Z LAT 1970-2012 NA PRZYKŁADZIE POZNAŃSKICH REALIZACJI POSOBOROWEJ ARCHITEKTURY SAKRALNEJ C ZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA JAKOŚĆ

(1)

Politechnika Poznańska Wydział Architektury

Wojciech Skórzewski

C

ZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA JAKOŚĆ

POSOBOROWEJ ARCHITEKTURY SAKRALNEJ NA PRZYKŁADZIE POZNAŃSKICH REALIZACJI

Z LAT

1970-2012

Praca doktorska

w dyscyplinie naukowej architektura i urbanistyka

(2)

Wojciech Skórzewski Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012

1 1 Tak mówi Pan: Niebiosa są moim tronem, a ziemia podnóżkiem nóg moich.

Jakiż to dom możecie Mi wystawić i jakież miejsce dać Mi na mieszkanie?

2 Przecież moja ręka to wszystko uczyniła i do Mnie należy to wszystko – wyrocznia Pana.

Ale Ja patrzę na tego, który jest biedny i zgnębiony na duchu, i który z drżeniem czci moje słowo.

Iz 66, 1-2

(3)

S

PIS TREŚCI

Podziękowania ... 4

Streszczenie ... 5

Abstract ... 6

ROZDZIAŁ 1. Wstęp ... 7

ROZDZIAŁ 2. Założenia pracy ... 8

2.1 Geneza i zakres pracy ... 8

2.2 Cele badań ... 11

2.3 Teza pracy ... 11

2.4 Stan badań ... 12

ROZDZIAŁ 3. Rys historyczny ... 15

3.1 Geneza, rozwój i formy archetypiczne chrześcijańskiej architektury sakralnej .. 15

3.1.1 Świątynia Jerozolimska ... 15

3.1.2 Kościoły wczesnochrześcijańskie ... 15

3.1.3 Kościoły ormiańskie ... 17

3.1.4 Kościoły średniowiecznej Europy ... 18

3.1.5 Katedry gotyckie ... 20

3.1.6 Okres reformacji i kontrreformacja – barok rzymski ... 21

3.1.7 XIX wiek ... 22

3.1.8 Poszukiwanie nowych form – XX wiek ... 23

3.2 Posoborowe zasady projektowania kościołów ... 28

3.2.1 Sobór Watykański II a architektura sakralna ... 28

3.2.2 Układ funkcjonalny kościoła ... 29

3.2.3 Prezbiterium ... 29

3.2.4 Chrzcielnica ... 31

3.2.5 Konfesjonały ... 31

3.2.6 Chór i organy ... 31

3.2.7 Nawa ... 32

(4)

3

4.2.1 Wielokryterialna ocena hierarchiczna ... 138

4.3 Kryteria oceny architektury sakralnej ... 139

4.3.1 Rozpoznawalność funkcji sakralnej ... 140

4.3.2 Relacja z otoczeniem ... 142

4.3.3 Rola kościoła jako dominanty architektonicznej ... 142

4.3.4 Symbolika ... 145

4.3.5 Wspólnotowość ... 148

4.3.6 Nastrój skupienia ... 152

4.3.7 Wyznaczenie wag kryteriów ... 154

4.3.8 Normalizacja i standaryzacja wartości wag ... 155

4.4 Wyniki badań ... 156

4.4.1 Ocena ogólna ... 157

4.4.2 Symbolika ... 162

4.4.3 Nastrój skupienia ... 175

4.4.4 Relacja z otoczeniem ... 184

4.4.5 Rozpoznawalność funkcji sakralnej ... 194

4.4.6 Rola kościoła jako dominanty architektonicznej ... 202

4.4.7 Wspólnotowość ... 209

4.5 Ranking poznańskich kościołów w aspekcie wymagań Soboru Watykańskiego II .. ... 214

4.6 Modelowa koncepcja kościoła parafialnego na Łacinie w Poznaniu ... 216

ROZDZIAŁ 5. Wnioski i podsumowanie badań ... 218

Spis ilustracji ... 221

Spis tabel ... 230

Spis wykresów ... 231

Bibliografia ... 232

(5)

P

ODZIĘKOWANIA

Serdeczne podziękowania za opiekę naukową składam Pani promotor dr hab. inż. arch.

Agacie Bonenberg i Panu promotorowi pomocniczemu, dziekanowi Wydziału Architektury dr hab. inż. arch. Jerzemu Suchankowi, prof. PP.

Dziękuję architektom: prof. Marianowi Fikusowi, Andrzejowi Maciejowi Maleszce, Borysowi Siewczyńskiemu i Waldemarowi Szeszule za udostępnienie materiałów projektowych i konsultacje merytoryczne; a także księżom: Waldemarowi Kasprzakowi i Janowi Lesińskiemu za udostępnienie materiałów i cenne rady.

Dziękuje mojej Żonie i rodzinie za wsparcie podczas pisania pracy.

(6)

5

S

TRESZCZENIE

Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012

Tematyka pracy dotyczy architektury kościołów katolickich powstałych po Soborze Watykańskim II na przykładzie obiektów zrealizowanych w Poznaniu w latach 1970-2012.

Reformy Soboru Watykańskiego II, a zwłaszcza reforma liturgii – Novus Ordo Missae z 1969 roku, w znaczący sposób wpłynęły na architekturę sakralną. Zmiany te zbiegły się w czasie z intensywnym rozwojem budownictwa sakralnego w Polsce i Poznaniu. Na przykładzie poznańskich realizacji autor dokonuje oceny architektury sakralnej w celu zbadania czynników mających wpływ na jej jakość. Identyfikacja tych czynników i ustalenie hierarchii ich ważności może być istotnym elementem poznawczym pomocnym w sformułowaniu wytycznych projektowych dla przyszłych realizacji.

(7)

A

BSTRACT

Factors influencing the quality of the post-conciliar sacred architecture on the example of churches built in Poznań in the years 1970-2012

The subject of the thesis is the architecture of Catholic churches built after the Second Vatican Council, taking into consideration buildings constructed in Poznan in the years 1970-2012.

The reforms of Vatican II, especially the reform of the liturgy – Novus Ordo Missae of 1969, significantly influenced the sacred architecture. These changes coincided with the rapid development of church building in Poland and in Poznan. The author evaluates the architecture of sacred buildings in Poznań in order to investigate the factors affecting its quality. Assigning the hierarchy of importance of these factors can be helpful to determine guidelines for future designs.

(8)

7

ROZDZIAŁ 1.

W

STĘP

Architektura sakralna zajmuje szczególne miejsce w historii sztuki. Wśród dzieł kluczowych dla rozwoju architektury znaczną część stanowią budowle sakralne. Aby się o tym przekonać, wystarczy sięgnąć do podręczników historii architektury, zaczynając od popularnego Kocha (Style w architekturze), w której to książce rozdział poświęcony architekturze sakralnej zajmuje najważniejsze miejsce i ponad połowę objętości.

Mówiąc o architekturze sakralnej Europy (w tym i Polski), poza okresem starożytności, mamy na myśli w przeważającej większości architekturę chrześcijaństwa. Jej rozwój wiąże się nierozerwalnie z historią Kościoła. Zmiany dokonujące się na przestrzeni dziejów w Kościele znajdowały odbicie w architekturze sakralnej, która z kolei oddziaływała na całą architekturę. Powstawanie i rozprzestrzenianie się stylów architektonicznych niejednokrotnie brało swój początek w działalności Kościoła, przy czym wielką rolę odegrały tu zakony.

