Z ESZ Y TY N A U K O W E PO LITEC H N IK I ŚLĄ SK IEJ Seria: A R C H IT EK T U R A z.. 38
2000 N r kol. 1447
M arek RAWECK1
W YBRAN E Z A G ADNIENIA Z HISTORII OŚWIĘCIMIA I BRZEZINK I
S treszczen ie. Przedm iotem opracow ania je st ukazanie wybranych zagadnień z historii m iasta Oświęcimiami w si Brzezinki. Przedstaw iono krótki zarys dziejów tych jed n o stek osad
niczych oraz uw arunkow ania w pływ ające na ich rozw ój przestrzenny. S zczegółow o om ów io
no genezę i przedw ojenne dzieje tzw. „O sady B arakow ej” - miejsca zaadaptow anego w 1940 roku przez hitlerow ców na cele obozu KL A uschwitz. Przedstawiono sposób organizow ania, adm inistrow ania i zagospodarow yw ania przez SS 40-kilom etrow ej tzw. strefy interesów o bo
zu KL A uschw itz oraz roli, jak a w tych działaniach przypadła Centralnemu Z arządow i B u
dow lanem u SS.
SELECTED ISSUES OF THE HISTORY OF OŚWIĘCIM AND B RZEZIN K A
Sum m ary. The Study presents selected issues from the history o f the towrn o f O św ięcim and the village o f Brzezinka. It includes a b rie f outline o f the history o f those settlem ents, and the conditions that influenced their spatial developm ent. The genesis and pre-w ar history o f the so called “barrack settlem ent” - the place adapted by the Nazis for the KL A uschw itz cam p in 1940 - discussed in detail. The w ay o f organising, managing and developing the 40 square km, so called “zone o f interests o f the KL A uschw itz” is presented, as w ell as the role o f the SS C entral Building M anagem ent in those activities.
1. O święcim , Brzezinka - kontekst historyczny
O ś w i ę c i m - położony u ujścia Soły do Wisły, w centrum K otliny O św ięcim skiej, m a rodow ód piastow ski. Już w XIII w ieku uzyskał praw a miejskie, a w X IV w ieku stał się stolicą niezależnego K sięstw a O św ięcim skiego, które, w niedługim czasie, popadło w zależ
ność od K orony C zeskiej, odzyskując sam odzielność dopiero w 1457 roku. W latach 1457- 1564 K sięstw o O św ięcim skie stanow iło odrębne państew ko połączone z P olską u n ią p er
sonalną, a je g o pełna inkorporacja do K orony Polskiej nastąpiła w XVI w ieku za panow ania Z ygm unta A ugusta. W roku 1772, w w yniku pierw szego rozbioru Polski, O św ięcim w raz z całą ziem ią ośw ięcim ską został w łączony do zaboru austriackiego jak o część tzw. G alicji.
100 M . R a w e c k i
W 1918 roku po uzyskaniu przez Polskę niepodległości O św ięcim znalazł się w granicach R zeczpospolitej Polskiej, w chodząc ja k o pow iat sam orządow y w skład w ojew ództw a kra
kow skiego.
Rye. 1. F rag m en t m ap y topograficznej z 1894 ro k u w ydanej p rzez B erlin er Litogr. Institut. [A rch iw u m P ań stw o w e oddz. G liw ice, sygn. Z b.kart.173]
F ig .l. F rag m en t o f the to p ographical m ap fro m 1894 p u b lish ed b y B erlin er Litogr. In stitut [S tate A rch iv e dept.
G liw ice, sign. Z b. K art. 174]
Leżąc n a skrzyżow aniu głów nych szlaków kom unikacyjnych w schód-zachód (z K rakow a na Śląsk w zdłuż W isły) oraz północ-południe (z O lkusza do Ż yw ca w zdłuż Soły) - był O św ięcim , od zarania dziejów, w ażnym punktem handlu, zw łaszcza solą w ielicką i ołow iem . Był też dogodnym m iejscem odpoczynku podróżnych, goszcząc w sw oim zam ku w iele zna
nych osób.
M im o dogodnego położenia geograficznego, O św ięcim w okresie najintensyw niejszego rozw oju należał do m iast m ałych, najw yżej średnich. C zynnikiem ham ującym je g o rozw ój były w ojny (szczególnie okres w ojen szw edzkich), liczne pożary naw iedzające m iasto w X V - X V I w ieku oraz czyniące w iele szkód pow odzie w latach: 1805, 1813 i 1915.
W okresie m iędzyw ojennym O św ięcim zam ieszkiw ało 12000 osób, z czego 50% stanow iła ludność żydow ska.
B r z e z i n k a - w ieś położona pom iędzy rzeką W isłą, O św ięcim iem a w siam i B abice i Pławy. W zm iankow ana ju ż w XIII w ieku; składała się z dw óch części: tzw. „P rzydw orza” i
„S kotnicy” zam ieszkiw anej głów nie przez chłopów pańszczyźnianych pobliskiego dw oru i folw arku zw anego „C zernichów ” , ja k rów nież przez ludność trudniącą się w ypalaniem w ęgla drzew nego w lasach oraz w ytapianiem sm oły z drzew a sosnow ego. N azw a B rzezinki w yw o
dzi się od lasku brzozow ego, który rósł w m iejscu, gdzie w ybudow ano dwór. G odłem B rze
zinki b y ł w izerunek dw óch brzóz.
