n i e s ie ń d o m y ś li s p o ł e c z n o - r e l i g ij n e j in n y c h m y ś lic ie li p o ls k ic h e p o k i r o m a n t y z m u ) . W y b ie g a ją c w p r z y s z ło ś ć , a u t o r d o s z u k u j e s ię k o n t y n u a c j i m y ś li M ic k ie w ic z o w s k ie j w m o d e r n i z m i e k a to l i c k i m L o is y ’e g o (s. 373— 374). W o c e n ie o g ó ln e j m o c n o p o d k r e ś l a r a d y k a li z m h e te r o d o k s j i M ic k ie w ic z a , s t w i e r d z a n a w e t , ż e b y ł o n w g r u n c ie rz e c z y d a le j p o s u n i ę ty n iż u L a m e n n a i s ’g o (s. 387). W o b u k s ię g a c h c z ę ś c i d r u g i e j p o w r a c a w ą t e k z e s ta w i e ń M ic k ie w ic z a z B e r g s o n e m . T a k n p . w p r e l e k c j a c h p a r y s k i c h d o p a t r u j e s ię K o ło d z ie j a n ty c y p a c j i B e r g s o - n o w s k ie j k o n c e p c ji r e li g i i „ s t a t y c z n y c h ” i „ d y n a m i c z n y c h ” (s. 213), p r z y w o ł u je B e r g s o n a , r z e c z ja s n a , r ó w n i e ż p r z y a n a l i z i e M ic k ie w ic z o w s k ie g o r o z u m i e n i a i n t u i c j i (s. 239— 241) — d o c h o d z i p r z y t y m d o w n io s k u , ż e i n t u i c j a M ic k ie w ic z a b y ł a c h a r y z m ą , a w ię c m ia ł a c h a r a k t e r b a r d z i e j „ a r y s t o k r a t y c z n y ” n iż i n t u i c j a B e r g s o n o w s k a . A n t y c y p a c ji b e r g s o n iz m u a u t o r d o p a t r u j e się (co w ś w ie t le w y w o d ó w o c a ł k o w i t y m b r a k u o r y g in a ln o ś c i n a u k i M i s tr z a A n d r z e j a w y d a j e s ię n ie c o z a s k a k u j ą c e ) t a k ż e u T o w ia ń s k ie g o : t w i e r d z i m ia n o w ic ie , ż e M ic k ie w ic z i T o w i a ń s k i w g r u n c ie r z e c z y i d e n t y f i k o w a l i B o g a z B e r g s o n o w s k im „Elan v i t a l ” (s. 328— 329). R o z w in ię c ie m t e j m y ś li j e s t z e s ta w i e n i e B e r g s o n o w s k ic h n a d lu d z i , c z e rp ią c y c h - e n e r g i ę z e z je d n o c z e n i a z „E lan v it a l”, z h e r o is ty c z n ą h is to r io z o f ią T o w i a ń s k ie g o i M ic k ie w ic z a .O s t a t n i ą c z ę ś ć d z ie ła K o ło d z ie ja , m ó w ią c ą o M i c k ie w i c z u - p o l it y k u , o t w i e r a o b s z e r n a a n a l i z a M ic k ie w ic z o w s k ie g o m e s ja n i z m u n a r o d o w e g o . W t r z e c h k o l e j n y c h r o z d z i a ł a c h — n a w i ą z u j ą c d o p o p r z e d n i c h w y w o d ó w o m is ty c z n y m m e s ja n i z m ie p o e ty — o m a w ia a u t o r p r o b l e m a t y k ę n a r o d ó w w y b r a n y c h , l u d z i - m e s ja s z ó w i m e s j a - n ic z n e g o p o w o ł a n ia P o ls k i. T a k j a k w