Znaczącym przykładem wpływu dziejów Kościoła na europejską architektury mogą być czasy reformacji i kontrreformacji – nie bez powodu barok rzymski rozpowszechnił się głównie w krajach katolickich, podczas gdy w krajach protestanckich rozwinęły się inne nurty (np. palladianizm w Anglii). Architektura sakralna wyznaczała nie tylko kierunki w sztuce, ale też w technice budowlanej. Gotyckie konstrukcje sklepień i łuków przyporowych, pozwalające na uzyskanie znacznych rozpiętości i wysokości, zostały przecież wymyślone przez budowniczych wielkich katedr.

Choć współcześnie budowle sakralne nie oddziałują już tak na całokształt światowej architektury, to jednak nadal są świadectwem duchowości społeczeństw. Również i dziś kształt architektury sakralnej jest odbiciem zmian w samym Kościele.¹ W najnowszej historii Kościoła takim szczególnym momentem przełomowym był Sobór Watykański II. Jest on wyraźną cezurą, nie bez powodu mówimy o Kościele przed- i posoborowym. Dotyczy to również architektury sakralnej – architektura posoborowa wyraźnie odróżnia się od wcześniejszych wzorców. Po blisko pół wieku od soboru warto przyjrzeć się w jakim kierunku poszły te zmiany i poszukiwania języka architektonicznego współczesnego sacrum.

1 Nadrowski H. Sacrum przestrzeni kościelnych, Wydawnictwo „Jedność”, Kielce 2005, str. 14-15

(9)

ROZDZIAŁ 2.

Z

AŁOŻENIA PRACY

2.1 Geneza i zakres pracy

Tematyka pracy dotyczy architektury kościołów katolickich powstałych po Soborze Watykańskim II. Reformy soboru, a zwłaszcza reforma liturgii (Novus Ordo Missae) z 1969 roku wywarły zauważalny wpływ na architekturę sakralną. Zmiany te zbiegły się w czasie z intensywnym rozwojem budownictwa sakralnego w Polsce i Poznaniu, dostarczając rozległego materiału do badań.

Jako przedmiot badań wybrałem realizacje poznańskie przede wszystkim ze względu na ich bliskość i dostępność. Nie bez znaczenia było również duże zróżnicowanie próby badawczej – wśród poznańskich kościołów posoborowych można znaleźć pełen przekrój obiektów zrealizowanych we wszystkich okresach najnowszej historii, a co za tym idzie w różnych uwarunkowaniach politycznych, społecznych i gospodarczych, w różnych sytuacjach planistycznych, a także w zróżnicowanym kontekście przestrzennym. Uwarunkowania te zaowocowały powstaniem obiektów o różnych skalach – od dominujących początkowo spektakularnych założeń o zasięgu dzielnicowym po późniejsze skromne realizacje małych wspólnot parafialnych oraz znalazły odbicie w ich architektonicznym kształcie.

W zrealizowanych świątyniach można znaleźć odbicie nie tylko ówczesnych możliwości, ale także panujących wówczas aktualnych mód i trendów stylistycznych.

Obserwacja ponad 40 przykładów obiektów zrealizowanych w Poznaniu na przestrzeni ponad 40 lat prowadzi do krytycznych opinii na temat stanu miejscowej architektury sakralnej. Nie są one wyjątkiem na tle polskiej i światowej architektury kościołów chrześcijańskich. Na ten problem zwraca uwagę m. in. ks. Henryk Nadrowski, pisząc o „braku umiejętności korzystania z wolności i odpowiedniego przygotowania do budowania obiektu sakralnego”.² Krytyczną refleksję na temat sztuki religijnej ostatniego półwiecza snuje też Jean Hani, mówiąc wręcz o pogorszeniu się jej sytuacji³. Nie można oczywiście w sposób jednolity traktować wszystkich przypadków, ale da się wysnuć kilka spostrzeżeń.

Wśród realizacji można zauważyć przypadki niezrozumienia zaleceń posoborowych lub niezgodności z duchem reform soborowych, a także braku poszanowania kontekstu. Mam tu na myśli między innymi wyartykułowaną w dokumentach soboru potrzebę dążenia raczej do

„szlachetnego piękna, aniżeli wyłącznie okazałości”.⁴ Ta potrzeba powrotu do skromności wyrazu została wyrażona w biblijnych słowach „Niebiosa są moim tronem, a ziemia podnóżkiem nóg moich. Jakiż to dom możecie Mi wystawić i jakież miejsce dać Mi na mieszkanie? Przecież moja ręka to wszystko uczyniła i do Mnie należy to wszystko – wyrocznia Pana. Ale Ja patrzę na tego, który jest biedny i zgnębiony na duchu, i który z drżeniem czci moje słowo”.⁵ W ostatnim czasie to wezwanie do skromności zostało podniesione jako jedno z najważniejszych wyzwań stojących przed Kościołem przez papieża

(10)

9

Również w szczegółowych rozwiązaniach architektury, zwłaszcza wnętrz, można zauważyć przypadki niezastosowania się do zaleceń soborowych. Przykładem mogą być tutaj formy ekspozycji obrazów przypominające przedsoborowe ołtarze boczne (Il. 2.1). Niektóre rozwiązania postulowane po soborze w ogóle nie przyjęły się w poznańskich realizacjach, jak na przykład konfesjonały zaprojektowane jako pokoiki do spowiedzi.

Il. 2.1 Elementy wystroju wnętrza przypominające ołtarze boczne w Sanktuarium

Miłosierdzia Bożego na os. Jana III Sobieskiego w Poznaniu (proj. Jerzy Liśniewicz, fot. własna)

Oceniając architekturę posoborowych kościołów warto pamiętać, że w okresie bezpośrednio po Soborze Watykańskim II nastąpił w Poznaniu (podobnie jak w całej Polsce) masowy rozwój inwestycji sakralnych, będący wynikiem pojawiających się możliwości i pilnej potrzeby stworzenia miejsc modlitwy mieszkańcom szybko rozrastających się osiedli.

Konieczność szybkiego zaspokojenia tych potrzeb (po latach spowodowanej politycznymi zakazami stagnacji) nie sprzyjała podejmowaniu głębszej refleksji nad recepcją idei soborowych w architekturze sakralnej i jej rolą w przestrzeni miasta w ogóle. Warto więc dziś zadać pytanie, na ile i w jaki sposób poznańska architektura sakralna realizowała idee Soboru Watykańskiego II. Spostrzeżenia płynące z analizy obiektów wybudowanych w Poznaniu mogą być podstawą dla wyciągnięcia ogólniejszych wniosków dotyczących projektowania miejsc kultu.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że architektura współczesnych kościołów katolickich jest przedmiotem dyskusji w wielu krajach. Dyskusja ta koncentruje się na pytaniu, czy nowoczesne kościoły naprawdę przybliżają wiernych do Boga i podnoszą religijność?

http://pl.radiovaticana.va/storico/2013/03/16/papieskie_spotkanie_z_dziennikarzami:_historia_imienia_fran ciszek/pol-674084, dostęp dnia 23.06.2014

(11)

Jak zauważa A. Tornielli, uznany komentator Stolicy Apostolskiej, biskupi coraz częściej krytycznie oceniają współczesną architekturę kościołów. Zwracają uwagę, że „zbyt często architekci, nawet ci najbardziej znani, nie traktują liturgii jako inspiracji i podstawy swoich projektów. Zamiast tego proponują awangardowe budynki, które nie przypominają domów modlitwy. Te obiekty w formie betonowych kubików, szklanych pojemników o szalonych kształtach dezorientujących człowieka, mogą wywoływać wiele odczuć, ale na pewno nie kojarzą się z tajemnicą świętości kościoła. Wiele nowych kościołów bardziej przypomina osiedlowe supermarkety lub stacje kosmiczne, niż miejsca kultu.”⁷ Podobną opinię wyraża P. Frye, pisząc, że „współczesne kościoły katolickie przypominają gmachy muzeów i są projektowane bardziej w celu zdobycia nagrody architektonicznej niż oddawania czci Bogu.”⁸ Te głosy krytyki znajdują wyraz w wystąpieniach oficjalnych dostojników watykańskich.