Po pierw szym rozbiorze Polski w ieś przeszła pod w ładanie C esarstw a A ustriackiego. Po pow staniu chłopskim G reli zniesiono pańszczyznę, a dw ór w B rzezince k u p ił Ż yd o nazw isku Landau. L udność w iejska upraw iała grunty w ydzierżaw ione od now ego w łaściciela.
W y b ran e z ag a d n ie n ia 101
W okresie m iędzyw ojennym B rzezinkę zam ieszkiw ało 3000 osób. W ieś posiadała 12 skle
pów, 4 gospody, 7 w arsztatów usługow ych, 2 zakłady przetwórcze, szkołę podstaw ow ą, 2 przedszkola oraz 536 budynków m ieszkalnych, z czego aż 513 było m urow anych.
W rozw oju gospodarczym obu m iejscow ości, na przełom ie XIX i X X w ieku, p o w ażn ą rolę odegrała kolej, której trzy linie krzyżow ały się w B rzezince i na Zasolu - lew obrzeżnej części O św ięcim ia: Kolej Północna C esarza Ferdynanda (Dziedzice-Trzebinia), K olej P ruska (W ro- cław -M ysłow ice) i Kolej Państw ow a K arola Ludw ika (Oświęcim-Kraków). Linie kolejow e przyspieszyły rozw ój przem ysłu (w tym czasie pow stały m.in.: W alcownia C ynku, Fabryka Papy i A sfaltu Józefa N athansona, Fabryka Papy Dachowej Landana i W olfa, Fabryka Prze
tw orów C hem icznych „U nion” Leona Schónkera, Pierw sze Galicyjskie Tow arzystw o A k cy j
ne Fabrykacji Śrub, N itów i M uterek) i przyczyniły się rów nież do zagospodarow ania Zasola, gdzie zbudow ano O sadę Barakow ą.
2. Osada Barakowa
W lew obrzeżnej dzielnicy O św ięcim ia, na Zasolu, pomiędzy rzeką S olą a p o b lisk ą w sią B rzezinka, w zniesiono w początkach XX w ieku nowoczesny, jak na ow e czasy, zespół zab u dow y m ieszkaniow ej nazw any: „O sadą B arakow ą”, „N ow ym M iastem” lub „O św ięcim iem III” .
G enezę pow stania „O sady B arakow ej” odnajdujem y w Protokole z 80 zw yczajnego posie
dzenia R ady G m innej K rólew skiego M iasta O św ięcim ia z dnia 1 grudnia 1915 roku:
„Z pow odu coraz szerzej postępującego uw olnienia powiatów i pow rotu uchodźców do kraju, w płynęła na tapetę sprawa, że W ładze centralne m ają w projekcie ze w zględu na głów ne w ęzły kolejow e na linii W iedeń Kraków, w ybrać m iejsce w naszej części pow iatu pod bu
dow ę jeszcze baraków kontrolnych dla uchodźców . Te urządzenia m ają być o w iększym stylu i na znaczną liczbę osób podjęte i zbudow ane. M iasto O święcim topograficznie najlepiej w tej m ierze sytuow ane, w interesie sw ego rozw oju, nie m oże i nie powinno pom inąć starań, ażeby tak znaczną publiczną inw estycyję ściągnąć m ożna do siebie [...] G m ina w pobliżu kolei po
siada w iększy bo przeszło stum orgow y kom pleks gruntów na tak zw anych „Ł azach ” w O św ięcim iu „na Z asolu”, który m oże być w zięty w projekt, że w tej lub ow ej części, pod takie w iększe publiczne Zakłady, - będzie przydatny i odpow iedni.”
B udow ę „O sady B arakow ej” rozpoczęto na w iosnę 1916 roku. Prace budow lane p ro w a
dziła firm a H eler-W assenberg „Bau und Reconstructions Gesellschaft” z W iednia oraz K ra
kow skie Stow arzyszenie B udow niczych kierow ane przez Hipolita Śliw ińskiego, który w k ró t
ce stał się głów nym przedsiębiorcą Osady. Prace postępow ały szybko i, w dw a lata później, ośw ięcintianie - inicjatorzy zaw iązania „O św ięcim skiego Towarzystwa Przem ysłow ego” m o
gli tak napisać w specjalnie opracow anej broszurze:
„...now e m iasto, o obszarze 50 morgów, w yposażono w tor kolejowy, w całą sieć dróg jezdnych i chodników , w kanalizacyę, w odociągi, silnicę elektryczną (...), zakład odkażalno- kąpielow y z pralnią, szpital chirurgiczny i zakaźny, w urząd pocztow o-telegraficzny, w p o ste
runek policyi i żandarm eryi, gm ach giełdy pracy z teatrem i w cały szereg innych budynków m urow anych potrzebnych adm inistracyi obozu, ponadto zbudowano 22 budynki m urow ane na pom ieszczenie 3 tysięcy robotników oprócz 90 budynków drew nianych, które m o g ą p o m ieścić 9 tysięcy robotników .”
