Widok Problem natury i norm moralnych w etyce środowiskowej

(1)

HANNA SCHUDY Uniwersytet Wrocławski

Problem natury i norm moralnych w etyce środowiskowej

1. Wstęp

Natura nie od dzisiaj stanowi instancję, w odniesieniu do której podejmowane są próby uzasadnienia zarówno norm moralnych, jak i porządku społecznego. Przy czym pojęcie natura jest pojęciem wieloznacznym. W nowoczesnym świecie pojęcie to przyjmuje jednak nowe funkcje i znaczenia. Paradoksalnie, dyskurs dotyczący naturalności rośnie w siłę w tym stopniu, w jakim sama natura zaczyna być zagro- żona. Odnosząc się do pojęcia natura w poniższych rozważaniach, na myśli mam przede wszystkim naturę w sensie środowiska przyrodniczego.

Faktem wyznaczającym dziś w znaczącej mierze zasadność ochrony środowiska naturalnego jest rejestrowana w coraz większym stopniu redukcja bioróżnorodno- ści, ograniczenie pojemności siedlisk, zanieczyszczenie powietrza, wód i gleby. Na mocy prawa ochrony środowiska wyznaczane są obszary objęte ochroną rezerwa- tową, polegającą na staraniach zmierzających do ograniczenia ingerencji człowie- ka w naturalne procesy¹. O ile na gruncie nauk przyrodniczych, przy odwołaniu się do przesłanek z raportów oddziaływania na środowisko, niekwestionowane jest uzasadnianie powinności ochrony gatunkowej bądź zabezpieczenia warunków prze- biegu procesów przyrodniczych oraz równowagi symbiotycznej, w dziedzinie etyki przejście ze zdań protokolarnych do zdań, w których pojawiają się terminy norma- tywne, rozumiane jest jako błędne i nacechowane dowolnością. Jak dowodził bowiem Hume, niepodobna wykazać koniecznego przejścia od sfery faktów do powin- ności. Kto jednak takiego przejścia dokonuje, zazwyczaj posługuje się dodatkową przesłanką wartościującą, pochodzącą raczej z obszaru ideologii niż rzetelnej prak- tyki naukowej. Niemniej jednak, w obliczu rozpoznanego problemu ocieplenia klimatu wysuwane są twierdzenia, iż wiedza dotycząca obiektywnie istniejącej przy-

1 Zob. ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, art. 13, ust. 1.

studia1.indb 77

studia1.indb 77 2010-08-31 15:58:102010-08-31 15:58:10

Studia Philosophica Wratislaviensia vol. V, fasc. 3, 2010

(2)

rody jest w zupełności wystarczająca do uzasadnienia powinności człowieka do działań w imieniu teraźniejszego i przyszłego stanu biosfery. Zdaje się jednak, że zakładana jest tu instrumentalna wartość przyrody, umożliwiająca jakościowe ży- cie człowieka.

Począwszy od lat 60. ubiegłego stulecia, apele o ochronę środowiska wraz z alarmistycznymi opisami stanu środowiska naturalnego stały się ważnymi, aczkolwiek dla wielu wciąż kontrowersyjnymi i nieuzasadnionymi głosami kształ- tującymi opinię publiczną. Niewątpliwie wpływ na recepcję miały tu katastrofy ekologiczne, takie jak chociażby wyciek rtęci nad zatoką Mina Mata, spowo- dowane często brakiem wyobraźni decydentów, jak i anachronicznym, acz wciąż podzielanym przekonaniem, iż przyroda jest systemem odtwarzalnym, autore- kultywującym się. Wywołane katastrofy, a raczej ich katastrofalne efekty, często były zatajane, niepodawane do publicznej wiadomości. Również znaczący przedstawiciele nauk przyrodniczych, jak na przykład Edward O. Wilson, w pracach poświęconych problemom biologii, poruszając głównie kwestie wymierania ga- tunków, dołączali noty o stanie biosfery oraz przestrogi dla człowieka, iż „w momencie dochodzenia umysłu ludzkiego do samowiedzy [...] człowiek sam zamy- ka drzwi do własnej przyszłości”². Na gruncie nauk przyrodniczych, tak jak nigdy wcześniej, zaczęły się pojawiać problemy, których obszar sugerował już nie tylko praktyczne, ale także etyczne aspekty. Pojawiły się też głosy nawołujące do takiego gospodarowania przyrodą, aby nie pozbawiać jej naturalnych własno- ści. Środowiska przedsiębiorców, naukowców i ekologów zdysocjowały się, uka- zując tym samym różnice interesów względem przyrody. Poznanie i użyteczność w nauce straciły swoją moc, dostrzeżono bowiem ciemną stronę poznania, jaką jest eksploatacja przyrody, co Wilson zilustrował słowami: „Przyszło do nas, z ła- ski ludzkiej, szóste w historii Ziemi wielkie wymieranie. [...] Zobaczyłem wnętrze puszczy rozcięte jak kocie oko do badań laboratoryjnych”³.