Kardynał Gianfranco Ravasi przewodniczący Papieskiej Rady ds. Kultury (Pontificium Consilium de Cultura) wielokrotnie wyrażał krytyczne opinie w związku z rosnącą liczbą ultra-nowoczesnych kościołów budowanych we Włoszech i w innych krajach. W swoim wystąpieniu na Wydziale Architektury Uniwersytetu La Sapienza w Rzymie (2011) kardynał Ravasi określił te budowle jako „nieprzyjazne”, w których czujemy się zagubieni jak w sali konferencyjnej, egzaltowani jak w sportowej arenie, stłoczeni jak na korcie tenisowym w czasie zawodów. Kardynał uważa, że „przyczyną tego jest zbyt mały stopień porozumienia i współpracy pomiędzy architektem a wspólnotą wiernych. Jeżeli architekci, inwestorzy kościelni, księża, którzy opiniują projekty zapominają o liturgii jako głównym punkcie odniesienia – w efekcie otrzymujemy przestrzeń świątyni, która przypomina betonowy bunkier, statek kosmiczny, fiszbinowca, lub tym podobne obiekty”. W konkluzji swojego przemówienia kardynał Ravasi stwierdził, że współczesny kościół katolicki powinien być rozpoznawalny.⁹

Podobne zdanie w odniesieniu do polskich nowoczesnych kościołów wyraża ks. Norbert Thiel¹⁰, zadając pytanie, „Dlaczego powstające dziś świątynie często są brzydkie i zupełnie pozbawione sacrum? Trudno czasem odróżnić, czy budowla, którą widzimy, to bryła kościoła, czy może dalszy ciąg pobliskiego centrum handlowego lub budynek stacji benzynowej? Dlaczego tym nowo powstającym w naszym kraju świątyniom tak często brakuje potrzebnej do modlitwy świętości? Parafie, które zamierzają budować kościół, otrzymują właśnie takie propozycje. Często są one wynikiem wielkich ambicji architekta, a nie służby szczególnemu dziełu, jakim jest wzniesienie domu Bożego.” Ksiądz Thiel słusznie zauważa, że „Projektowanie świątyni to nie to samo, co tworzenie centrum handlowego czy ekskluzywnego apartamentowca. Do tego zadania trzeba zabrać się jak do pisania ikony. Nie wystarczą wiedza i umiejętności – architekt powinien być też szczególnie wyczulony na świętość, mieć poczucie szczególnej misji. Projektowanie kościoła – podobnie jak pisanie ikony – musi być przemodlone i przemedytowane. I może niejeden architekt na te słowa się oburzy: mam skończone studia, posiadam wiedzę, techniczne możliwości i doświadczenie, a projektowanie kościoła znowu nie jest aż tak skomplikowane. Tylko że takie myślenie może doprowadzić projekt na szczyt rankingu <najbrzydszej bryły

(12)

11

skromności, wpisaniu w lokalny kontekst społeczny, poszanowaniu miejscowej tradycji, zwyczajów, pamięci.

Zamiast tego jesteśmy epatowani rozwiązaniami architektonicznymi nastawionymi bardziej na naśladowanie modnych trendów niż poszukiwaniu własnego języka form architektonicznych służących wiernym i kapłanom w duchu soborowym. Zdaniem autora wynika do w dużej mierze z bardzo powierzchownej znajomości wskazówek soborowych, które w świadomości wielu twórców sprowadzają się do prostego przekonania, że Sobór Watykański II mocno „poluzował” zasady budowy nowych świątyń.

2.2 Cele badań

Celem pracy jest dokonanie analizy czynników (cech architektonicznych) mających wpływ na jakość architektury obiektów sakralnych, na przykładzie realizacji powstałych w Poznaniu w latach 1970-2012. W oparciu o wymogi stawiane posoborowym kościołom katolickim autor postanowił dokonać oceny architektury zrealizowanych obiektów, a następnie na tej podstawie znaleźć czynniki mające wpływ na ocenę i hierarchię ważności tych czynników.

Chodzi o poznanie, jakie cechy architektury pozwalają na właściwe spełnianie przez świątynię katolicką jej najważniejszych funkcji duchowych, kulturowych i użytkowych.

Na potrzeby badań przyjęto zestaw czynników sklasyfikowanych w grupach definiowanych przez cele stawiane przed architekturą posoborową. Badania skupiają się na architektonicznej interpretacji czynników duchowych, zaliczanych do sfery „sacrum” oraz na aspektach architektoniczno-urbanistycznych budujących obraz obiektu sakralnego w kontekście przestrzennym.

W przedstawionej pracy można wymienić cele poznawcze związane z oceną jakości architektury posoborowej w Poznaniu, a ściślej na zbadaniu w jaki sposób i w jakim stopniu obiekty sakralne (kościoły katolickie zbudowane w latach 1970-2012) są podporządkowane zaleceniom Soboru Watykańskiego II.

Wśród celów bardziej praktycznych o charakterze aplikacyjnym można wymienić identyfikację czynników przestrzenno-kompozycyjnych, których stosowanie będzie służyło doskonaleniu rozwiązań architektonicznych w duchu zaleceń posoborowych. Zalecenia te mogą być pomocne dla mecenasów (poznańskich parafii) i architektów przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych i projektowych w nowych realizacjach sakralnych.

2.3 Teza pracy

Poznańskie kościoły katolickie zbudowane w ostatnim czterdziestoleciu w bardzo zróżnicowany sposób realizują zalecenia soborowe pod względem architektonicznym.

Nie został wykształcony czytelny wzorzec obiektu sakralnego dostosowany do lokalnych wspólnot w duchu posoborowym. Najważniejsze zalecenia soborowe zeszły na dalszy plan jako czynnik kształtujący formę architektoniczną tych kościołów.

(13)

2.4 Stan badań

Przegląd prac poświęconych posoborowej architekturze sakralnej należy zacząć od pozycji dotyczących kształtowania przestrzeni świątyni katolickiej. Warto tu wymienić publikacje ks. Romana Walczaka Symbolika i wystrój świątyni chrześcijańskiej¹¹i ks. Zbigniewa Wita Sztuka w służbie liturgii. Posoborowe normy kształtowania przestrzeni do sprawowania liturgii¹². Obie te pozycje stanowią źródło niezbędnej wiedzy o wymaganiach stawianych miejscom sprawowania liturgii w świetle zaleceń Soboru Watykańskiego II. W tym miejscu należy też wymienić przekrojową pracę Mieczysława Twarowskiego Metoda projektowania kościoła¹³, będącą swego rodzaju kompendium wiedzy niezbędnej do projektowania kościołów.

