"Kultura historyczna dawna i współczesna. Studia i szkice", Jerzy Maternicki, Warszawa 1979 : [recenzja]

R E C E N Z J E

235

s a n i e o wspaniałej zgodzie między człon-k a m i KEN w działaniach oświatowych

<s. 96). S p r a w a Massalskiego — to p i e r w s z y z brzegu przykład, że nie zawsze byli zgodni i jednolici. Znacz.nie więcej, niż w momencie p o w s t a w a -n i a mo-nografii Joberta, wiemy dziś o ży-c i u szkolnym, Ustaważy-ch KEN, nadzorze ^administracyjnym i pedagogicznym, n a u -czycielach, p r o g r a m a c h i podręcznikach,

s t o s u n k u społeczeństwa do r e f o r m oś-w i a t o oś-w y c h , oś-wreszcie o r e f o r m a c h i ży-c i u szkół głównyży-ch.

Mimo j e d n a k wysuniętych wyżej zastrzeżeń i wątpliwości książka J o b e r -t a o Komisji Edukacji N a r o d o w e j w Polsce jest monografią wartościową,

po-żyteczną i potrzebną. Wobec b r a k u no-woczesnej monografii, o p a r t e j n a współ-czesnym stanie b a d a ń — jest pozycją niezastąpioną: szerokość spojrzenia na - p r a w y oświatowe, z a w a r t e w tekście i przypisach materiały i ustalenia, piękna n a r r a c j a , koncepcja w y k ł a d u p o b u -d z a j ą c a -do refleksji i -do -dyskusji sta-n o w i ą o wartości t e j p r a c y . Dobrze się więc stało, że przez przetłumaczenie j e j n a język polski jest dostępna dla szer-szego kręgu czytelników, interesujących

się historią oświaty i dziejami Oświe-cenia.

Kalina Bartnicka

Jerzy Maternicki, K U L T U R A HISTORYCZNA DAWNA I WSPÓŁCZESNA. S T U D I A I SZKICE, PWN, Warszawa 1979, ss. 444.

Ważnym składnikiem polskiego idea-ł u wychowawczego od czasów Oświece-nia była świadomość historyczna mło-dego pokolenia. Zyskała ona jeszcze na znaczeniu po u p a d k u Rzeczypospolitej szlacheckiej. Także po odzyskaniu nie-podległości w 1918 r. i w Polsce Ludo-w e j Ludo-wiedza o przeszłości p a ń s t Ludo-w a i umie-jętność oceny tej' przeszłości stanowiła istotny czynnik dla określenia miejsca własnego narodu i k r a j u w świecie. P y -t a n i a o war-tość pos-tawy walczącej i po-s t a w y p r a c u j ą c e j były — zwłapo-szcza po. klęsce zrywów powstańczych — drażli-w e i drażniące. Odpodrażli-wiedź na nie drażli- wią-zała się w dobie porozbiorowej z oceną d r ó g i możliwości odbudowy bytu p a ń -stwowego. Również w najnowszych dzie-j a c h państwa polskiego oceny prze-szłości — źródeł i przyczyn upadku, d r ó g prowadzących do niepodległości — budziły żywe zainteresowanie społeczeń-s t w a , znajdowały wyraz w programach kształcenia i wychowania młodego po-kolenia i wpływały na kształtowanie się obowiązujących w danym momencie hierarchii wartości. Są to problemy, któ-r e nie mogą być pominięte w badaniach n a d polską szkołą i polskimi ideałami wychowawczymi na przestrzeni X I X i X X w. W ich podjęciu tkwi wartość

dla historyka oświaty i wychowania przygotowanej przez Jerzego M a t e r n i c -kiego publikacji.

Książka Maternickiego składa się z d w u n a s t u rozpraw, z których część była już wcześniej publikowana w róż-nych czasopismach, część zaś to wyniki najnowszych przemyśleń i prac b a d a w -czych (Autor we Wstępie w y j a ś n i a za-sady publikacji). Chociaż poszczególne studia i szkice mogą stanowić samoistne całości, są ze sobą j e d n a k powiązane myślą przewodnią, a jest nią dociekanie zjawisk składających się n a k u l t u r ę historyczną i śledzenie historycznego p r o -cesu j e j powstawania. P r z y j ę t a przez Autora k o n s t r u k c j a książki sprawia przecież, iż p r o b l e m a t y k a poszczególnych części zazębia się, co spowodowało z kolei występowanie licznych powtó-rzeń.