p o p r z e d n i c h p a r t i a c h p r a c y , m n ó s t w o t u s k o j a r z e ń p o r ó w n a w c z y c h , c z a s e m z r e s z t ą l e d w ie z a s y g n a l iz o w a n y c h i n i e z a w s z e n a le ż y c ie z h ie r a r c h i z o w a n y c h p o d w z g lę d e m w a ż n o ś c i. N a u w a g ę z a s łu g u j e m . in . m o c n e s f o r m u ł o w a n ie t e z y o z w ią z k u m e s ja n i z m u M ic k ie w ic z a z f r a n c u s k i m r o m a n t y c z n y m m e s ja n i z m e m n a r o d o w y m , r e p r e z e n t o w a n y m g łó w n ie p r z e z M ic h e l e t a (s. 418), a n a l i z a o ś w ie c e n io w y c h ź r ó d e ł r o m a n t y c z n e g o k u l t u b o h a te r ó w ( H e lw e c ju s z , R o u s s e a u , D id e r o t, C o n d illa c ) , u w a g i o f ilo z o f ii E m e r s o n a , o C h r y s t u s i e i N a p o le o n ie j a k o m o d e l a c h b o h a te r ó w , o z w i ą z k u h e r o is ty c z n e j h i s t o r io z o f i i z p o l it y c z n ą p r a k t y k ą p o e ty . B iesia d ę T o w ia ń s k ie g o o k r e ś l a a u t o r j a k o „ p r a w d z i w y p o d r ę c z n ik m e s j a - n i s ty c z n e g o h e r o iz m u ” (s. 42 7 ); w a r t o z w r ó c ić u w a g ę , ż e o k r e ś l e n i e to u m ie j s c a w i a n a u k ę T o w ia ń s k ie g o w k o n t e k ś c i e r o m a n t y z m u i z n a c z n i e o s ł a b ia t w i e r d z e n i e , ż e b y ła o n a j e d y n i e p l a g i a te m z B ö h m e g o i S a i n t - M a r t i n a . 9 B r z o z o w s k i , o p . cit., s. 233.
W r o z d z ia le o p o s ł a n n ic t w i e P o l s k i a u t o r o p i e r a s ię g łó w n ie n a b a d a n i a c h " U je jsk ieg o , u z u p e ł n i a j ą c j e w ł a s n y m i (n ie z a w s z e p r z e k o n y w a j ą c y m i) r o z w a ż a n ia m i o m e s ja n i z m ie W ro ń s k ie g o , S ło w a c k ie g o , K r a s iń s k ie g o , K r ó lik o w s k ie g o i C ie s z k o w s k ie g o . W o g ó ln y m p o d s u m o w a n i u z e s ta w i a m e s ja n i z m M ic k ie w ic z a z i n n y m i, p o l s k i m i i f r a n c u s k i m i, m e s ja n i z m a m i je g o e p o k i o r a z o c e n ia g o j a k o n a j b a r d z i e j z ło ż o n y , n a j b a r d z i e j u n i w e r s a l i s t y c z n y , a j e d n o c z e ś n ie n a j b a r d z i e j „ r e a li s t y c z n y ” (s. 457). O r y g i n a ln o ś ć M ic k ie w ic z a u p a t r u j e p r z y t y m w s w o is te j „ p r a g m a t y z a c ji ” m e s ja - n i z m u (s. 459). B a r d z ie j w s z e c h s tr o n n e u z a s a d n i e n i e t e j te z y z n a j d z i e c z y t e l n i k w I I k s ię d z e c z ę ś c i t r z e c ie j ( o s ta tn ie j — V I I k s ię d z e c a łe g o d z ie ła ) , z a t y t u ł o w a n e j P o e z ja czyn u .