Problematyka kształtowania przestrzeni sakralnej w duchu przemian, które zostały zadeklarowane w dokumentach soborowych, znalazła wyraz w dyskusjach na łamach periodyków katolickich. Można tu wymienić artykuły J. Popiela Współczesna koncepcja budowli kościelnej¹⁴ i T. Klausera Wytyczne dla budowy kościołów w duchu liturgii rzymskiej¹⁵.

Badania związane z architekturą i sztuką przed i posoborową zawarte są w pracach:

J. Pasierba Problematyka sztuki w postanowieniach soborów,¹⁶ F. Greniurka Lokalizacja liturgii słowa,¹⁷ E. Blachnickiego Świątynia czy zbór? Wnętrze kościoła w świetle (..) Mszału Rzymskiego,¹⁸ Z. Podlewskiej Sztuka sakralna a odnowa liturgii,¹⁹ H. Nadrowskiego Przystosowalność liturgiczna wnętrza sakralnego wg Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego.²⁰

Interesujące przemyślenia dotyczące szerszego otoczenia sacrum przestawia P. Stępień w artykule Znaczenie krajobrazu kościoła.²¹ Kompendium wiedzy w zakresie przystosowania budowli sakralnej do wymogów prawa kanonicznego przedstawia S. Bista w pracy Przepisy prawa kanonicznego w zakresie budownictwa kościelnego.²² W tym nurcie warto zwrócić uwagę na skrypt M. Rosier-Siedleckiej Posoborowa architektura sakralna: aktualne problemy projektowania architektury kościelnej²³oraz na artykuł J. Basisty Model posoborowej świątyni.²⁴

11 Walczak R. Symbolika i wystrój świątyni chrześcijańskiej, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 2005

12 Wit Z. Sztuka w służbie liturgii. Posoborowe normy kształtowania przestrzeni do sprawowania liturgii

13 Twarowski M. Metoda projektowania kościoła. Wydawnictwa Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy. Warszawa. 1985.

14 Popiel J. Współczesna koncepcja budowli kościelnej. Ateneum Kapłańskie 1961 nr 2, s. 122.

15 Klauser T. Wytyczne dla budowy kościołów w duchu liturgii rzymskiej. Ateneum Kapłańskie 1961 nr 2, s. 180.

(14)

13

Warto wymienić pracę D. Brzezińskiego Ukształtowanie i wyposażenie wnętrza kościoła w odnowionym rycie rzymskim: aspekt liturgiczno-prawny.²⁵ Na szczególną uwagę zasługuje bardzo interesująca praca doktorska A. Kubiak-Pakulskiej Historyczny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego a projektowanie współczesnej świątyni, wykonaną pod kierunkiem T. Bardzińskiej-Bonenberg w Politechnice Poznańskiej.²⁶

Próba całościowego ujęcia problematyki podjęta została w odniesieniu do posoborowej architektury sakralnej Krakowa w postaci rozprawy doktorskiej Anny Buszko Ewolucja myśli architektonicznej w sztuce sakralnej po reformach Soboru Watykańskiego II na przykładzie Krakowa²⁷. Realizacje z rejonu Krakowa i okolic były też przedmiotem innych interesujących prac, takich jak poświęcona twórczości Witolda Cęckiewicza przekrojowa publikacja Beaty Malinowskiej-Petelenz²⁸.

Problematykę ciągłości chrześcijańskiej sztuki sakralnej – powiązań współczesności z tradycją podejmuje między innymi Jan Rabiej w obszernej publikacji Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich: świątynia fenomenem kulturowym²⁹, opisującej w sposób przekrojowy ewolucję chrześcijańskiej architektury, jej archetypy i ich współczesne interpretacje. Tematykę tę w odniesieniu do wybranych aspektów poruszali też m. in. Mirosław Bogdan (Forma gotycka a posoborowa architektura sakralna)³⁰, Wojciech Kosiński (Architektura sacrum wobec konfliktów, tolerancji i pojednania. Historia, współczesność)³¹, czy Jacek Czechowicz (Współczesna architektura sakralna Krakowa – awangarda i tradycja – w poszukiwaniu piękna)³².

Liczne prace poświęcone są poszukiwaniu języka architektonicznego odpowiadającego potrzebom współczesnego miejsca kultu. Wśród nich warto wymienić opracowania Beaty Malinowskiej-Petelenz (Architektura sakralna dziś³³, Sacrum oszczędne³⁴). Problem ten nie jest nowy – poszukiwanie odpowiednich form wyrazu dla nowo powstającej architektury sakralnej było stałym przedmiotem dyskusji i analiz od czasu Soboru Watykańskiego II, o czym świadczą publikacje z lat wcześniejszych (Maria Ewa Rosier-Siedlecka Posoborowa architektura sakralna: aktualne problemy projektowania architektury kościelnej³⁵).

25 Brzeziński D. Ukształtowanie i wyposażenie wnętrza kościoła w odnowionym rycie rzymskim: aspekt liturgiczno-prawny. Studia Płockie 29, 2001. s. 87-99.

26 A. Kubiak-Pakulska. Historyczny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego a projektowanie współczesnej świątyni. Praca doktorska pod kierunkiem dr hab.T. Bardzińskiej-Bonenberg, prof. PP. Wydział Architektury politechniki Poznańskiej. Poznań. 2014.

27 Buszko A. Ewolucja myśli architektonicznej w sztuce sakralnej po reformach Soboru Watykańskiego II na przykładzie Krakowa, rozprawa doktorska na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków 2006

28 Malinowska-Petelenz B. Miejsce kościoła w mieście : analiza myśli kompozycyjnej w wybranych obiektach sakralnych autorstwa Witolda Cęckiewicza, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2007

29 Rabiej J. Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich: świątynia fenomenem kulturowym, w: Zeszyty Naukowe. Architektura / Politechnika Śląska, z. 42., Gliwice 2004

30 Bogdan M. Forma gotycka a posoborowa architektura sakralna, Zeszyty Naukowe. Architektura / Politechnika Śląska, z. 39, str. 99-127, Gliwice 2001

31 Kosiński W. Architektura sacrum wobec konfliktów, tolerancji i pojednania. Historia, współczesność, perspektywy w: Przestrzeń i forma nr 15/2011

32 Czechowicz J. Współczesna architektura sakralna Krakowa – awangarda i tradycja – w poszukiwaniu piękna, w: Czasopismo Techniczne – Architektura nr 6-A/2007, zeszyt 13., Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2007

33 Malinowska-Petelenz B. Architektura sakralna dziś w: Czasopismo Techniczne z. 15. Architektura z. 7-A2, Politechnika Krakowska 2010

34 Malinowska-Petelenz B. Sacrum oszczędne, w: Czasopismo Techniczne – Architektura nr 6-A/2010, zeszyt 14., Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2010

35 Rosier-Siedlecka M. E. Posoborowa architektura sakralna: aktualne problemy projektowania architektury kościelnej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1980

(15)

Podejmowana też była tematyka metodologii badań nad architekturą sakralną. Interesującą i spójną propozycję założeń do programu badawczego dotyczącego polskiej powojennej architektury sakralnej przedstawiają w swojej pracy Andrzej Majdowski, Iwona Jastrzębska- Puzowska i Janusz Gierlasiński³⁶. Obejmują one zagadnienia systematyki i typologii, odżegnując się od wartościowania architektury.