W takich właśnie okolicznościach i przy podniosłym, niekiedy wręcz histe- rycznym tonie rodził się współczesny ruch ekologiczny. Występował on nie tylko przeciwko dewastacji środowiska, ale też proponował nową wizję relacji człowieka i natury. Nierzadko słychać było w tych apelach nutę romantyczną, co jednych in- spirowało, na innych zaś — związanych często z przemysłem chemicznym i zbroje- niowym — działało jak przysłowiowa „płachta na byka”. Opór naukowców obejmo- wał nie tylko niezgodę na przerwanie badań i eksperymentów, ale również krytykę języka, jakim posługiwali się ,,apostołowie” zagrożonej natury. Przykładem „rewo- lucjonistki” może być Rachel Carson, autorka głośnej książki Silent Spring⁴, biolog i ekolog morza. Carson uważnie śledziła rozwój przemysłu oraz wpływ człowieka na ekosystem morski, następnie przedstawiała wyniki swoich obserwacji w książ- kach o charakterze co prawda akademickim, podnosiła w nich jednak patetyczny głos, że działania człowieka mogą przyczynić się dzisiaj do zmiany przyrody jako

2 E.O. Wilson, Etyka środowiskowa [w:] E.O. Wilson, Różnorodność życia, tłum. J. Weiner, Warszawa 1999, s. 439.

3 Ibid., s. 441.

4 R. Carson, Silent Spring, Boston 1962.

studia1.indb 78

studia1.indb 78 2010-08-31 15:58:102010-08-31 15:58:10

(3)

podstawowego warunku życia ludzi teraźniejszych oraz przyszłych pokoleń. Uczy- niła to jednak z pozycji „partyzanta”, wskazując na ignorancję dominującej postawy naukowców, dla których nie miała jeszcze znaczenia idea ochrony środowiska.

Tym samym Carson wyznaczyła linię demarkacyjną między słuszną i niesłuszną sprawą, zarazem łamiąc jednak kanony naukowej obiektywności⁵.

W tym samym czasie pionierzy na rynku chemicznym ostrzegali opinię publicz- ną, iż zaniechanie oprysków pól uprawnych związkami DDT czy aplikowania le- ków i innych dobrodziejstw, jakie przyniosła społeczeństwu współczesna chemia, oznacza nic innego jak tylko powrót do „ciemnych wieków” wraz z towarzyszą- cym im głodem i chorobami. Opór chemików ewokował również język, jakim po- służyła się autorka bestselleru The Sea Around Us. Książka, oprócz bogactwa da- nych laboratoryjnych i terenowych oraz rzetelnego spojrzenia naukowca biologa, przesycona była bujną metaforyką oraz środkami stylistycznymi, mającymi na celu uwydatnienie piękna i skomplikowania „naturalnej sieci” bioróżnorodności. Ze względu na argumenty, których przesłanki poparte były zarówno faktami nauko- wymi, jak i zwykłe emocje, jakie towarzyszą człowiekowi odkrywającemu pięk- no i złożoność przyrody, Carson uznana została za subwersywną rewolucjonist- kę, „fanatyczną obrończynię kultu równowagi przyrodniczej”⁶. Jej głos, doceniony ostatecznie także przez lobby chemiczne (przy czym kontrola badań naukowych zwłaszcza w sytuacji ryzyka zastosowania ich rezultatów jest obecnie standardo- wym wymogiem⁷) uważany jest za charakterystyczny dla nurtu romantycznego w rodzaju Henry’ego Thoreau i Ralpha Emersona.