Z n ó w p o j a w i a j ą s ię t u r o z w a ż a n i a o M ic k ie w ic z o w s k im p r e k u r s o r s t w i e , n a z w i s k a B e r g s o n a , B lo n d e la , L e R o y , P e i r c e ’a i J a m e s a . M y ś l M ic k ie w ic z a k u l m i n o w a ł a , .z d a n ie m a u to r a , w s w o is te j „ f ilo z o f ii c z y n u ” , k t ó r ą k i l k a d z i e s i ą t l a t p ó ź n ie j p o c z ę to o k r e ś l a ć m ia n e m „ p r a g m a t y z m u ” (s. 468— 469). P r z e z p o d p o r z ą d k o w a n i e s ił p o z n a w c z y c h „ d y n a m iz m o w i ż y c ia ” a n ty c y p o w a ła o n a n i e ty lk o B lo n d e la , le c z r ó w n ie ż M a r k s a (s. 474). N ie t r z e b a c h y b a u z a s a d n i a ć , d la c z e g o t o o s t a tn i e t w i e r d z e n i e b r z m i d l a n a s n a d e r n ie p r z e k o n y w a j ą c o . J e s z c z e b a r d z i e j n a c i ą g n i ę te s ą i n n e — s tr ic to sen su p o lity c z n e — z e s ta w i e n i a id e j M ic k ie w ic z a z k o n c e p c ja m i m a r k s is to w s k i m i (n p . n a
s. 499 i 512). W o g ó le c a ła o s t a t n i a c z ę ś ć — z w ła s z c z a k s ię g a V I I — j e s t n i e w ą t p l iw ie n a js ła b s z ą p a r t i ą r e c e n z o w a n e g o d z ie ła . A u t o r p r a g n i e p o w ią z a ć M ic k ie w ic z a z r e p u b l i k a ń s k ą i s o c j a l i s t y c z n ą t r a d y c j ą m y ś li f r a n c u s k i e j, w i d z i w n i m p r e k u r s o r a i d e i z je d n o c z e n ia E u r o p y i p o d k r e ś l a a k t u a l n o ś ć je g o „ u to p i i ” (m . in . p r o g r a m u p r z e z w y c ię ż a n i a c ia s n e g o n a c j o n a l i z m u i u e ty c z n i e n ia s t o s u n k ó w m ię d z y n a r o d a m i) , c z y n i t o j e d n a k w t a k i s p o s ó b , k t ó r y ś w ia d c z y , ż e p r o b l e m a t y k a s p o łe c z n o - p o li ty c z n a n ie j e s t n a jm o c n ie js z ą s t r o n ą a n i je g o p r z e m y ś le ń , a n i e r u d y c ji. N i e k tó r e je g o s ą d y b r z m i ą d l a n a s n a i w n i e l u b d z iw a c z n ie . N ie k ie d y d o ty c z y to r ó w n ie ż s z e r s z y c h u o g ó ln ie ń . ( T a k n p . t r u d n o z r o z u m ie ć , d la c z e g o m y ś l p o lity c z n a M ic k ie w ic z a z l a t c z t e r d z i e s ty c h X I X w . o k r e ś l o n a z o s ta ła — i t o w t y t u ł a c h d w ó c h r o z d z ia łó w — m ia n e m „ e m p i r y z m u p o lity c z n e g o ” .) E w i d e n t n y m n i e d o s t a t k i e m c a łe g o d z ie ła j e s t n i e u w z g l ę d n i e n ie w y n i k ó w n a j n o w s z y c h b a d a ń n a d M ic k ie w ic z e m . Z a łą c z o n a d o k s ią ż k i b i b li o g r a f ia s p r a w i a w r a ż e n ie , ż e o s t a t n i m s ło w e m p o ls k ie j i m ię d z y n a r o d o w e j m ic k ie w ic z o lo g ii s ą m a t e r i a ł y s e s ji P A N z 1956 r . o r a z i n n e p r a c e z b io r o w e o p u b l ik o w a n e d l a u c z c z e n ia s t u l e c i a ś m i e r c i p o e ty . U d e r z a z w ła s z c z a p o m in ię c ie m o n o g r a f i i Z o fii S t e f a - n o w s k ie j o K się g a c h n a ro d u i p ie lg