Przegląd stanu badań byłby niekompletny bez przytoczenia prac naukowych uznanych twórców polskiej architektury sakralnej: Marka Budzyńskiego³⁷, Witolda Cęckiewicza³⁸, Tadeusza Gawłowskiego³⁹, Jacka Gyurkovicha⁴⁰, Aleksandra Grygorowicza⁴¹, Dariusza Kozłowskiego⁴², Wojciecha Kosińskiego,⁴³ Adama Szymskiego⁴⁴, Ewy Węcławowicz- Gyurkovich⁴⁵, Adama Lisika⁴⁶, Konrada Kuczy-Kuczyńskiego.⁴⁷.

Poznańska architektura posoborowa nie doczekała się kompleksowego opracowania naukowego, a jedynie publikacji o charakterze przyczynkowym⁴⁸. W tym miejscu warto zaznaczyć, że problem skąpej dokumentacji naukowej dotyczy nie tylko Poznania, ale najnowszej twórczości sakralnej w ogóle, na co zwraca uwagę ks. Henryk Nadrowski⁴⁹. Istniejące prace naukowe traktują o realizacjach powstałych w Poznaniu po soborze w sposób wycinkowy. Poznańskiej architekturze sakralnej ostatniego półwiecza poświęcone zostały osobne rozdziały w pracach Architektura i Urbanistyka Poznania w XX wieku pod red. Teresy Jakimowicz⁵⁰ oraz Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL Piotra Marciniaka⁵¹. W obydwu publikacjach realizacje sakralne zostały przedstawione jako element szerszego kontekstu całej poznańskiej architektury i urbanistyki w omawianych okresach.

36 Majdowski A., Jastrzębska-Puzowska I., Gierlasiński J. Inwestycje sakralne i architektura powojennych kościołów w Polsce : metodologia i zarys problematyki badawczej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009

37 Budzyński M. Kościół w Nowym Dworze Mazowieckim. Arche: Kultura, twórczość, krytyka. 1988.

38 Cęckiewicz W. Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach. Architektura, 2002 nr 12. s.

13n., Cęckiewicz W. „Sacrum” w kolorze drewna i betonu. Polski Cement, 2002 nr 1, s. 12-13.

39 Gawłowski T. Nauka i talenty w twórczości architektonicznej. w: Sesja Studenckich Kół Naukowych PKrak.

Kraków, 1995. s. 59-60.

40 Gyurkovich J. Kościół w miejscu zamieszkania. w: Zespoły mieszkaniowe: Teoria - projekty - realizacje :Mat.

Międzynarodowej Konf. Nauk. Kraków. 2004.

41 Grygorowicz A. Architektura świątyń prawosławnych w Polsce. w: Prawosławie, światło wiary i zdrój doświadczenia. Lublin. 1999. s. 328.

42 Kozłowski D. O pięknie architektury (współczesnej) - uwagi o ułomności rzeczy użytecznych. Czasopismo Techniczne. Architektura, 2007, R. 104, z. 6-A s. 74-77.

43 Kosiński W. Seminarium o nowej architekturze sakralnej. Przegląd Powszechny, 1983 nr 1 s. 124n.

(16)

15

ROZDZIAŁ 3.

R

YS HISTORYCZNY

3.1 Geneza, rozwój i formy archetypiczne chrześcijańskiej architektury sakralnej

W historii architektura sakralna wyznaczała trendy w budownictwie i sztuce. To kościoły były, w wielu przypadkach są nadal i zapewne długo pozostaną symbolami miejsca (np. Bazylika św. Piotra – Rzym, Santa Maria del Fiore – Florencja, Sagrada Familia – Barcelona) ze względu nie tylko na wysoką wartość artystyczną, ale też rangę w przestrzeni miejskiej – są silnymi dominantami wysokościowymi, formalnymi i znaczeniowymi.

Wśród licznych kościołów chrześcijańskich powstałych na przestrzeni wieków istnieją dzieła, które w istotny sposób wpłynęły na rozwój i kształt architektury sakralnej. Można je określić jako kamienie milowe architektury sakralnej, które stały się archetypami, wzorcami naśladowanymi w wielu późniejszych realizacjach.

Nie jest celem tego rozdziału opisywanie całej historii architektury sakralnej. Zostaną przedstawione jedynie najważniejsze, kluczowe dla rozwoju chrześcijańskiej (katolickiej) architektury sakralnej formy archetypiczne, które można odnaleźć we współczesnych realizacjach, choć nierzadko w formie dalece przetworzonej. Należy przy tym pamiętać, że w myśl dokumentów soborowych, żaden z tych archetypów nie ma uprzywilejowanej pozycji jako wzór do naśladowania – jak jest napisane w Konstytucji o liturgii świętej, „Kościół nie uważał żadnego stylu za swój własny, lecz stosownie do charakteru i uwarunkowań narodów oraz potrzeb różnych obrządków dopuszczał formy artystyczne każdej epoki, tworząc z biegiem wieków skarbiec sztuki, który z całą troską winien być zachowywany.”⁵²

3.1.1 Świątynia Jerozolimska

Pierwszym archetypem, do którego odwołuje się tradycja architektury chrześcijańskiej, jest starotestamentalna Świątynia Jerozolimska. Wzniesiona około 950 roku przed Chrystusem za panowania króla Salomona stanowiła przypieczętowanie kresu wędrówki Narodu Wybranego do Ziemi Obiecanej, a wraz z nim Arki Przymierza, towarzyszącej ludowi w wędrówce po pustyni w namiocie Przybytku. W Księdze Wyjścia znajdujemy szczegółowy opis jego budowy przekazany przez Boga Mojżeszowi.⁵³ Jest to materialne świadectwo realizacji woli Boga przez człowieka.

Świątynię Jerozolimską należy traktować jako archetyp bardziej w sensie metafizycznym, ideowym, niż dosłownym, materialnym.

3.1.2 Kościoły wczesnochrześcijańskie

W pierwszych wiekach swojego istnienia chrześcijaństwo nie wykształciło własnych obiektów kultu religijnego. W Izraelu, miejscu narodzin chrześcijaństwa, w społeczności żydowskiej wyznawcy Jezusa pozostawali w łączności ze Świątynią Jerozolimską.⁵⁴ We wspólnotach na terenie Cesarstwa Rzymskiego liturgię sprawowano zazwyczaj w domach bardziej zamożnych chrześcijan. W owej sakralizacji domu mieszkalnego można upatrywać źródła podkreślanej przez część historyków analogii rozplanowania późniejszych pierwszych

52 Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concillium, art. 123

53 Wj 25, 1-7

54 Jan RabiejTradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich: świątynia fenomenem kulturowym, w: Zeszyty Naukowe. Architektura / Politechnika Śląska, z. 42., Gliwice 2004, str. 36

(17)

bazylik wczesnochrześcijańskich na terenie Cesarstwa do planu typowego domu rzymskiego.⁵⁵

O początku kształtowania się świątyni chrześcijańskiej jako autonomicznego dzieła architektonicznego można mówić od III wieku, od kiedy zmieniła się sytuacja Kościoła w Cesarstwie Rzymskim wraz z wydaniem w roku 313 dokumentu znanego jako Edykt Mediolański. Zachodni cesarz rzymski Konstantyn Wielki i cesarz wschodni Licyniusz na spotkaniu w Mediolanie uzgodnili wówczas między sobą politykę wobec religii. Dokument dawał wolność wyznania mieszkańcom obu części cesarstwa (dotyczyło to wszystkich religii, nie tylko chrześcijaństwa), gwarantował też chrześcijanom zwrot ich mienia odebranego w latach prześladowań.⁵⁶