2. Natura jako norma ochrony przyrody

Idea rozwoju zrównoważonego, stanowiąca podstawę polityki środowiskowej krajów rozwiniętych, operuje pojęciem przyrody o charakterze ekonomiczno-spo- łecznym. Tej przeliczalnej na wartości monetarne przyrodzie daleko jednak do po- jęcia natury, jakie występuje w wielu projektach etyki środowiskowej, mającej na celu wypracowanie norm moralnych wspierających działania w stosunku do środo- wiska przyrodniczego. Dla przykładu, na gruncie projektów etyki środowiskowej Henryka Skolimowskiego czy Aldo Leopolda przyroda jest nie tyle środowiskiem przyrodniczym, ile naturą, i to w swego rodzaju romantycznym sensie⁸.

5 M.H. Lytle, The Gentle Subversive. Rachel Carson, Silent Spring, and the Rise of the Environ- mental Movement, New York 2007, s. 133.

6 Ibid., s. 178.

7 Znaczenie technology assessment omawia R. Jungk w głośnej i ważnej w kontekście etyki środo- wiskowej książce Człowiek tysiąclecia, tłum. A.D. Tauszyńska, Warszawa 1981, s. 45.

8 W nawiązaniu do koncepcji G. Böhmego, przez romantyzm w kontekście kontaktu człowieka z naturą rozumiem traktowanie przyrody w kategoriach teleologicznych. W optyce romantycznej poznanie przyrody odbywa się przez emocje, a nie wyłącznie w wyniku ścisłej analizy i redukcji do poziomu mechaniki, natomiast poszczególne aspekty natury rozważa się pod kątem ich wyjątkowości, podczas gdy w podejściu przyrodoznawstwa i empiryzmu akcent kładzie się na prawidłowości i ogólne tendencje działania przyrody. Zob. G. Böhme, Filozoﬁ a i estetyka przyrody w dobie kryzysu środowiska naturalnego, tłum. J. Merecki, Warszawa 2002.

studia1.indb 79

studia1.indb 79 2010-08-31 15:58:102010-08-31 15:58:10

(4)

W swojej koncepcji przyrody jako sanktuarium Skolimowski rozwija wizję ewo- lucji, która rozumiana jest jako proces celowy zmierzający od słabo zorganizowa- nych bytów materialnych do bytów złożonych, duchowej natury. Jego zdaniem, człowiek jako świadomy podmiot musi „stworzyć nową świadomość i nowy świa- topogląd holistyczny i zacząć traktować świat nie jak maszynę, ale jako sanktuarium”⁹. Skolimowski wprowadza do obszaru przyrody specyﬁ czną racjonalność, twierdząc, iż „wszystkie zmiany kosmiczne nie były przypadkowymi zdarzeniami, ale były częścią alchemii stawania się Wszechświata, który najpierw stworzył życie, a następnie życie świadome swojej świadomości”¹⁰. Powstała w ten sposób świado- mość jest formą opartą „na wszechmiłości, a nie na krajaniu wszystkiego na kawał- ki”¹¹. W tym sensie świętość dostrzegana w przyrodzie jest efektem aﬁ rmacji, ta zaś wynika ze zrozumienia, że człowiek jako jedyny świadomy byt może wiedzieć,

„że ewolucja sprzyja życiu i jego rozmaitości, a nie tylko celom ekonomicznym — zaspokajanie potrzeb jest bowiem tylko częścią jakościowego życia”¹². Zadaniem człowieka jest uświadomienie sobie swojej pozycji w świecie, a następnie traktowanie przyrody z należytym szacunkiem.

Inną propozycją etyki środowiskowej, która podkreśla zarówno środowiskowy i ekologiczny wymiar człowieka, jak również holistyczny pogląd na przyrodę, jest The Land Ethic Aldo Leopolda. W eseju The Land Ethic¹³ Leopold sugeruje, że roz- szerzenie ludzkiej wspólnoty moralnej o inne byty ożywione i nieożywione jest kon- sekwentnym rozwojem myśli etycznej, która od samego początku stopniowo obej- mowała swym zasięgiem coraz większą liczbę obiektów. Zdaniem Leopolda: „Klucz do etyki Ziemi jest prosty: przestańmy myśleć o przyzwoitym sposobie korzystania z ziemi jako o problemie wyłącznie ekonomicznym, zastanówmy się również, co jest etycznie i estetycznie słuszne. Słuszne jest to, co sprzyja zachowaniu spójności, sta- bilności i piękna wspólnoty biotycznej, niesłuszne jest to, co temu nie sprzyja”¹⁴.