r z y m s tw a o r a z p r a c y W ik t o r a W e i n t r a u b a o p r e l e k c j a c h p a r y s k i c h 10. Z ig n o r o w a n i e p r a c y W e i n t r a u b a d a ło w e f e k c ie n i e p o r o z u m ie n ie co d o p r i o r y t e t u w u s t a l e n i u ź r ó d ła p r z y to c z o n e g o w p r e l e k c j a c h M ic k ie w ic z a p o g l ą d u S a i n t - M a r t i n a , iż „ n ie n a le ż a ł o b y p is a ć w ie r s z y , z a n i m n i e s p e ł n i s ię c u d u ” n . K o ło d z ie jo w i w y d a j e s ię , ż e p r i o r y t e t n a le ż y d o n ie g o (p o r. p r z y p is n a s. 183), p o d c z a s g d y w is to c ie r z e c z y o d p o w ie d n ie u s t a l e n i a z n a le ź ć m o ż n a w p r a c y W e i n t r a u b a , o p u b l ik o w a n e j , j a k w ia d o m o , j u ż w r o k u 1 9 5 9 12. Z a s tr z e ż e n ia i u w a g i k r y t y c z n e ( k tó r y c h l i s t a m o g ła b y b y ć d o ś ć d łu g a ) n ie z m i e n i a j ą w s z a k ż e o g ó ln e j o c e n y k s ią ż k i. J a k o c a ło ś c io w e s t u d i u m m y ś li M ic k ie
10 Z. S t e f a n o w s k a , H isto ria i p ro fecja . S tu d iu m o „ K się g a c h n arodu i p ie l g r z y m s tw a p o ls k ie g o ” A d a m a M ic k ie w ic za . W a r s z a w a 1962. — W e i n t r a u b , o p . c it.
11 Z o b . M i c k i e w i c z , op. cit., t. 11, s. 373. 12 Z o b . W e i n t r a u b , o p . cit., s. 9— 10.
318
R E C E N Z J E w ic z a , u w z g l ę d n i a j ą c e z a r ó w n o t r e ś ć ś w ia to p o g lą d o w ą u t w o r ó w l i t e r a c k i c h j a k i d y s - k u r s y w n e w y p o w ie d z i p o e ty , j e s t t o n i e w ą t p l iw ie d z ie ło p i o n ie r s k i e , w y t r z y m u j ą c e p o r ó w n a n i e z n a jl e p s z y m i (w p o ls k ie j l i t e r a t u r z e n a u k o w e j ) o p r a c o w a n i a m i p o k r e w n e j p r o b l e m a t y k i , t a k i m i j a k k l a s y c z n a j u ż d z iś m o n o g r a f i a K l e i n e r a o r o z w o j u m y ś li K r a s i ń s k i e g o i k s i ą ż k a P a w lik o w s k ie g o o S ł o w a c k i m - m i s t y k u ls. Z n a c z e n ie je g o j e s t t y m w ię k s z e , ż e b a d a n i a n a d p o g l ą d a m i f ilo z o f ic z n y m i i m e s ja - n iz m e m M ic k ie w ic z a (w o d r ó ż n ie n iu o d z a a w a n s o w a n e g o s t a n u b a d a ń n a d f ilo z o f ią S ło w a c k ie g o i K r a s iń s k ie g o ) b y ł y d o n i e d a w n a w y r a ź n i e z a n i e d b y w a n e , a p r e l e k c j e p a r y s k i e — b e z w ą t p i e n i a n a jb o g a t s z y tr e ś c io w o , n a j b a r d z i e j w y c z e r p u j ą c y i s y n te ty c z n y w y k ł a d p o g lą d ó w p o e ty — s ą d o d z iś d n i a n a j m n i e j z b a d a n y m i n a j m n ie j z n a n y m d z ie łe m M ic k ie w ic z o w s k im . M o c n ą s t r o n ą k s i ą ż k i j e s t z n a k o m i te u z a s a d n i e n i e te z y o c ią g ło ś c i m y ś li M ic k ie w ic z a . N a d e r w a r t o ś c i o w e j e s t r ó w n i e ż w y e k s p o n o w a n i e p r o b l e m a t y k i h e r o iz m u j a k o m o s tu m ię d z y M ic k ie w ic z o w s k ą o ś w ie