Chrześcijanie w pierwszych realizacjach na terenie cesarstwa unikali nawiązań do rzymskiej (pogańskiej) architektury sakralnej, a raczej czerpali z architektury świeckiej okresu republiki.⁵⁷ Miało to nie tylko znaczenie symboliczne (odcięcia się od tradycji pogańskiej) ale również funkcjonalne – kościoły chrześcijańskie miały pomieścić we wnętrzu całe zgromadzenie wiernych, w odróżnieniu od świątyń pogańskich, do których wstęp najczęściej był zarezerwowany dla wąskiej grupy kapłanów. Stąd pierwsze nowo budowane kościoły w cesarstwie miały układ bazylik – budowli użyteczności publicznej służących w cesarstwie jako hale targowe i sądowe.

Bazyliki wczesnochrześcijańskie były zazwyczaj trzy- lub pięcionawowe, podłużne. Nawa główna przekryta płaskim stropem o konstrukcji drewnianej, często kasetonowym, wyższa, oddzielona od naw bocznych kolumnadą podtrzymującą ściany nawy głównej na architrawach lub arkadach. Za korpusem nawowym znajdował się transept na całą jego szerokość lub niewiele szerszy. Położone za transeptem prezbiterium było krótkie, zakończone apsydą. Wejście do kościoła przez narteks poprzedzał kwadratowy dziedziniec (atrium) z sadzawką (studnią), otoczony kolumnowymi krużgankami. Bazyliki wczesnochrześcijańskie nie zawsze były orientowane, czego przykładem może być pierwsza bazylika św. Piotra w Watykanie, skierowana prezbiterium na zachód. Spośród innych wczesnochrześcijańskich bazylik rzymskich warto wymienić bazylikę św. Pawła za murami, bazylikę San Clemente i Santa Maria Maggiore.

W Poznaniu istnieje kościół, którego architektura wzorowana jest na archetypie wczesnochrześcijańskiej bazyliki rzymskiej – jest to kościół dominikanów pw. Matki Bożej Różańcowej przy Al. Niepodległości (proj. Adolf Szyszko-Bohusz, kontynuacja Władysław Czarnecki, poświęcenie 1949).

(18)

17

Il. 3.1 Schemat rzymskiej bazyliki wczesnochrześcijańskiej wg kościoła San Clemente (źródło: Koch W. Style w architekturze, Warszawa 1996, str. 43)

A. Perspektywa

B. Rzut, oznaczenia: A – nawa główna, B – nawy boczne, C – tron biskupi (katedra), D – apsyda (prezbiterium), E – ołtarz, F – przegrody chórowe, G – ambonki, H – transept, I – narteks, J – atrium, K – krużganki, L – studnia.

3.1.3 Kościoły ormiańskie

Archetyp świątyni ormiańskiej jest najstarszym spoza obszaru Cesarstwa Rzymskiego. Warto zwrócić uwagę, że Armenia przyjęła chrześcijaństwo w roku 301, a więc jeszcze przed Edyktem Mediolańskim.⁵⁸

Typ kościoła ormiańskiego charakteryzował się układem symetrycznym, na planie krzyża greckiego (równoramiennego), z centralnie umieszczoną kopułą (zazwyczaj ośmioboczną) na bębnie. Kopuła i ramiona krzyża zakończone zazwyczaj apsydami, uzupełnione o cztery przęsła narożne, tworzyły charakterystyczny czworokątny, zbliżony do kwadratu obrys budowli (Il. 3.2).

Il. 3.2 Katedra w Eczmiadzyn (źródło: Bardzińska-Bonenebrg T., Bonenberg A. Churches, monasteries and landscapes of medieval Armenia, Politechnika Poznańska, Poznań 2008, str. 48, 50)

A. Rzut z V wieku B. Rzut współczesny C. Przekrój podłużny

58 Teresa Bardzińska-Bonenebrg, Agata Bonenberg Churches, monasteries and landscapes of medieval Armenia, Politechnika Poznańska, Poznań 2008

B C

A B

A

(19)

3.1.4 Kościoły średniowiecznej Europy

Rozwój form budowli sakralnych w Europie na przestrzeni średniowiecza, począwszy od kościołów centralnych Rawenny, poprzez architekturę wizygocką, ostrogocką, karolińską i ottońską, doprowadziły do wykształcenia stylu romańskiego. Choć trudno tu mówić o jednym wzorcowym typie budowli (w samej Francji wykształciło się 10 podstawowych typów regionalnych, określanych jako szkoły romańskie), warto jednak zauważyć pewne elementy, które na trwałe weszły do kanonów budownictwa sakralnego, a zostały później rozwinięte w okresie gotyku.

Po pierwsze powszechna stała się praktyka orientowania kościołów z prezbiterium skierowanym na wschód. Jest to symbol zwrócenia się do Boga będącego światłością – w Pieśni Zachariasza⁵⁹ Jezus nazwany jest Wschodzącym Słońcem. Od zachodu, od strony wejścia (narteksu) wykształciła się fasada dwuwieżowa (rozwinięta później w gotyku) – tzw.

westwerk – zapożyczona ze świeckich form bram miejskich w fortyfikacjach, a będąca symbolem bramy ze świata profanum do świata sacrum. Cały zaś kościół staje się swoistą biblia pauperum – przekaźnikiem treści religijnych. . Dokonania okresu romańskiego były wstępem do epoki wielkich katedr gotyckich, a jego szczytowym osiągnięciem był kościół opacki benedyktynów Cluny III, uważany za największy kościół średniowiecznej Europy (Il.

3.3).

Należy tu pamiętać o rozwijającej się równolegle architekturze kościołów Wschodu, opartej na wzorcach bizantyjskich, która to miała wpływ na kształt przede wszystkim architektury prawosławnej, z tego też powodu znajduje się poza głównym nurtem zainteresowań niniejszej pracy.

(20)

19

Il. 3.3 Kościół opacki benedyktynów w Cluny – stan obecny (fot. własne) A. Zachowana południowa wieża transeptu

B. Widok z miejsca dawnego wejścia daje wyobrażenie o wielkości kościoła C. Plan całego założenia z zaznaczeniem zachowanych fragmentów

A

B C

(21)

3.1.5 Katedry gotyckie

Za początek gotyku uważa się budowę obejścia prezbiterium opactwa Saint-Denis rozpoczętą przez opata Sugera w 1137 roku, gdzie zastosowano prawdopodobnie po raz pierwszy gotycką krzyżowo-żebrową konstrukcję sklepień. Rozwiązania konstrukcyjne gotyku, a wśród nich przede wszystkim łuki przyporowe, pozwalające na budowę sklepień o znacznych rozpiętościach i wysokościach, zaowocowały całą generacją wielkich katedr, począwszy od katedry Notre-Dame w Laon, przez katedry w Paryżu, Chartres, Reims i Amiens, aż do nieukończonej katedry św. Piotra w Beauvais. Ta ostatnia jest szczytowym osiągnięciem konstrukcji gotyckiej, osiągając wysokość sklepienia w transepcie 48,5 m. Jak można zauważyć, kolejne katedry były coraz doskonalsze w „dążeniu ku niebu”, co wyrażało się nie tylko w rosnącej wysokości, ale i w artykulacji ścian wnętrza (Il. 3.4) – ograniczenie liczby podziałów poziomych (rezygnacja z empor), płynne przechodzenie służek filarów w żebra sklepień miały jeszcze bardziej podkreślać owo dążenie ku górze.