102 M . R aw ecki
Ryc.2. M ieszkańcy O sady B arakow ej.
Lata 30. [A rchiw um PM O , n r ncg. 8871]
Fig.2. T he inhabitants o f the Barrack Set tlcm ent. T he thirties [The State M useum A uschw itz-B irkcnau A rchive, n r ncg. 8871]
Światli ośw ięcim ianie upatrywali w O sadzie Barakowej, wyposażonej „we w szystkie no
w oczesne urządzenia, nieodzow ne człowiekowi, potrzebne do podniesienia jeg o w ytw órczo
ści i kultury pracy”, szansę rozw oju miasta, które miało wszelkie w arunki, aby stać się „sie
dliskiem w ielkiego przem ysłu fabrycznego” .
Jednakow oż, ju ż w roku 1919, prace przy budow ie O sady w strzym ano, a w ładze centralne podjęły decyzję o przekazaniu jej Sekcji Opieki M inisterstwa Spraw W ojskowych. W tym sam ym roku, po upadku pierwszego
pow stania śląskiego, zakw aterow ano w O sadzie 1100 uchodźców, a w rok póź
niej - 4 tysiące cieszyniaków, uchodź
ców ze Śląska Cieszyńskiego.
W 1923 roku nastąpił podział Osady, w wyniku którego część obiektów i te
renu zajął Polski M onopol Tytoniowy, budując odgałęzienie od ¡śmiejącej bocznicy kolejowej do sw ojego zakładu.
W 1925 roku utw orzono w O św ię
cim iu garnizon kom binowany lokalizu
ją c go w kom pleksie budynków Osady położonych niedaleko gościńca rządow e
go O św ięcim -Rajsko. K oszarow ali tu żołnierze baonu artylerii lekkiej bielskie
go 21. pułku artylerii, 73 pułku piechoty z K atow ic, 6. D yw izjonu A rtylerii K on
nej z K rakow a oraz Ośrodka Zapasow e
go 23. D ywizji Piechoty, a bezpośrednio
przed w ybuchem wojny, w budynkach po ew akuowanym Zakładzie Polskiego M onopolu Tytoniowego - żołnierze 5. Dywizjonu A rtylerii Konnej.
- '
Ryc.3. O św ięcim . K oszary W ojska Polskiego. Lata 30. Na pierw szym planie oficerow ie 8 B aterii, w głębi - późniejszy blok nr 24 byłego KL A uschw itz.
[A rchiw um PM O , n r ncg. 21059/9]
O św ięcim . The Polish A rm y Barracks. T he thirties.
In the foreground: the officers o f the 8th battery, in the background: th e future block 24 o f the form er KL A uschw itz [The State M useum A uschw itz- Birkcnau A rchive, n r ncg. 21059/9]
Fig.3.
W y b ran e z a g a d n ie n ia 103
3. KL Auschwitz
S k a i * tier nórtO M m Vmqetnmg d*s K o tm n fru m v ia q m
A u x h t ä ö S .
D nia 3 w rześnia 1939 roku do O św ięcim ia w kroczył hitlerow ski Wehrmacht, rozpoczyna
jąc w ojskow ą okupacją m iasta. Zlikw idow ano po lsk ą adm inistrację i szkolnictwo. Już w p aź
dzierniku tego sam ego roku w łączono O św ięcim do R zeszy Niemieckiej pod n azw ą „A u
schw itz” jak o część pow iatu „Kreis Bielitz O /S” w ram ach now o utworzonej rejencji kato
w ickiej („R egierungs-B ezirk K attow itz”).
W pierw szych m iesiącach 1940 roku specjalne kom isje SS przeprowadziły kilka inspekcji O św ięcim ia pod kątem zbadania m ożliw ości urządzenia w tym terenie o b o z u k o n c e n t r a c y j n e g o . W w yniku dokonanych oględzin ustalono, że najodpow iedniejszym dla tego celu m iejscem b ęd ą obiekty dawnej „O sady B arakow ej” - koszar W ojsk Polskich.
W krótkim czasie W ehrm acht przekazał w ładzom SS ośw ięcim skie koszary. W dniu 27 kw ietnia 1940 roku Reiehsfuhrer SS H einrich H im m ler w ydał rozkaz założenia w O św ięci
miu obozu koncentracyjnego i rozbudow ania go siłam i w ięź- niów. K om endantem KL A u- schw itz został R udolf HóB.
Początkow o hitlerow cy zakła
dali, że w O św ięcim iu pow stanie obóz przejściow y („Q uarantane- lager”), którego zadaniem będzie rozładow anie przepełnionych w ięzień rejencji katow ickiej, i w którym w ięźniow ie odbędą kw a
rantanną przed skierow aniem ich do obozów położonych w głębi N iem iec. K oncepcja ta szybko jed n a k upadła i w O św ięcim iu utw orzono typow y obóz koncen
tracyjny.