Całość rozważań zamknięta została w szerokich r a m a c h chronologicznych, od Księstwa Warszawskiego poczynając po lata siedemdziesiąte X X w. Na p r z e -strzeni więc ponad półtora stulecia, śledząc rozwój polskiej historiografii, A u -tor stara się wskazać, o ile i jakimi dro-gami wpływała ona n a zjawisko określone k u l t u r ą historyczną, które p o w s t a -je w wyniku relacji między historią

\

236

„naukową", „dydaktyczną" a „potocz-ną". „Zazębianie się tych wątków — stwierdza J. Maternicki — stanowi je-den z ważnych problemów badań nad dziejami kultury historycznej w Polsce" (s. 10). Z uwagi na obecny stan badań, utrudniający bezpośrednią analizę hi-storii potocznej, orzeka o niej na pod-stawie zjawisk zachodzących w sferze historii dydaktycznej i naukowej. Nie oznacza to wszakże, iż zamysł autorski, zaprezentowany we Wstępie został wy-czerpany. Maternicki jest świadom, iż wiele z zagadnień zasygnalizował, w f o r -mie postawionego problemu badawczego, a nie rozwiązał do końca.

Rozważania Maternickiego toczą się więc dwoma nurtami: studiów nad szkolną edukacją historyczną i nad prze-mianami w nauce historycznej. W tym pierwszym nurcie — szczególnie inte-resującym historyka oświaty — doko-nana została analiza wpływów polskiej myśli historycznej na świadomość histo-ryczną społeczeństwa. Obszar badawczy i materiał źródłowy, którym się Autor posługuje, jest bliski warsztatowi histo-ryka oświaty. Przedmiotem analizy są programy, podręczniki i inne druki szkolne, a także wykłady i publikacje niektórych nauczycieli historii w szko-łach średnich (np. Ignacego Żegoty Ona-cewicza) i profesorów na katedrach uniwersyteckich (np. w Uniwersytecie J a -giellońskim).

Szkoła, a szerzej oświata i wycho-wanie w różnych formach oddziaływa-nia instytucjonalnego i pozainstytucjo-nalnego, stanowiły główny środek trans-misji myśli naukowej do społeczeństwa, zwłaszcza w dobie hamowanego pod za-borami życia publicznego i politycznego. Odpowiedź na pytanie, co i w jakiej mierze docierało do szkół, umożliwia — pośrednio — formułowanie sądów o po-ziomie kultury historycznej tych kręgów społecznych, które znajdowały się pod ich oddziaływaniem. Maternicki zajął się tym w rozprawach II i III, traktu-jących o wpływie historii na wychowa-nie w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do 1830 г., częś-ciowo w rozprawie VII omawiającej

rozwój polskiej historiografii w okresie międzywojennym oraz w studiach VIII i IX, analizujących przemiany myśli h i -storycznej i ich wpływ na kształtowa-nie świadomości młodego pokolenia w Polsce Ludowej.

Autor omawianej tu książki rozpatruje, w jakiej mierze szkoła p e t r y f i k o w a ł a pewne schematy myślenia, w j a -kiej zaś i dzięki jakim czynnikom sprzy-jała- poznawaniu przez nowe pokolenie najnowszych zdobyczy nauk historycz-nych, a co za tym idzie, zweryfikowa-nych ocen przeszłości. Historyk oświaty znajdzie tu kapitalną podstawę oceny działalności szkół średnich i uniwersytetów (np. w rozprawach V i VI z a w a r -ta zos-tała analiza dydaktyki i kierun-ków myślenia historycznego profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz spo-łecznej roli tych instytucji.

Tytuł książki sugeruje, iż Autor swoje rozważania skoncentruje wokół oddziaływania różnych nurtów historio-" grafii polskiej na opinię społeczną, na

kształt postaw narodowych. Istotnie, w wyżej wymienionych studiach i szki-cach tak właśnie u j m u j e zagadnienie. Na podstawie różnych źródeł wyjaśnia i ocenia przyczyny oraz skutki społecz-n e j żywotspołecz-ności poszczególspołecz-nych kieruspołecz-n- kierunków myśli historycznej, np. „szkoły w a r -szawskiej". (Trzeba przy tym zaznaczyć, że rewiduje on zasadność geograficznej klasyfikacji zwolenników dwu tych róż-nych kierunków. Dążenie Autora do de-finiowania podstawowych pojęć z za-kresu historiografii jest tym ważniejsze, że dzięki ciekawej problematyce i f r a -pującemu tytułowi książka trafi zapew-ne do szerszego, niż profesjonalzapew-ne, gro-na czytelników).