Nie tylko owa strzelistość jest tym, co stanowi o sile archetypu katedry gotyckiej. Przede wszystkim jest nim jedność konstrukcji z dekoracją i symboliką. Katedra jest określana jako skamieniały tekst,⁶⁰ którego logice, opartej o filozofię scholastyczną, podporządkowana jest cała architektura budowli. Każdy jej element ma swoje miejsce i znaczenie – zarówno konstrukcyjne, estetyczne, jak i symboliczne. Struktura katedry jest hierarchiczna, fraktalna, pozwalając na podstawie jednego elementu (jego proporcji, podziałów itp.) wnioskować o całości budowli. Cała zaś katedra, zbudowana zazwyczaj na planie krzyża łacińskiego (Il.

3.5), bywa interpretowana jako mistyczne ciało Chrystusa.

Il. 3.4 Artykulacja ścian wnętrza w katedrach gotyckich – rozwój (źródło: Koch W. Style

A B C D

(22)

21

Il. 3.5 Rzuty francuskich katedr gotyckich (źródło: D’Alfonso E., Samms D. Historia architektury, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1997, str. 115,117)

A. Paryż B. Chartres C. Amiens

3.1.6 Okres reformacji i kontrreformacja – barok rzymski

Reformacja, zapoczątkowana w 1517 roku przez Marcina Lutra, nie pozostała bez wpływu na sztukę sakralną. Nowo powstałe wyznania ewangelickie wykształciły wkrótce własne wzorce kościołów. Część z ich rozwiązań architektonicznych przeniknęła później do architektury katolickiej, zwłaszcza w architekturze posoborowej można zauważyć pewne cechy zbieżne z wcześniejszymi dokonaniami protestanckimi. Dotyczy to przede wszystkim zwrotu ku układom centralnym, rozpowszechnionym w architekturze ewangelickiej. Wydają się one bardziej oddawać ducha Soboru Watykańskiego II, podkreślając centralną rolę ołtarza, otaczanego przez wspólnotę wiernych, co także sprzyja czynnemu ich udziałowi w liturgii.

Reakcją na rosnącą popularność nowych wyznań protestanckich, były rozmaite działania zmierzające do przyciągnięcia wiernych do katolicyzmu, mieszczące się w pojęciu kontrreformacji. Narzędziem kontrreformacji stała się również architektura. W opozycji do surowych wnętrz kościołów protestanckich, katolickie świątynie miały przyciągać bogactwem formy i przepychem barokowej architektury. Barok rzymski stał się obowiązującym stylem

A

C B

(23)

katolicyzmu i rozpowszechnił się w wielu europejskich krajach katolickich, w tym w Polsce, w czym niemałą rolę odegrał zakon jezuitów.

Pierwowzoru świątyni barokowej należy upatrywać w rzymskim jezuickim kościele Il Gesù (autorzy: Giacomo della Porta, Jacopo Barozzi da Vignola, realizacja 1568-1584). Kościół ten został oparty na planie krzyża łacińskiego, jednakże o znacznie skróconych ramionach, z krótkim prezbiterium i transeptem pozornym, przez co jego rzut był dość zwarty (Il. 3.6).

Pewne rozwiązania (rozrzeźbienie elewacji nastawione na uzyskanie kontrastu światłocieniowego, malarstwo iluzjonistyczne na sklepieniu) zapowiadają bardziej wyrafinowane formy późniejszego baroku. Il Gesù stał się wzorcem dla wielu realizacji, także w Polsce, począwszy od będącego jego niemal wierną kopią kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie. W Poznaniu też powstały realizacje w typie Il Gesù, do których można zaliczyć farę (dawny kościół jezuitów) i kościół karmelitów bosych pw. św. Józefa na Wzgórzu Św.

Wojciecha.

Il. 3.6 Rzym, kościół Il Gesù (źródło: Koch W. Style w architekturze, Warszawa 1996, str. 230)

A. Rzut

B. Przekrój aksonometryczny 3.1.7 XIX wiek

XIX wiek nie przyniósł istotnych nowych form archetypicznych. Dzieła tego okresu były przetworzeniem form i elementów zaczerpniętych ze stylów epok minionych. W katolickiej i protestanckiej architekturze sakralnej szczególnie rozpowszechnił się styl neogotycki, który w myśl idei architecture parlante⁶¹ był uznawany za najbardziej odpowiedni dla kościoła.

A B

(24)

23

wykraczającej poza horyzont żyjącego pokolenia, ale także w potraktowaniu architektury jako skamieniałej księgi. Jednakże sam Gaudi na pytania o to, czy Sagrada Familia jest ostatnią z wielkich katedr średniowiecza, odpowiadał: „Nie, to pierwsza z serii zupełnie nowych”.⁶² 3.1.8 Poszukiwanie nowych form – XX wiek

XX wiek, a zwłaszcza jego pierwsza połowa, stał pod znakiem poszukiwań nowego podejścia do architektury i urbanistyki. Pojawiające się w okresie międzywojennym kierunki (De Stijl, Bauhaus, konstruktywizm w Rosji), z których wywodzą się dokonania określane dziś wspólnym mianownikiem modernizmu, bazowały na odrzuceniu stylów historycznych i podporządkowaniu formy funkcji. Poszukiwania te nie ominęły również architektury sakralnej, a przejawiały się w stopniowym odejściu od znanych dotychczas i zakorzenionych w kulturze archetypów świątyni. Pewne dokonania z połowy XX wieku są bezpośrednią zapowiedzią zmian posoborowych.

W I połowie XX wieku dał się zaobserwować proces odchodzenia od form historyzujących, jednakże następował on dość powoli. Powstawały dzieła silnie zakorzenione w tradycji architektury chrześcijańskiej, jednakże nie zawsze traktowanej dosłownie. Takim twórczym przetworzeniem historycznego wzorca (w tym przypadku katedry gotyckiej) jest chociażby Kościół Grundtvig w Kopenhadze (proj. Peder Vilhelm Jensen-Klint 1917, realizacja 1920- 1940). Istotnym czynnikiem rozwoju architektury sakralnej w tym czasie było rozpowszechnienie nowych materiałów budowlanych. Warto tutaj wskazać pierwszy kościół o konstrukcji całkowicie żelbetowej – Notre-Dame w Le Raincy (proj. Auguste Perret, realizacja 1922-1923). Choć nowatorski jak na owe czasy pod względem konstrukcji i ornamentyki, zachowuje on klasyczny układ trójnawowy z prezbiterium w apsydzie. Innym ciekawym obiektem rozwijającym klasyczny układ wielonawowej podłużnej świątyni jest kościół św. Wacława na Vršovicach w Pradze (proj. Josef Gočár, realizacja 1928-1930, il. 3.7). Podział na pięć naw wyraźnie widać co prawda w bryle kościoła i ukształtowaniu dachu, jednak dzięki zastosowaniu konstrukcji żelbetowej o dużej rozpiętości we wnętrzu nie ma żadnych słupów rozdzielających nawy, a całość tworzy jedną dużą przestrzeń. Spośród dokonań I połowy XX wieku na terenie Polski warto wymienić Kościół Świętego Józefa w Zabrzu (proj. Dominikus Böhm, realizacja 1930-1932), czy ekspresjonistyczny Kościół św.