Prace przygotow aw cze rozpo
częto od akcji w ysiedleńczych. W czerw cu 1940 roku usunięto m ieszkańców „O sady B arako
w ej” , w niecały m iesiąc później - kilkanaście rodzin z dom ów przy ulicy Legionów , K rótkiej i Polnej, a w dniu 1 kw ietnia 1941 roku - pozostałych m ieszkańców dziel
nicy Zasolę. W m arcu i w kw ietniu tegoż roku w ysiedlono także polską ludność z pobliskich m iejscow ości: B rzezinki, Pław, H arm ęż, Babic, B roszkow ic, Bud, i Rajska oraz Ż ydów z O św ięcim ia i okolic.
N a opustoszałym terenie o pow ierzchni 40 kilom etrów kwadratowych, położonym w roz
w idleniu W isły i Soły, utw orzono „Interessengebiet des K onzentrationslager A uschw itz” - strefę interesów obozu koncentracyjnego. M iała ona charakter obszaru zam kniętego, o czym św iadczyły m iędzy innym i tablice ostrzegaw cze ustaw ione w zdłuż jej granic, zabraniające w stępu pod groźbą zastrzelenia. Teren strefy był pod stałym , silnym nadzorem policyjnym - patrolow any przez oddziały SS, gestapo, jednostki straży przem ysłow ej (W erkschutz) i o bro
ny przeciw lotniczej; działała tu rozbudow ana siatka konfidentów .
R yc.4. Jeden z pierw szych plan ó w O sady Barakowej i dzieln icy Z a solę opracow any p rzez SS w czerw cu 1940 roku p rz e d rozb u- d o w ą KL A uschw itz. [A rchiw um PMO sygn. D p -Z .B au/168]
O ne o f the first plans o f the B arrack Settlem ent and the Z asole district evaluated by the SS in June 1940 b efore the extension o f the KL A uschw itz [The S tate Museum A u sch w itz-B irk en au A rchive, sign. D p-Z .B au/168]
Fig.4
104 M . R a w e ck i
Tak w ielki zasięg pilnie strzeżonej strefy interesów m iał chronić obóz przed działalno
ścią grup partyzanckich. M asow e w ysiedlenia ludności polskiej m iały na celu usunięcie nie
w ygodnych św iadków oraz ograniczenie kontaktów z w ięźniam i, które sprzyjały nie tylko organizow aniu pom ocy i ucieczek, ale rów nież - w ym ianie inform acji. W piśm ie do w ładz zw ierzchnich kom endant H6I3 tak m otyw ow ał konieczność zastosow ania akcji represyjnych w obec Polaków m ieszkających w sąsiedztw ie obozu:
„...okoliczna ludność je s t fanatycznie polska i ja k stw ierdzono przez konfidentów , goto
w a do każdej akcji przeciw ko znienaw idzonym SS-m anom , a każdy w ięzień, którem u uda się zbiec, otrzym a pom oc, gdy dotrze do pierw szej polskiej zagrody.”
B yły też inne pow ody w ysiedleń. W m arcu 1941 roku przybył do O św ięcim ia R eichsfuhrer SS H einrich H im m ler. W w yniku przeprow adzonej inspekcji kom endant obozu HóB otrzym ał rozkaz: rozbudow y K L A uschw itz dla pom ieszczenia 30000 w ięźniów , rozbu
dow y obozow ych w arsztatów rzem ieślniczych, budow y w pobliskiej B rzezince obozu dla 100000 je ń c ó w w ojennych, kom pleksow ego zagospodarow ania obszaru „lnteressengebiet”
oraz rozkaz dostarczenia koncernow i Interessen G em einschaft F arbenindustrie 10000 w ięź
niów do budow y olbrzym ich zakładów chem icznych w D w orach koło O św ięcim ia, gdzie za
m ierzano produkow ać syntetyczny kauczuk i m etanol. Stw ierdzono także konieczność zloka
lizow ania w bezpośrednim sąsiedztw ie obozu dużych przedsiębiorstw zbrojeniow ych.
Dla realizacji pow yższych planów SS w yburzyła na Z asolu 123 dom y, a w B rzezince ponad 700 budynków . M ateriał rozbiórkow y w ykorzystano pod rozbudow ę K L A uschw itz, szczególnie zaś je g o drugiej części - KL A uschw itz II - B irkenau w B rzezince. Po w ysiedlo
nej ludności w iejskiej przejęto gospodarstw a rolnicze z pełnym inw entarzem i utw orzono w yspecjalizow ane gospodarstw a rolno-hodow lane SS korzystające z siły roboczej w ięźniów . Do O św ięcim ia sprow adzono niem ieckie zakłady przem ysłu budow lanego (D A W - D eutsche A usrustungs W erke G m bH , D EST - D eutsche Erd- und Stein W erke G m bH ), zbrojeniow ego (K rupp A.G. W erke, W iechsel M etali U NIO N W erk) i spożyw czego (D eutsche Lebensm ittel G m bH ). W inw estycje budow lane na terenie obozu zaangażow ano ponad 30 pryw atnych przedsiębiorstw budow lanych. N a ich potrzeby utw orzono w pobliżu dw orca kolejow ego w O św ięcim iu - „G em einschaftslager” , obóz pracow ników cyw ilnych przym uszonych do pracy na rzecz K L A uschw itz. W m iarę zagospodarow yw ania strefy interesów , jak o zaplecza g o spodarczego obozu oraz w ciągania w ięźniów w produkcję niem ieckiego przem ysłu zbroje
niow ego, kierow nictw o obozu tw orzyło na terenie „lnteressengebiet”, ja k i poza nim , sieć niew ielkich obozów filialnych tzw. podobozów , które, stanow iąc źródło taniej siły roboczej, w spom agały działalność gospodarczą i produkcyjną okupanta.
