Piotr Sulewski

Piotr Sulewski

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

INWESTYCJE A WYNIKI EKONOMICZNE GOSPODARSTW INDYWIDUALNYCH

INVESMENTS AND ECONOMIC RESULTS OF FAMILY FARMS

S³owa kluczowe: inwestycje, dochody rolnicze, gospodarstwo rodzinne, Ÿród³a finansowania Key words: investment, agricultural income, family farm, source of finance

Synopsis. Przedstawiono wyniki analizy zale¿noœci pomiêdzy dzia³aniami inwestycyjnymi rolników w latach 1998-2003, a dochodami badanych gospodarstw w 2003 roku. W analizowanym okresie najwiêcej inwestowa³y gospodarstwa z najwy¿szymi dochodami. Te same gospodarstwa planuj¹ realizacjê w przysz³oœci nastêpnych inwestycji.

Wstêp

Przez inwestycjê rolnicz¹ rozumiemy ka¿dy nowy œrodek trwa³y s³u¿¹cy w sposób bezpoœred- ni lub poœredni do uzyskania produkcji rolniczej. Z teoretycznego punktu widzenia mo¿na przy- j¹æ, i¿ w pewnych warunkach mo¿liwe jest prowadzenie produkcji rolniczej dysponuj¹c jedynie

œrodkami obrotowymi, si³¹ robocz¹ i umiejêtnoœci¹ gospodarowania. Mo¿liwa wiêc jest dzia³al- noœæ eksploatacyjna bez inwestycyjnej [Manteuffel 1979]. Maj¹c jednak na uwadze „czas histo- ryczny” w jakim ¿yjemy i wspó³czesne wyzwania wymagaj¹ce szybkich zmian na du¿¹ skalê [Woœ

1998a] nale¿y stwierdziæ, i¿ inwestycje s¹ niezbêdnym czynnikiem prowadz¹cym do przekszta³ceñ strukturalnych w rolnictwie. Wg Wosia [1998a, 1998b] inwestycje w rolnictwie s¹ funkcj¹ czte- rech podstawowych elementów: poziomu dochodów dyspozycyjnych rolników, ich sk³onnoœci do inwestowania, poda¿y kredytów preferencyjnych oraz stopy oprocentowania kredytów ko- mercyjnych. Do czynników tych nale¿y obecnie zaliczyæ tak¿e dostêp do funduszy unijnych.

Synteza tych elementów wyznacza potencjaln¹ skalê inwestycji w gospodarstwach, która aby byæ wyznacznikiem rozwoju powinna zapewniaæ dodatni¹ akumulacjê. Tymczasem nak³ady inwe- stycyjne w gospodarstwach rolnych w skali kraju nie gwarantuj¹ nawet prostej reprodukcji maj¹tku trwa³ego [Józwiak 2003]. Dotyczy to w zdecydowanej wiêkszoœci podmiotów mniejszych obszarowo (o powierzchni UR poni¿ej 20 ha), które jednak stanowi¹ ponad 90% ogólnej liczby gospodarstw. Aby zapewniæ gospodarstwu trwa³oœæ i sprawnoœæ ekonomiczn¹ rolnicy powinni ulepszyæ swoje gospodarstwa – powiêkszyæ obszar, rozwin¹æ produkcjê, podnieœæ jej wydajnoœæ i jakoœæ [Napiórkowska 1999]. Rezultatem tych dzia³añ powinien byæ dochód rolniczy na pozio- mie zapewniaj¹cym rolnikowi i jego rodzinie godziwe warunki egzystencji.

Okreœlenie zwi¹zku pomiêdzy skal¹ inwestycji zrealizowanych w latach 1998–2003 i docho-

dami badanych gospodarstw jest podstawowym celem niniejszego artyku³u. Podjêta zosta³a

te¿ próba okreœlenia zale¿noœci miêdzy osi¹ganymi wynikami ekonomicznymi badanych go- spodarstw a planami inwestycyjnymi rolników.

Metodyka

Dane wykorzystane w pracy zosta³y zgromadzone w ramach realizacji grantu KBN pt: Iden- tyfikacja i waloryzacja parametrów „trwa³oœci rolnictwa” do oceny systemów produkcji rolni- czej. Badania przeprowadzono metod¹ wywiadu kierowanego. G³ównym narzêdziem badaw- czym by³ kwestionariusz wywiadu umo¿liwiaj¹cy szczegó³ow¹ analizê organizacji gospodarstw, osi¹ganych wyników produkcyjno-ekonomicznych, stosowanych praktyk rolniczych oraz zre- alizowanych i planowanych inwestycji. Dane liczbowe zgromadzone zosta³y w 2004 roku i dotycz¹ zasz³oœci w 2003 roku. Badaniami objêto grupê 90 gospodarstw rodzinnych o po- wierzchni powy¿ej 2 ha UR z terenu czterech gmin:

– gm. Krzemieniewo, powiat leszczyñski (woj. wielkopolskie),

– gm. W¹brzeŸno, powiat: w¹brzeski (woj. kujawsko-pomorskie),

– gm. Zbójna oraz Wizna w powiecie ³om¿yñskim (woj. podlaskie).