c e n io w o ś c ią a M ic k ie w ic z o w s k im r o m a n ty z m e m , j a k o k l a m r y s p i n a ją c e j b y r o n i z m p o e ty z je g o m e s ja n i z m e m , W ie lk ą Im p r o w iz a c ję z W id z e n ie m k się d za P io tra , tw ó r c z o ś ć l i t e r a c k ą M ic k ie w ic z a z je g o w y k ł a d a m i w C o llè g e d e F r a n c e i d z ia ł a l n o ś c ią p o lity c z n ą . N iż e j p o d p i s a n e m u i n t e r p r e t a c j a t a w y d a j e s ię n i e z m ie r n ie p r z e k o n y w a j ą c a , a p r z y t y m w y r a ź n i e z b ie ż n a z w y n i k a m i je g o w ł a s n y c h a n a l i z p r o b l e m a t y k i i d e o w e j p r e l e k c j i p a r y s k i c h 14.O s ią g n ię c ie m K o ł o d z ie j a j e s t u m ie j s c o w i e n i e M ic k ie w ic z a n a p r z e c ię c iu r ó ż n y c h k r ę g ó w p r o b le m o w y c h , o s a d z e n ie je g o id e j w r ó ż n y c h , o g ó ln o e u r o p e js k ic h , a p r z e d e w s z y s tk i m f r a n c u s k i c h , k o n t e k s ta c h p o r ó w n a w c z y c h . C z a s a m i w p r a w d z i e s k o j a r z e n i a p o r ó w n a w c z e a u t o r a s ą d o s y ć l u ź n e i l e d w ie z a s y g n a l i z o w a n e 15, a le i w t e d y b y w a j ą p o ż y te c z n e j a k o w s k a z a n i e z d u m i e w a j ą c e g o b o g a c t w a p r o b l e m a t y k i m ic k i e w ic z o w s k ie j, r ó ż n o r o d n o ś c i j e j ź r ó d e ł, w s p ó łc z e s n y c h p a r a l e l i m o ż liw y c h p r z e d łu ż e ń . N a j b a r d z ie j k o n t r o w e r s y j n e są , o c z y w iś c ie , z e s ta w i e n i a m y ś li M ic k ie w ic z a z i d e a m i p ó ź n ie js z y c h m y ś lic ie li. N i e k tó r e z n ic h , j a w n i e n a c i ą g n i ę te , b r z m i ą j a k p r z y k r y d y s o n a n s . N a z a r z u t a h is to r y z m u n a r a ż o n e s ą r ó w n i e ż w y w o d y a u t o r a o p r e k u r s o r s t w i e M ic k ie w ic z a w o b e c s z e ro k o p o ję te g o „ p r a g m a t y z m u ” . W y d a j e s ię j e d n a k , ż e ( a b s t r a h u j ą c o d n ie z b y t f o r t u n n e j t e r m in o lo g ii) m o ż n a j e o b r o n ić p r z y n a d a n i u im b a r d z i e j o s tr o ż n e j i n t e r p r e t a c j i . N ie m a s e n s u d o s z u k iw a ć s ię u M i c k ie w ic z a b e r g s o n iz m u a v a n t la le ttr e , a le w s k a z y w a n ie z b ie ż n o ś c i m ię d z y M i c k ie w i c z e m a B e r g s o n e m m a s e n s , j e ś li p o d p o r z ą d k o w a n e j e s t z a d a n i u o k r e ś l e n i a p u n k t ó w s ty c z n y c h m ię d z y r o m a n t y z m e m a m o d e r n i z m e m o r a z u s t a l e n i a m ie j s c a M i c k ie w ic z a w d z ie j a c h i n tu i c jo n i z m u i a n t y r a c j o n a li s t y c z n y c h p r ą d ó w X I X w ie k u . C h c ą c u n i k n ą ć p o z y ty w is ty c z n y c h u p r o s z c z e ń w s p ó łc z e s n y b a d a c z m y ś li r o m a n t y c z n e j n ie
13 J . K l e i n e r , Z y g m u n t K ra siń sk i. D zie je m y ś li. T . 1— 2. L w ó w 1912. — J . G . P a w l i k o w s k i , M isty k a S ło w a ck ieg o . L w ó w 1909.