4. Rola Zarządu Budowlanego SS w zagospodarowaniu KL A uschw itz
Strefa interesów obozu była zorganizow ana jak o w ydzielony z adm inistracji ogólnej okręg „A m tsbezirk”, na którego czele stał kom endant obozu, ja k o „A m tskom issar” . K om en
dantow i podlegała całość spraw cyw ilno-adm inistracyjnych i policyjnych w obrębie okręgu, był on też dyrektorem w szystkich znajdujących się tu przedsiębiorstw przem ysłow ych SS.
O kręg m iał w łasne w ładze w eterynaryjne, posiadał rów nież w łasne w ładze policyjno- budow lane - „Zentralbauleitung der W affen SS und Polizei A uschw itz O /S ” (C entralny Z a
rząd B udow lany Form acji W ojskow ych SS i Policji).
W y b ran e zagadnienia 105
Centralny Zarząd Budowlany był specjalną instytucją SS podlegającą bezpośrednio SS- W irtschafts-Verwaltungshauptam t Amtsgruppe C Bauwesen w Berlinie (SS-W V H A ), pow o
łaną do opracow ywania dokumentacji technicznej i prowadzenia budów na terenie strefy inte
resów. Instytucja ta, pełniąc funkcję w ielo
branżowego biura projektowego, w którym pod kierunkiem SS-manów pracow ało stu kilkudziesięciu więźniów, zajm owała się:
- sporządzaniem koncepcji i projektów technicznych budowy i rozbudowy obiektów obozowych,
- projektow aniem urządzeń i sieci in
frastruktury technicznej, w tym:
dróg, mostów, uzbrojenia podziem nego,
- obsługą geodezyjną i kosztorysow ą inwestycji budowlanych,
- opracowywaniem planów zagospo
darowania przestrzennego terenów strefy interesów,
- w ykonywaniem inwentaryzacji ar
chitektoniczno-budow lanych, - w ykonywaniem m akiet projektów
zagospodarowania i rozbudow y KL Auschwitz,
- projektow aniem terenów zielonych (ogrody i zieleńce dla osiedla m iesz
kalnego SS),
- sporządzaniem dokumentacji foto
graficznej z postępu robót budow la
nych.
Oprócz powyższego, Centralny Zarząd Bu
dowlany pełnił funkcję inwestora i general
nego w ykonaw cy inwestycji budowlanych na terenie strefy interesów, dlatego podle
gały mu: skład m agazynowy m ateriałów budow lanych tzw. „ B a u h o f’, skład drewna tzw. „ H o lzh o f’ oraz obozowe warsztaty budowlane i park maszynowy.
Poszczególne zadania budowlane tzw.
„Bauwerke” (BW ), ujęte w specjalnych wy-
Ryc.5. Plan strefy interesów opracow any w C entral
nym Zarządzie B udow lanym SS. K olorem czarnym oznaczono u sy tuow anie obu głów nych części kom pleksu K L A u sch w itz- Birkcnau (oznaczenie M R). [A rchiw um PM O n r ncg. 6197]
Plan o f the zone o f interests w o rk ed out in the SS Central B uilding M anagem ent. T he loca
tion o f both m ain p arts o f KL A uschw itz- Birkcnau were m arked black (by the author) [The State M useum A u schw itz-B irkenau A r
chive, nr neg. 61971 Fig.5.
kazach, ewidencjonowano w Centralnym
Zarządzie Budowlanym w pięciu podstawow ych grupach tem atycznych posiadających od
dzielną num erację zadań i sprecyzowaną lokalizację („Baugelände”) w obrębie strefy intere
sów:
1) K L-G elande A uschwitz (oznaczane w dokumentacji skrótem „BW K L”): inw estycje związane z rozbudow ą obozu macierzystego (Stammlager A uschw itz I) i podobozów KL A uschwitz (Babice, Brzezinka, Budy, Harmęże, Pławy, Rajsko), budow ą dróg i in
frastruktury technicznej;
106 M. R aw ecki
2) K G L-G elände A uschw itz (oznaczane w dokumentacji skrótem „BW K GL”): inw esty
cje zw iązane z budow ą obozu w Brzezince (Kriegsgefangenenlager, KL A uschw itz II - Birkenau);
3) Industrie-G elände A uschw itz (oznaczane w dokum entacji skrótem „BW Ind.” lub
„BW IG”): inwestycje związane z budow ą w O święcim iu zakładów koncernu Kruppa (od 1.10.1943 - W eichsel Union M etallwerke) i N iem ieckich Zakładów W yposażenia DAW (Deutsche Ausrüstungs W erke GmbH W erk Auschwitz);
4) Erd- und Steinwerksgelände A uschwitz (oznaczane w dokumentacji skrótem
„B W E.u.S”): inw estycje związane z realizacją zaplecza adm inistracyjno- produkcyjnego i m ieszkalnego dla N iem ieckich Zakładów G liny i K am ienia DEST (Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH K iesw erk Auschwitz O/S);
5) T W L-SS T ruppenw irtschaftslager (oznaczane w dokum entacji skrótem „BW TW L”):
inw estycje zw iązane z realizacją zaplecza m agazynow o-gospodarczego dla formacji w ojskow ych SS w O święcim iu (w obrębie terenu dawnego Zakładu Polskiego M ono
polu Tytoniowego).