Rocha w Białymstoku (proj. Oskar Sosnowski, realizacja 1927-1945, il. 3.8).

W wyniku II wojny światowej nastąpiła zmiana sytuacji, stwarzająca nowe możliwości i stawiająca nowe wyzwania przed architekturą sakralną. W wyniku zniszczeń wojennych najpilniejszym zadaniem była odbudowa świątyń, nie zawsze rozumiana w sposób dosłowny (podejście do tego tematu było bardzo zróżnicowane i nierzadko zaowocowało powstaniem ciekawych obiektów architektonicznych, co zostanie omówione w dalszej kolejności).

Nastąpił znaczący wzrost zapotrzebowania na nowe kościoły, na co wpływ miały nie tylko wspomniane zniszczenia wojenne, ale i inne zjawiska społeczne: przesiedlenia, migracje ludności, a nade wszystko gwałtowna urbanizacja i znaczny rozrost terytorialny miast.

Skutkują one masowym rozwojem budownictwa kościelnego w wielu krajach Europy.

W Niemczech (RFN), jak podaje Koch⁶³, w latach 1945-1980 zostało zbudowanych więcej kościołów niż w poprzednich 400 latach. W Polsce ten proces nastąpił później – od lat 70., po liberalizacji kursu władz PRL w sprawie pozwoleń na budowę nowych świątyń katolickich.

62 Rainer Zerbst, Gaudí 1852-1926. Antoni Gaudí i Cornet – życie dla architektury, wyd. Taschen 2010, str. 33

63 Koch W. Style w architekturze, str. 284

(25)

Il. 3.7 Kościół św. Wacława na Vršovicach w Pradze (proj. Josef Gočár, fot. własne) A. Widok ogólny

B. Widok wnętrza spod stropu nawy bocznej (widoczny brak słupów oddzielających nawy)

C. Witraże w apsydzie prezbiterium o tematyce związanej z 1000. rocznicą śmierci A

B D

C

(26)

25

Il. 3.8 Kościół św. Rocha w Białymstoku (proj. Oskar Sosnowski, fot. własna)

We wspomnianej już pierwszej fazie po wojnie pilną potrzebą była odbudowa kościołów.

Przybierała ona nie tylko postać wiernej rekonstrukcji. Odbudowa bywała niekiedy okazją do prób przywracania domniemanego pierwotnego kształtu budowli w duchu puryzmu stylowego, czego przykładem może być regotyzacja katedr w Poznaniu i Gnieźnie. Nie zawsze jednak decydowano się na (mniej lub bardziej wierne) odtworzenie zniszczonego kościoła, zamiast tego proponując pozostawienie przynajmniej części starej budowli w formie ruin (jako upamiętnienie skutków działań wojennych oraz ślad historycznej przestrzeni) i równoległą budowę nowej świątyni (obok lub w obrębie murów dawnego obiektu).

Przykładem takiego działania jest Katedra Św. Michała (St Michael's Cathedral) w Coventry (proj. Basil Spence, realizacja 1956-1962). Podobnie postąpiono w przypadku ewangelickiego Kościoła Pamięci Cesarza Wilhelma (Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche) w Berlinie. Projekt konkursowy Egona Eiermanna z 1957 roku przewidywał wyburzenie zrujnowanego kościoła i wybudowanie w jego miejscu nowej świątyni na rzucie ośmiokąta foremnego z sześciokątną dzwonnicą i czworokątną kaplicą, otoczonych przeszklonymi ścianami zewnętrznymi z powtarzalnych elementów prefabrykowanych według projektu francuskiego artysty Gabriela Loire. Pod wpływem debaty publicznej zdecydowano się zachować ruiny głównej

(27)

wieży starego kościoła neoromańskiego z 1895 roku jako symbol antywojenny. Oba wymienione wyżej kościoły łączy też krzyż wykonany z żelaza pochodzącego ze zburzonej katedry z Coventry, a umieszczony w Gedächtniskirche w Berlinie.

Z kolei Katedra Metropolitalna (Metropolitan Cathedral of Christ the King) w Liverpoolu (proj. Frederick Gibberd, Edwin Luytens, 1962-1967) została zbudowana wprost na fundamentach dawnego kościoła neoromańskiego z 1904 roku, zburzongo w 1941⁶⁴. Choć zachowuje centralny zarys planu poprzedniej świątyni, to już jej forma architektoniczna jest zupełnie odmienna od pierwowzoru – kształt bryły zbliżony jest do stożka i zwieńczony potężną latarnią nawiązującą do kształtu korony. Odwołuje się jednakże do pewnych idei historycznych (np. renesansowych wizji idealnej świątyni centralnej). Pewne podobieństwo formalne do katedry w Liverpoolu prezentuje powstała mniej więcej w tym samym czasie Katedra Matki Bożej z Aparecidy (Catedral Metropolitana de Nossa Senhora Aparecida) w Brasílii (proj. Oscar Niemeyer, Gordon Bunshaft, 1958-1970), będąca jednym z charakterystycznych obiektów nowej stolicy Brazylii.

W miejscu dawnego, zburzonego w czasie wojny kościoła, jednakże już nie na jego rzucie (fundamentach) powstało też epokowe dzieło Le Corbusiera, ikona modernistycznej architektury sakralnej – kaplica pielgrzymkowa Notre Dame du Haut w Ronchamp (1950- 1955). Analizując jej układ przestrzenny można dopatrzyć się cech, które będą później obowiązujące w zaleceniach wynikających z Soboru Watykańskiego II. W tym sensie była to budowla prekursorska względem soboru, wyprzedzająca swoją epokę.

O działalności zapowiadającej zmiany soborowe można mówić także w kontekście otwarcia na dialog ekumeniczny z innymi wyznaniami chrześcijańskimi, co było jednym z kluczowych dokonań soboru. Założenie w latach 40. XX wieku przez brata Rogera ekumenicznej wspólnoty w Taizé było wyrazem potrzeby pojednania, tak miedzy chrześcijanami różnych wyznań, jak i między narodami w ogarniętej wojną Europie. Materialnym znakiem tej idei stała się budowa Kościoła Pojednania w Taizé (proj. brat Denis, realizacja 1961-1962, il. 3.9, 3.10), w której brali udział m. in. młodzi wolontariusze z Niemiec w ramach Akcji Znak Pokuty. Kościół swoją architekturą wyraża myśl ekumeniczną, czerpiąc z różnych tradycji chrześcijańskich, stąd m. in. obecność ikon we wnętrzu i prawosławnych kopuł na dachu (dodanych podczas rozbudowy w latach 90. XX wieku). Brat Roger tak pisał o Kościele Pojednania przy okazji jego inauguracji: „Ci, którzy przyjeżdżają do Taizé, szukają, świadomie lub nie, czegoś, co ich przekracza. Jeśli proszą nas o chleb, czy damy im kamienie, żeby je kontemplowali? Oby mogli po tym, jak weszli do Kościoła Pojednania, nie wynieść stąd wspomnienia murów, ale pamiętać o wezwaniu do pojednania i uczynić z niego codzienny chleb swojego życia”.⁶⁵