Gminy wytypowane do przeprowadzenia badania dobrane zosta³y w sposób celowy, tak by odzwierciedla³y trzy podstawowe poziomy gospodarowania (wysoki, przeciêtny, niski). W wytypowanych gminach za³o¿ono warstwowo-losowy dobór gospodarstw. Gospodarstwa zo- sta³y dobrane samodzielnie przez ankieterów w trzech warstwach obszarowych:

– 2,0–7,0 ha – ok. 33% próby,

– 7,1–20,0 ha – ok. 33% próby,

– powy¿ej 20 ha – ok.33 % próby

Podstawowe dane charakteryzuj¹ce badane gospodarstwa zestawiono w tabeli 1.

w t s r a d o p s o g i c

œ o w o r o i b z j e n a d a b a k y t s y r e t k a r a h C . 1 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Gminy

m e

³ ó g

o Zbójna W¹brzeŸno Krzemieniewo Wizna w

t s r a d o p s o g a b z c i

LowierzchniaUR[ha]

Pakoœægleb(wskaŸnikbontiacj)i Jiczbape³nozartudnionych Lzasobyw³asne/100ha]

[ bsadainwentarza¿ywego[SD/100ha] OŒredniodochódrolniczybrutto

] o w t s r a d o p s o g /³ z

[ ochódrolniczybrutto[z/³haUR] D

0 9,5 6 10,82

3 , 3 1

2 1 155 1 0 3

1 3 8 1

7 2,1 6 1,71 03,6 1

8 69 6 2 0 2

0 8 2 1

7 2,2 6 1,01 12,6 1

0 0 177 3 7 2

5 8 6 1

5 2,5 4 1,86 06,4 1

4 0 210 1 8 3

3 2 6 2

1 1,0 3 2,64 09,7 5 78 5 1 3 4

9 7 8 1 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



Wyniki badañ

Rolnicy odpowiadali w wywiadzie na ogólnie sformu³owane pytanie o inwestycje zrealizo- wane w okresie ostatnich 5 lat, o wartoœci inwestycji i g³ówne Ÿród³a finansowania. W kwestio- nariuszu wywiadu umieszczone zosta³o te¿ pytanie o inwestycje planowane i prawdopodo- bieñstwo ich realizacji. Na podstawie opisu i analizy prowadzonej dzia³alnoœci dokonano oszacowania poziomu dochodów w badanych gospodarstwach.

W analizowanej zbiorowoœci w okresie 5 lat poprzedzaj¹cych akcesjê Polski do UE zrealizo-

wano ³¹cznie 67 inwestycji w 42 gospodarstwach. Przeciêtne gospodarstwo w grupie realizuj¹-

cych inwestycje ponios³o na ten cel nak³ady w wysokoœci prawie 57 tys. z³ (tab. 2). Najwy¿sze

h c a w t s r a d o p s o g h c y n a d a b w h c y n a w o z il a e r z ij c y t s e w n i æ

œ o t r a w i a b z c i L . 2 a l e b a

T latach1998-2003 w

a n i m

G £¹czna

a b z c ilestycij w n izreailzo-

w a n a wokresie

t a l 5

a n t ê i c e z r P ilczba

ij c y t s e w n i na1

- o p s o garstwo d

a w t s r a d o p s o

G WartoϾ

ij c y t s e w n ibezziem)i (redniona

œwestuj¹ce n

igospodar- ]³ z [ o w t s

³ a i z d Uwestyc- n i ijw

h c a k d o r

œtrwa³ych ]