W szystkie projektow ane, realizow ane i adaptow ane obiekty budow lane w obszarze adm i
nistrow anym przez zarząd obozu posiadały naniesione na plany zagospodarow ania nadane num ery zadań w raz z sygnaturą grupy tem atycznej, co ułatwiało identyfikację zadania i było stosow ane rów nież w innych dokum entach budowlanych: korespondencji, kosztorysach, um owach, protokołach odbioru, w ykazach i zam ów ieniach materiałow ych, raportach i spra
wozdaniach.
Efektem działalności C entral
nego Zarządu B udow lanego była system atyczna rozbudow a utw o
rzonego w 1940 roku na bazie obiektów pokoszarow ych obozu macierzystego (Stam m lager A u
schw itz I), um ożliw iająca stałe przyjm ow anie coraz liczniejszych transportów w ięźniów dostarcza
nych z G eneralnej G uberni i ze Śląska. Z analizy zachow anych akt Centralnego Zarządu w ynika, iż inw estycje SS miały bardzo szero
ki zasięg i dotyczyły nie tylko obiektów bezpośrednio zw iąza
nych z zadaniami obozu jak o m iej
sca odosobnienia dla osób
„...w rogo nastaw ionych do narodu i Państw a”, ale i dotyczyły obiek
tów w spom agających funkcję pod
staw ow ą K onzentrationslager w zakresie zapew nienia załodze obo
zowej SS odpow iedniego zaplecza m ieszkalnego, usługow ego, rekreacyjnego i magazynowo-gospodarczego; zorganizow ania produkcji przem ysłow ej na potrzeby w ojenne Trzeciej Rzeszy, realizacji urządzeń i sieci in
frastruktury technicznej i układu kom unikacyjnego oraz stopniow ego zagospodarow yw ania na cele rolnicze obszaru strefy interesów.
' “ ‘ • *7";
•Ul ! n i l l l f H M M I S I I K i
'"'» " H H n t j i
R yc.6. Z djęcie z rozbudow y K L A uschw itz I w ykonane przez SS ja k o załącznik do spraw ozdań budow lanych. W głębi w i
doczny now y zespół 20 bloków w ięźniarskich tzw.
„E rw eiterung” . [A rchiw um PM O nr ncg. 20995/56]
Fig.6. A photo o f the extension w orks o f KL A uschw itz I m ade by the SS as an attachm ent to the building reports. The n ew com plex o f 20 prisoners blocks, the so called
“E rw eiterung” is in visible in the background [The State M useum A uschw itz-B irkcnau A rchive, nr ncg. 20995/56]
W y b ran e z ag a d n ie n ia 107
W ram ach utw orzonego w okół obozu ośw ięcim skiego ju ż w 1940 roku okręgu dw orskie
go SS („SS-G utsbezirk”) m ającego na celu rozwój gospodarki rolno-hodowlanej SS, zlo k ali
zow ano w obrębie strefy interesów : farm ę drobiu i hodow lę ryb (Harmęże), ogrodnictw o (R ajsko), gospodarstw a rolno-hodow lane (Babice, B rzezinka, B udy, Pławy) zajm ujące się upraw ą zbóż, ziem niaków , buraków cukrow ych, pastew nych, hodow lą trzody chlewnej, bydła i drobiu. R ów nocześnie zajęto się regulacją stosunków w odnych: przeprowadzono m elioracje, regulację koiyta rzeki Soły i W isły, zrealizow ano dw a ujęcia w ody ze stacjami pom p oraz m echaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków.
Do sierpnia 1942 roku w ybudow ano now y obóz w Brzezince. Jego wcześniej zaplanow ana funkcja, jak o m iejsca przetrzym yw ania jeń có w w ojennych (Kriegsgefangenenlager), uległa jed n ak zm ianie. W zw iązku z zainicjow aną przez H itlera i pow ierzoną do wykonania SS ak
cją „D ie E ndlósung der Judenfrage”, C entralny Z arząd B udow lany zrealizował na terenie Brzezinki (B irkenau) i przekazał adm inistracji obozow ej cztery kom oiy gazowe w raz z kre
m atoriam i, co um ożliw iło rozpoczęcie m asowej zagłady ludności żydow skiej przyw ożonej do O św ięcim ia z utw orzonych przez SS obozów i gett przejściow ych z Francji, Belgii, Grecji, N iem iec, Jugosław ii, C zechosłow acji, Polski, W ęgier i W łoch. Równocześnie C entralny Z a
rząd przygotow ał m agazynow o-gospodarcze zaplecze dla grabieży m ienia po zam ordow a
nych i eksploatacji zw łok ludzkich.