14 P o r . A . W a l i c k i , F ilo zo fia a m e s ja n izm . S tu d ia z d z ie jó w filo zo fii i m y ś li sp o łe c z n o -r e lig ijn e j ro m a n ty z m u p o lsk ieg o . W a r s z a w a 1970. C z te r y s t u d i a , z k t ó r y c h s k ł a d a s ię t a k s ią ż k a , p i s a n e b y ły w l a t a c h 1963— 1966. R ó w n ie ż w c z a s ie p r z y g o t o w y w a n i a ic h d o e d y c j i k s ią ż k o w e j a u t o r n i e z n a ł je s z c z e d z ie ła K o ło d z ie ja , a w ię c — z n i e w ą t p l i w ą s z k o d ą d la w ł a s n e j p r a c y — n i e s k o n f r o n t o w a ł z n i m w y n i k ó w w ł a s n y c h b a d a ń . 15 Z o b . n p . i n t e r e s u j ą c e s k ą d i n ą d z e s ta w i e n i e „ m e t a f i z y k i g r a m a t y c z n e j ” M i c k ie w ic z a z a n a lo g ic z n y m i p o m y s ła m i C l a u d e l a (s. 204) l u b u w a g i o p i e r w i a s t k u n a d p r z y r o d z o n y m w d z ie ł a c h N e r v a l a , B a u d e l a i r e ’a , L a u t r é a m o n t a , R i m b a u d a , M a l l a r - m é g o i R ilk e g o (s. 190— 191).
m o ż e i g n o r o w a ć p r o b l e m a t y k i k r y z y s u s c j e n t y z m u i a n ty p o z y t y w i s t y c z n e g o p r z e ł o m u w m y ś l i e u r o p e j s k i e j . W t y m s e n s ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e l e k t u r a M ic k ie w ic z a p r z e z p r y z m a t B e r g s o n a j e s t n i e ty lk o n a s z y m p r a w e m , le c z r ó w n i e ż o b o w ią z k ie m . P o d s u m o w u ją c . O tr z y m a liś m y d z ie ło n i e r ó w n e , a le o g r o m n e j p r a c y , w k t ó r y m r o z le g ła , i m p o n u j ą c a e r u d y c j a łą c z y s ię z w y o b r a ź n i ą i n t e r p r e t a c y j n ą ( n ie k ie d y w p r a w d z i e n ie d o s ta t e c z n i e k o n t r o lo w a n ą ) i ś m ia ło ś c ią k o m p a r a t y s t y c z n ą ( n ie k ie d y n a z b y t d u ż ą ) . N ie j e s t p r z y p a d k i e m , ż e n a p i s a ł je c z ło w ie k o k u l t u r z e f r a n c u s k i e j , i n s p i r o w a n y n a j w y r a ź n i e j p r z e z J e a n F a b r e ’a : w P o ls c e z a k o r z e n i ł a s ię t r a d y c j a p r z e c i w s t a w i a n i a M i c k ie w ic z a - p is a r z a M ic k ie w ic z o w i- m y ś lic ie lo w i o r a z u b o l e w a ń z p o w o d u „ u p a d k u ” p o e ty w o k r e s ie „ to w ia n i z m u ” , w e F r a n c j i n a t o m i a s t n a z w is k o M ic k ie w ic z a n ie p r z e s t a ło k o j a r z y ć s ię p r z e d e w s z y s tk i m z n a tc h n i o n y m i w y k ł a d a m i w C o llè g e d e F r a n c e . P r z y s w o je n i e d z ie ła K o ło d z ie ja n a u c e p o ls k ie j, k r y t y c z n a a s y m il a c j a b ą d ź p o w a ż n y s p ó r z je g o i n t e r p r e t a c j a m i , b y ły b y d u ż y m k r o k i e m n a p r z ó d w n a s z y c h b a d a n i a c h n a d M ic k ie w ic z e m i m y ś l ą f ilo z o f i c z n o - r e l ig i j n ą p o ls k ie g o r o m a n t y z m u . J a k d o t ą d j e d n a k n ie w y w o ła ło o n o u n a s o d d ź w ię k u . W p e w n e j m ie r z e tłu m a c z y s ię to t r u d n ą d o s tę p n o ś c ią o w e g o d z ie ła , a le g łó w n ie c h y b a w c ią ż je s z c z e z b y t m a ł ą i lo ś c ią p u n k t ó w s ty c z n y c h m ię