% [

æ

œ o t r a Wnetto

w ó k d o r

œtrwa³ych - o p s o g a ndarstwo

]³ z [ o

c zjmniej a ninwes- 1tycj¹

o c zjmniej a ninwes- 2tycjami a

n j ó b Z¹brzeŸno Wrzemieniewo KWizna

z e b a n z i

Wajwiêkszego ngó³em O

1 21 20 15 12 1

7 6

8 7 , 0,78 00,4 6 3 , 11,2

4 7 , 0

3 13 17 98 2 4

56 34 3 8 1

7 7 6 0 36269 36000 41890 3 132127

0 1 9 6 5

3 23 25 28 37 1

1 3

2 9 6 3 3 159337 183040 143899 387867 1

5 8 7 0 8 1 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



nak³ady na jedno gospodarstwo poniesiono przeciêtnie w gminie Wizna, przy czym nale¿y zwróciæ uwagê na fakt, i¿ znalaz³o siê w tej grupie gospodarstwo, w którym dokonano inwesty- cji na ponad 900 tys. z³, co znacznie wp³ywa na œrednie wyniki. Po wyeliminowaniu tego gospo- darstwa najwy¿sza kwota nak³adów przypad³a na gospodarstwa z terenu gminy Krzemieniewo, przy czym w grupie tej zaobserwowano najmniejsz¹ liczbê zrealizowanych przedsiêwziêæ. Mo¿e to wynikaæ z faktu, i¿ gospodarstwa te s¹ doœæ dobrze wyposa¿one w œrodki trwa³e, a wiêc w czêœci z nich potrzeby inwestycyjne mog¹ byæ relatywnie ni¿sze.

Badane gospodarstwa najczêœciej inwestowa³y w modernizacjê budynków inwentarskich (27% wszystkich rodzajów inwestycji). £¹cznie inwestycje zwi¹zane z produkcj¹ zwierzêc¹ (modernizacje budynków, zakupy zbiorników na mleko, budowy p³yt obornikowych i nowych budynków inwentarskich) stanowi³y ponad 50% zrealizowanych przedsiêwziêæ. Inwestycje tego typu przeprowadzi³y g³ównie gospodarstwa o wzglêdnie wy¿szej skali chowu. Przeciêtnie posiada³y one ponad 25 SD zwierz¹t, podczas gdy gospodarstwa nierealizuj¹ce tego typu inwestycji posiada³y o 10 SD mniej. Przedstawione dzia³ania by³y prawdopodobnie implikacj¹ rosn¹cych wymagañ w zakresie dobrostanu zwierz¹t oraz efektem zwiêkszania skali produkcji zwierzêcej. Przeciêtne gospodarstwo dokonuj¹ce modernizacji budynków inwentarskich prze- znaczy³o na ten cel ponad 30 tys. z³. Du¿ym zainteresowaniem cieszy³y siê równie¿ zakupy maszyn, przy czym przeciêtna wartoœæ takiej inwestycji by³a prawie trzykrotnie ni¿sza (tab. 3).

W celu okreœlenia zwi¹zku pomiêdzy skal¹ inwestycji w przesz³oœci, a osi¹ganymi dochoda-

mi badan¹ zbiorowoœæ podzielono na 4 grupy zró¿nicowane wielkoœci¹ poniesionych nak³a-

dów inwestycyjnych: gospodarstwa nieinwestuj¹ce (54%), gospodarstwa o skali inwestycji

do 20 tys. z³ (20%), gospodarstwa o skali inwestycji 20-50 tys. z³ (14%) i gospodarstwa o

wartoœci inwestycji powy¿ej 50 tys. z³ (11% zbiorowoœci). Wysokoœæ dochodów w poszczegól-

nych grupach znacznie siê ró¿ni³a (tab. 4). Œrednio najwy¿sze dochody rolnicze osi¹gnê³y w

2003 roku gospodarstwa, które w okresie poprzedzaj¹cym badanie dokona³y inwestycji na

najwy¿sz¹ skalê. Najni¿sze dochody (rolniczy netto i dyspozycyjny) osi¹gnê³y gospodarstwa,

które nie zrealizowa³y ¿adnej inwestycji. Najwiêksze ró¿nice pomiêdzy grupami gospodarstw

zró¿nicowanymi pod wzglêdem skali inwestycji wyst¹pi³y w zakresie dochodu rolniczego netto

w przeliczeniu na 1 ha UR. Uzyskiwany dochód rolniczy netto wskazuje na znacznie wy¿sz¹

efektywnoœæ gospodarowania w gospodarstwach, które dokona³y inwestycji. Potwierdza to

obiektywn¹ prawid³owoœæ, i¿ inwestycje s¹ niezbêdnym elementem zapewnienia gospodar-

stwu trwa³oœci i sprawnoœci ekonomicznej.

Podstawowe Ÿród³o finansowania rolniczych inwestycji obok kredytu rolniczego stanowi dochód dyspozycyjny gospodarstwa. Jego wysokoœæ wp³ywa wiêc wymiernie na mo¿liwoœci i plany inwestycyjne gospodarstw.