KL A uschw itz stał się centralnym ośrodkiem zagłady, gdzie, oprócz stopniowej eksterm i
nacji w ięźniów różnych narodow ości poprzez egzekucje, ciężką pracę, i nieludzkie w arunki bytow ania, dokonyw ano natychm iastow ego, m asow ego uśm iercania setek tysięcy Żydów .
Ź RÓ D ŁA
1. A rchiw um Państw ow ego M uzeum O św ięcim -B rzezinka (A PM O ) - A kta procesu R udolfa Hófia
- D ział D okum entacji M echanicznej - Z espół IZ
- Z espół M ateriały - Z espół O pracow ania - Z espół O św iadczenia - Z espół R eferaty - Z espół W spom nienia - Z espół Z entralbauleitung
2. C entrum Przechow yw ania Z biorów H istoryczno-D okum entalnych w Moskwie - Fond 502: A k ta Z entralbauleitung
3. A rchiw um Państw ow e w K atow icach, O ddział O św ięcim - MO 37: K sięga U chw ał królew skiego miasta O św ięcim ia
- M O 223: K sięga U chw ał Rady G m innej królew skiego m iasta Oświęcimia 4. A rchiw um Państw ow e w K atow icach, O ddział G liw ice
- Zbiory kartograficzne
O PR A C O W A N IA
1. B randhuber J.A.: H itlerow ski plan przyszłości obozu koncentracyjnego w O św ięcim iu, sygn.O pr./B randhuber/l 85 T.71 i T.71a (m -pis) 1963, APM O.
108 M . R a w e ck i
2. D anilczyk L., S ulerzyska L., W ojnar B.: O św ięcim - Studium historyczno-urbanistyczne, PP P racow nie K onserw acji Z abytków oddz. K raków , Pracow nia D okum entacji N aukow o- H istorycznej, K raków 1990.
3. K rzem ień K.: B rzezinka, (m -pis) 1982, Sołectw o B rzezinka.
4. K olniak B.: Rozw ój przestrzenny O św ięcim ia, U niw ersytet Śląski W ydział N auk o Ziem i Instytut G eografii, Sosnow iec 1981 (AP K atow ice oddz. O św ięcim ).
5. R aw eccy JM .: Strategia uporządkow ania, zagospodarow ania i upam iętnienia terenów ota
czających M iejsce Pam ięci i M uzeum A uschw itz-B irkenau, Pracow nia P rojektow a PLAN G liw ice, 1997 (Państw ow e M uzeum O św ięcim -B rzezinka).
6. R aw eccy JM .: Studium Z agospodarow ania P rzestrzennego Strefy K rajobrazow ej Pań
stw ow ego M uzeum O św ięcim -B rzezinka w O św ięcim iu, Pracow nia Projektow a PLAN G liw ice, 1993-1995 (D ział K onserw atora Państw ow ego M uzeum O św ięcim -B rzezinka).
L IT ER A TU R A
1. A uschw itz 1940-1945. W ęzłow e zagadnienia z dziejów obozu. Tom I-V, Praca zb., W yd.
PM O , 1995.
2. C zech D.: K alendarz w ydarzeń w K L A uschw itz. W yd. PM O, C ieszyn 1992.
3. D w ork D. i Pelt R.J.: A uschw itz 1270 to the present, W .W .N orton & Co. N .Y. London 1996.
4. Iw aszko T.: U cieczki w ięźniów z obozu. Z eszyty O św ięcim skie N r 7, W yd. PM O , K ra
ków 1963.
5. K ielar W.: A nus M undi, W ydaw nictw o L iterackie, K raków 1986.
6. K onieczny A.: U w agi o początkach obozu koncentracyjnego w O św ięcim iu. Z eszyty O św ięcim skie N r 12, W yd. PM O , K raków 1970.
7. O św ięcim w oczach SS. H oss, Broad, K rem er, W ydaw nictw o PM O, K raków 1979.
8. P aw ełczyńska A.: W artości a przem oc. Zarys socjologicznej problem atyki O św ięcim ia.
PW N , W arszaw a 1973.
9. Piper F.: Z atrudnienie w ięźniów KL A uschw itz. W yd. PM O , C ieszyn 1981.
10. Pressac J.C.: A uschw itz: T echnique and operation o f the gas cham bers. Beate K larsfeld F oundation N .Y . 1989.
11. Ptaszkow ski J.: O pow ieści spod zam kow ej góry (karty z przeszłości O św ięcim ia). Tom 1, Tom 2, T ow arzystw o M iłośników Ziem i O św ięcim skiej, Cieszyn.
12. R aw eccy JM .: Strefa ochronna M uzeum a centrum handlow e, B iuletyn Inform acyjny Pań
stw ow ego M uzeum O św ięcim -B rzezinka PRO M EM O R IA , N r 5/1996.