d z y je g o c e n t r a l n ą p r o b l e m a t y k ą (tj. p r o b l e m a t y k ą m is ty c z n e g o m e s ja n i z m u ) a k r ę g ie m z a i n t e r e s o w a ń i b a d a ń n a s z y c h m ic k ie w ic z o lo - g ó w - l i te r a t u r o z n a w c ó w . T y m b a r d z i e j w a r t o p o m y ś le ć o p r e z e n t a c j i t e j p r o b l e m a t y k i, o j e j w p r o w a d z e n i u n a w a r s z t a t y n a u k o w e p o lo n is tó w i h i s t o r y k ó w m y ś li p o ls k ie j. Z te g o p u n k t u w i d z e n i a b y ło b y r z e c z ą z e w s z e c h m i a r p o ż ą d a n ą , a b y r e c e n z o w a n e d z ie ło , a p r z y n a j m n i e j d w ie p i e r w s z e je g o c z ę ś c i (L e P o è te i L e M y s tiq u e), u d o s t ę p n ić w p r z e k ł a d z i e p o ls k im . A n d r z e j W a lic k i K O R E S P O N D E N C J A Z y g m u n t a K r a s i ń s k i e g o : L I S T Y D O O J C A . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił S t a n i s ł a w P i g o ń . ( I n d e k s o s ó b z e s ta w i ła H a l i n a W a l f i s z . [ I n d e k s r z e c z o w y z e s ta w i ł M a r i a n B i z a n ]). ( W a r s z a w a 1963'). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 354, 2 n lb . г 1 w k l e j k a i l u s t r . ; L IS T Y D O J E R Z E G O L U B O M IR S K IE G O . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił Z b i g n i e w S u d o l s k i . ( I n d e k s y z e s ta w i ła H a l i n a S o ł d a c z u k o w a ) . ( W a r s z a w a 1965). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 798, 2 n lb . + 5 w k l e j e k i l u s t r . ; L I S T Y D O A D A M A S O L T A N A . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił Z b i g n i e w S u d o l s k i . ( I n d e k s y z e s ta w i ła H a l i n a S o ł d a c z u k o w a i B a r b a r a G r a b o [ń]). ( W a r s z a w a 1970). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 850, 2 n lb . + e r r a t a o r a z 1 w k l e j k a i l u s t r . ; L I S T Y D O K O N S T A N T E G O G A S Z Y Ń S K IE G O . O p r a c o w a ł i w s tę p e m p o p r z e d z ił Z b i g n i e w S u d o l s k i . ( I n d e k s y z e s ta w i ła H a l i n a S o ł d a c z u k o w a i B a r b a r a G r a b o ń ) . ( W a r s z a w a 1971). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 686, 2 n lb . + 1 w k l e j k a i lu s tr . „ B ib lio te k a P o e z ji i P r o z y ” . — Z b i g n i e w S u d o l s k i , K O R E S P O N D E N C J A Z Y G M U N T A K R A S I Ń S K I E G O . S T U D IU M M O N O G R A F IC Z N E . ( W a r s z a w a 1968). P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 408. I n s t y t u t B a d a ń L i t e r a c k ic h P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k . L is ty K r a s i ń s k i e g o s ą n i e j a k o l i t e r a t u r ą f a k t u , e le m e n t y k r e a c y j n e r o s n ą t u z g le b y r e a l n e j , s t a n y i w y d a r z e n i a , c h o ć b y n a d e r o z d o b n ie r y s o w a n e , s ą „ z ż y c ia w z i ę t e ” . A r t y s t y c z n e , ś w ia to p o g lą d o w e , o b y c z a jo w e , p r y w a t n e itp . p o w o d y d e f o r m a c j i , j a k i e j u le g a ł a r z e c z y w is to ś ć w ty c h l is ta c h , s p o s o b y d o te g o c e lu u ż y te i r e z u l t a t y