W badanej populacji gospodarstw najwiêcej inwestycji w najbli¿szej przysz³oœci planuj¹ zrealizowaæ rolnicy, którzy inwestowali w okresie ostatnich 5 lat [tab. 5]. Prawdopodobieñstwo realizacji swoich planów oceniaj¹ na ponad 80%. Nieco mniej optymistycznie do swoich zamia- rów podchodz¹ rolnicy z pozosta³ych grup. Charakterystyczne, i¿ rolnicy, którzy inwestowali przeciêtnie w ostatnich latach ponad 20 tys. z³ zamierzaj¹ korzystaæ przy realizacji inwestycji w

ij c y t s e w n i il a k s d o i c

œ o n

¿ e l a z w h c y z c i n l o r w ó d o h c o d æ

œ o k o s y W . 4 a l e b a T

a w t s r a d o p s o

G Powierz-

R U a i n h c [ha]

]³ z [ d ó h c o D / o tt e n y z c i n l o

rospodarstwo

g dyspozycyjny/ o w t s r a d o p s o

g rolniczy

/ o tt e nhaUR

1 brutto/ R U a h 1 h

c y c

¹ j u t s e w n i e i n a p u r

G 9 6195 20104 661 1415

a l a k Snwestycij i

³ z . s y t 0 2

<0-50tys.z³ 2>50tys.z³

9 14 38 2

0 1 1 7 13296 46785 4

6 1 9 9 40940 71530 7

3 1 982 2 1650 1

5 2 7 1975 1410 2 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



ij c y t s e w n i h c y n a w o z il a e r z æ

œ o t r a w i j a z d o R . 3 a l e b a T

ij c y t s e w n i j a z d o

R Liczbagospodarstwzdanymrodzajeminwestycij ] o w t s r a d o p s o g /³ z [ ij c y t s e w n i j e n a d æ

œ o t r a w a n t ê i c e z r p

m e

³ ó g

o Zbójna W¹brzeŸno Krzemieniewo Wizna i

n w e l h c b u l y r o b o a j c a z i n r e d o

M 18

9 8 8 0

3 10

0 0 5 2

3 1

0 0 0 5

3 3

7 6 6 1

5 4

0 5 2 0 1 j

e n n il

œ o r ij c k u d o r p o d n y z s a m p u k a

Z 18

4 4 5

9 3

0 0 1

3 9

0 0 5 4

5 5

0 0 0 9

1 1

0 0 0 3 1 a

k i n g

¹ i c p u k a

Z 7

4 1 7 0

5 0

0 4

0 0 0 7

7 0

– 3

7 6 6 2 9 i

m e i z p u k a

Z 6

3 3 3 2

5 0

0 3

0 0 0 4 7

1 0

– 3

7 6 6 6 4 i

n w e l h c b u l y r o b o a w o d u

B 4

0 5 7 5 0

2 0

0 3

0 0 0 3 2

1 0

– 1

0 0 0 0 0 7 o

k e l m a n a k i n r o i b z p u k a

Z 3

0 0 0 3

1 1

0 0 0 5

1 0

– 1

0 0 0 2

1 1

0 0 0 2 1 u

s o li s a w o d u

B 3

3 3 3

3 3

3 3 3

3 0

– 0

– 0

– u

¿ a r a g a w o d u

B 3

7 6 6 0

1 0

– 1

0 0 0

8 1

0 0 0 4

1 1

0 0 0 0 1 ê

c i w o j o n g a n a k i n r o i b z a w o d u

Bubgnojówkê

l 2

0 5 7 1

1 2

0 5 7 1

1 0

– 0

– 0

– j

e w o j o n g y t y

³ p a w o d u

B 2

0 0 0

8 2

0 0 0

8 0

– 0

– 0

– a

d a t s t

¹ z r e i w z p u k a

Zodstawowego

p 1

0 0 0

6 0

– 0

– 0

– 1

0 0 0 6 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



zdecydowanej mierze ze œrodków w³asnych lub kredytów, podczas gdy pozostali chcieliby w znacznej mierze sfinansowaæ swoje dzia³ania przy wymiernym udziale œrodków unijnych. Wo- bec niskiej wartoœci dochodów dyspozycyjnych w gospodarstwach nieinwestuj¹cych wydaje siê to byæ jedyn¹ mo¿liwoœci¹, pozostaje jednak otwart¹ kwesti¹ na ile ta grupa bêdzie potrafi³a pozyskaæ unijne fundusze. Gospodarstwa posiadaj¹ce doœwiadczenia w zakresie inwestowa- nia okazuj¹ mniej zainteresowania mo¿liwoœciami uzyskania pomocy z funduszy unijnych. Na- le¿y jednak oczekiwaæ, i¿ w momencie rozpoczêcia realizacji inwestycji rolnicy ci wezm¹ pod uwagê tak¿e skorzystanie z pomocy finansowej oferowanej w ramach WPR.