13. R aw ecki M.: Strefa ochronna Państw ow ego M uzeum O św ięcim -B rzezinka, m ateriały konferencyjne z m iędzynarodow ego sym pozjum „C em etery A rt - Sztuka C m entarna” we W rocław iu w dniach 28^31.10.1993, W yd. PKN IC O M O S i M uzeum A rchitektury w e W rocław iu, W rocław 1995.
14. R aw ecki M .: Strefa ochronna. B iuletyn Inform acyjny Państw ow ego M uzeum O św ięcim - B rzezinka. PRO M EM O R IA , N r 2/1995.
15. R aw icz A.: D zień pow szedni ludobójcy. C zytelnik, W arszaw a 1973.
16. Sehn J.: O bóz koncentracyjny O św ięcim -B rzezinka (A uschw itz-B irkenau). W ydaw nictw o P raw nicze, W arszaw a 1958.
17. S kaliń sk a-D in d o rf E.: A w ięc w ojna..., Biuletyn Inform acyjny Państw ow ego M uzeum O św ięcim -B rzezinka PRO M EM O R IA Nr 4/1996
W y b ran e z a g a d n ie n ia 109
18. Skalińska-D indorf E.: N iem ieckie m iasto A uschw itz, B iuletyn Informacyjny P aństw ow e
go M uzeum O św ięcim -B rzezinka. PRO M EM O RIA , N r 5/1996.
19. Skalińska-D indorf E.: O św ięcim - zarys dziejów . C ieszyn 1989.
20. Skalińska-D indorf E.: W zloty i upadki, B iuletyn Inform acyjny Państwowego M uzeum O św ięcim -B rzezinka. PRO M EM O R IA , N r 2/1995.
21. Sm oleń K.: O św ięcim 1940-1945. W yd. PM O, K raków 1965.
22. Stanek J.: Zarys dziejów ziem i ośw ięcim skiej. W ydaw nictw o Literackie, Kraków 1959.
23. Strzelecki A.: Ew akuacja, likw idacja i w yzw olenie KL A uschw itz., Wyd. PM O , C ie
szyn 1982.
24. Strzelecka I.: Pierwsi Polacy w K L A uschw itz. Zeszyty O św ięcim skie Nr 18, W yd. PM O , C ieszyn 1983.
25. Szefer A.: H itlerow skie próby zasiedlania ziem i śląsko-dąbrow skiej w latach II w ojny św iatowej (1939-1945). Śląski Instytut N aukow y, K atow ice 1984.
26. W spom nienia R udolfa H oessa kom endanta obozu ośw ięcim skiego. W ydawnictwo P raw nicze, W arszaw a 1960. *
A bstract
The city o f O św ięcim originates from the Piast dynasty. Lying on the crossing o f tw o m ain transportation routes, it has been an im portant point in trade since the dawn o f tim e. B rzez
inka is a village located betw een the V istula river and O św ięcim . It w as mentioned as early as the X III century. The railw ay had a significant role in the developm ent o f both places (fig .l). It started the developm ent o f industry, and contributed to the development o f the Z a solę district w here, in 1916, the building o f the B arrack Settlem ent started. The settlem ent w as supposed to be a developm ent opportunity for O św ięcim (fig.2). D ue to lack o f funds the w orks on the settlem ent w ere stopped in 1919. In 1923 a part o f the Settlement w as occupied by the Polish T obacco M onopoly, and from 1925 the rem aining part housed the m ilitary bar
racks o f the Polish A rm y (fig.3).
A fter the beginning o f the Second W orld W ar, O św ięcim w as incorporated into the Third Reich. On the 27th July 1940 H einrich H im m ler ordered the establishm ent of a concentration cam p in O św ięcim . In the years 1940-1941 the N azis m oved aw ay all inhabitants o f the B ar
rack Settlem ent, Zasole, and various nearby places (fig.4). On the deserted area o f 40 square km they created the “zone o f interests o f the concentrations cam p” (fig.5). 823 houses w ere pulled dow n, and the m aterials from their dem olition w as used to expand KL A uschw itz.
G erm an building com panies w ere brought to O św ięcim , and m ore then 30 private com panies w ere engaged. A s the zone o f interests w as being developed as the economic backup o f the o f the cam p, the m anagem ent w as creating a netw ork o f sm all branch camps, w hich supported the econom ic and productive activities o f the occupant. The zone o f interests was organised as a separated area, w ith its ow n police and building authorities - the C entral Building M anage
m ent o f SS M ilitary Forces and Police.
The activities o f C entral B uilding M anagem ent resulted in a constant expansion o f KL A uschw itz (fig.6). The investm ents o f SS had a very broad scope, and concerned not only the objects connected w ith exterm ination o f prisoners and deported people, but also the facilities providing housing, services, recreation and storage functions for the SS staff. The new cam p, built in Brzezinka, w as ready in A ugust 1942. The Central B uilding M anagem ent b uilt four gas cham bers w ith crem atories in Birkenau. KL A uschw itz becam e the centre for exterm ina
tion w here, besides the gradual annihilation o f prisoners o f different nations, the instant m ass- m urdering o f hundred o f thousands o f Jew s took place.