W częściach I, IV—VII, X—XII przedmiotem dociekań Autora jest roz-wój polskiej historiografii. Rozprawa I daje syntetyczny obraz tego procesu do-konującego się na przestrzeni XIX i XX w., następne (IV—VI) poświęcone są analizie nurtów w historiografii w. drugiej połowie XIX i pierwszych dzie-siątkach XX w., kolejne zaś (VII) spo-rom i przemianom w nauce historii w okresie międzywojennym i (X—XI) w

RECENZJE

237

wska-zują na kierunki i możliwości w kształ-towaniu myślenia historycznego społe-czeństwa. Autor analizuje w nich przede

wszystkim efekty pracy badawczpj hi-storyków, nie konfrontując ich z pro-gramami nauczania szkolnego. Czyni to natomiast w dwóch rozprawach (VIII i IX), odnoszących się do Polski

Ludo-wej, w których dokonujące się prze-kształcenia świadomości historycznej wiąże wyraźnie z przemianami celów wychowawczych stawianych przed szko-łą. Charakter rozpraw poświęconych czasom najnowszym jest raczej rejestru-jący problemy badawcze niż

omawiają-cy efekty oddziaływania społecznego historii. Zjawiska przemian świadomości historycznej — jak się wydaje — są tym trudniejsze do uchwycenia, im krótszy dystans dzieli od nich badacza. Tym niemniej Autor formułuje pewne ogólne oceny zjawisk zachodzących w tym zakresie, stwierdzając niewątpliwą rolę nauczania historii w kształtowaniu myślenia kategoriami materializmu hi-storycznego, w integrowaniu narodu pol-skiego po odzyskaniu niepodległości, w scalaniu Ziem Odzyskanych z Macierzą po wyzwoleniu spod okupacji

hitlerow-skiej.

Cele zarysowane przez Autora we Wstępie pracy i zasygnalizowane w ty-tule najpełniej zostały zrealizowane w tych częściach, w których konfrontuje

warsztat badawczy historyków i ich do-robek ze społeczną jego percepcją. Na-suwa się w tym miejscu sugestia, aby Autor poszerzył w dalszych badaniach problem bazy źródłowej, wykorzystując pamiętniki i korespondencję, które ilu-strowałyby efekty zamierzeń edukacyj-nych, zawartych w programach i pod-ręcznikach, a także recepcję prac histo-ryków. Warto być może podjąć także próbę określenia kultury historycznej Polaków, którzy wychowywali się w kręgu oddziaływania szczególnie anty-polskiej polityki szkolnej w zaborze pruskim.

Przyjęta przez J. Maternickiego zasa-da konstrukcji książki, złożonej z dwóch typów studiów, utrudnia śledzenie wątku głównego, odciągając chwilami uwagę

czytelnika na profesjonalne spory histo-ryków, wtedy gdy pozostaje nadal otwar-ty problem ich oddziaływania na kształ-towanie kultury historycznej. Dlatego w konfrontacji z tytułem publikacji rodzi się uczucie pewnego niedosytu. Podkreś-lić tym niemniej wypada raz jeszcze ważność problemu podjętego przez Je-rzego Maternickiego i postawionej przez niego problematyki badawczej. Jest ona niezbędna do rozwiązania zagadnień pol-skich ideałów wychowawczych i ich realizacji.

Irena Szybiak.

Bohdan Koziełło-Poklewski, Wojciech Wrzesiński, SZKOLNICTWO POLSKIE NA WARMII, MAZURACH I POWIŚLU W LATACH 1919—1939, Pojezierze, Olsztyn 1980, s. 268 + '5 nlb. + 52 ilustr.

Problematyce oświatowej ruchu na-rodowego ludności polskiej na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1919— 1939 — gdy ziemie te wchodziły w skład prowincji Prus Wschodnich — poświę-cono już w badaniach sporo uwagi. Pi-sano na tematy szkolne tych ziem w okresie międzywojennym, niemal na go-rąco, podejmuje się prace również współcześnie. Są to opracowania przy-czynkarskie zarówno naukowe, jak i

pu-blicystyczne, w tym o charakterze kro-nikarsko-informacyjnym i dokumenta-cyjnym. Brakowało do niedawna pracy syntetycznej, monograficznej, która by-łaby podsumowaniem dotychczasowych badań w tej dziedzinie. Lukę tę wypeł-niła książka Bohdana Koziełło-Poklew-skiego i Wojciecha WrzesińKoziełło-Poklew-skiego, opu-blikowana w 1980 г., nakładem olsztyń-skiego wydawnictwa Pojezierze. Jest to praca pionierska, stanowi bowiem nową