Wœród planów inwestycyjnych rolnicy z badanej zbiorowoœci deklarowali najczêœciej chêæ modernizacji obory lub chlewni – 31% wszystkich planowanych inwestycji. W drugiej kolejno-

œci wskazywali jako potencjalne przedsiêwziêcia zakup ci¹gnika i budowê p³yty obornikowej (po 13% planowanych inwestycji). W nastêpnej kolejnoœci rolnicy chcieli, by zainwestowaæ w budowê silosów i obory lub chlewni (po 10%) oraz w budowê zbiornika na gnojówkê lub gnojowicê, zakup ziemi i maszyn (po 8% w ogólnej liczbie inwestycji).

Wnioski

1. Potrzeba modernizacji gospodarstw, bêd¹ca konsekwencj¹ rosn¹cej konkurencji jest do- strzegana przez znaczn¹ czêœæ rolniczej spo³ecznoœci i znajduje odzwierciedlenie w podej- mowanych dzia³aniach inwestycyjnych.

2. Najczêœciej realizowane inwestycje wi¹¿¹ siê z modernizacj¹ lub budow¹ budynków inwen- tarskich dla zwierz¹t. Wskazuje to na znaczne zmiany organizacyjne zachodz¹ce w obszarze chowu zwierz¹t.

3. Gospodarstwa, które w okresie 5 lat poprzedzaj¹cych akcesjê Polski do UE ponios³y naj- wy¿sze nak³ady inwestycyjne, osi¹gnê³y przeciêtnie w 2003 roku najlepsze wyniki ekono- miczne w ca³ej badanej zbiorowoœci.

4. Gospodarstwa inwestuj¹ce w przesz³oœci wykazuj¹ najwiêksze zainteresowanie nastêpny- mi inwestycjami. Wskazuje to na postrzeganie inwestycji jako skutecznej drogi rozwoju gospodarstwa.

5. Rolnicy z gospodarstw, o niskich dochodach, nieinwestuj¹cy w ostatnim piêcioleciu rów- nie¿ deklaruj¹ chêæ dokonania inwestycji, jednak uzale¿niaj¹ swoje dzia³ania w znacznej mierze od uzyskania œrodków pomocowych z UE.

Literatura

Józwiak W. 2003: Ewolucja gospodarstw rolnych w latach 1996-2002. GUS, Warszawa.

Manteuffel R. 1979: Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. PWRiL, Warszawa.

w t s r a d o p s o g h c y n a d a b z w ó k i n l o r e n j y c y t s e w n i y n a l P . 5 a l e b a T

a w t s r a d o p s o

G Liczba

h c y n a w o n a l

pinwestycij

- o d o p o d w a r

Pbieñstwo ]

% [ ij c a z il a e r

a i n a w o s n a n if e n a w o n a l

P [%inwestycj]i

e n s a

³ w i k d o r

œ kredyt œrodkiUE h

c y c

¹ j u t s e w n i e i n a p u r

G 10 77 40 10 50

a l a k Snwestycij i

³ z . s y t 0 2 o d0-50tys.z³ 2>50tys.z³

0 15 4 1

6 74 73 8

0 70 87 5

0 20 26 3

0 10 7 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



Napiórkowska A. 1999: Uproszczenie procedury kredytowania d³ugoterminowego bêd¹cego podstaw¹ in- westycji w rolnictwie. Roczniki Naukowe SERiA, t.1, zeszyt 1, AR w Krakowie, Wydzia³ Ekonomiczny w Rzeszowie, Rzeszów.

Woœ A. 1998a: Zdolnoœci akumulacyjne gospodarstw oraz inwestycje. [W:] Rolnictwo polskie w okresie transformacji systemowej 1980-1997. IERiG¯, Warszawa.

Woœ A. 1998b: Polityka strukturalna. Identyfikacja priorytetów w modernizacji sektora rolno-spo¿ywczego w Polsce. Warszawa 1998.

Summary

In the paper investment’s influence for agricultural income was presented. The study was conducted on sample of 90 family farms. Farmers from farms in which investments was realized in the period 1998 – 2003, had better income then farms without investments. This same farmers declared realization next investments in the future.

Adres do korespondencji mgr Piotr Sulewski Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodartsw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 42 17 e-mail: piotrsulewski@wp.pl