Wydaje się zatem, że natura jako instancja i wzór normatywny stanowi dziś odwołanie nie tylko dla porządku moralnego, ale również dla ochrony przyrody. Warto zwrócić jednak uwagę, iż dyskurs ekologiczny omawia nie tylko potrze- bę ochrony krajobrazów i przygodnych zjawisk, ale też samego podłoża zjawisk.

W obrębie omawianego światopoglądu — przyjmującego teleologiczną koncepcję przyrody — równie ważne jest pobudzanie nowego rodzaju świadomości i wrażli- wości, dzięki którym możemy zrozumieć cel etyki środowiskowej, a mianowicie wypracowanie norm moralnych, wspierających przyrodę, pojmowaną dotychczas jako trwałą w swej egzystencji i istocie. Apeluje się zatem o ochronę natury wraz z jej prawami i zasadami. W tej optyce prawo natury ma jednak służyć już nie tylko jako wzór na polu etyczno-politycznym, ale jako obraz do realizacji podstawowych potrzeb człowieka.

9 Por. H. Skolimowski, Wizje nowego millenium, Kraków 1999, s. 125.

10 Ibid., s. 130.

11 Ibid., s. 134.

12 Por. H. Skolimowski, Ocalić Ziemię. Świt ﬁ lozoﬁ i ekologicznej, Warszawa 1991, s. 20.

13 A. Leopold, Etyka ziemi [w:] A. Leopold, Zapiski z Piaszczystej Krainy, tłum. R. Kotlic- ki, J.P. Listwan, Bystra 2004.

14 Ibid., s. 276.

studia1.indb 80

studia1.indb 80 2010-08-31 15:58:102010-08-31 15:58:10

(5)

3. Wytwarzanie natury jako efekt krytyki nowoczesności

W obliczu narastającej degradacji środowiska naturalnego wydaje się, że czło- wiek szuka środków zaradczych w postaci powrotu do natury, świata tradycji, po- rządku i zdrowia. Zjawisko to zostało już zaobserwowane i zdiagnozowane. Pojawia- ją się prace socjologiczne stawiające tezę, iż na skutek nowoczesnej przemiany warunków przyrodniczych człowiek wraca dziś chętnie do natury, aczkolwiek okazuje się, że wcześniej musi ją sobie wytworzyć. Na gruncie nowo odkrytej natury możemy znaleźć ostoję konserwatywnych wartości i ideałów zatraconych w przy- spieszonym świecie. Stanowi ona bowiem refugium tego, co pierwotne, nieprze- kształcone, piękne. Co więcej, jest ona obszarem, w którym lokalizowane są zapo- mniane zwyczaje i tradycje oraz towarzyszący im szacunek¹⁵. Ciekawe jednak, że natura ta może być rozumiana jako produkt kultury konsumpcyjnej, jako jej kolej- ny twór, przez co może być rozumiana jako nowy symulakr, który — paradoksalnie — narodził się z krytyki symulakrów.

Wraz z przekształcaniem natury na poziomie ﬁ zycznym zaobserwowano two- rzenie nowego mitu naturalności, przedstawiającego naturę jako idyllę, świat tradycji, wsi i przeszłości. Zjawisko to zostało opisane w literaturze przedmiotu.

Na ideologiczny i konsumpcyjny wymiar natury, a raczej — naturalności, uwagę zwrócili między innymi autorzy pozycji Alternatywne przyrody¹⁶. Zainteresowali się społecznymi praktykami przestrzennymi, takimi jak turystyka — nawiedzanie miejsc dzikich, naturalnych. Badacze brytyjscy wysunęli hipotezę, w myśl której w Anglii ogromne zainteresowanie klasy średniej terenami wiejskimi ma związek z krytyką społeczeństwa industrialnego jako efektu rewolucji przemysłowej, prowa- dzącej do degradacji środowiska. Ich zdaniem obserwowany wzrost kultywowania przeszłości, ochrony przyrody, konserwowania lokalności i dbałości o tradycyjne detale to realizacja postawy krytyki nowoczesności w tym sensie, iż wraz z restytu- cją natury wracają zarazem wartości społeczne oraz kody przestrzegane przez wła- ścicieli ziemskich, klasę tradycyjnie związaną z obszarami wiejskimi.

John Urry w innej swojej pracy Spojrzenie turysty¹⁷, poświęconej praktykom przestrzennym, zwrócił uwagę, iż w praktykach wyjazdów do tradycyjnych miejsc nieskażonych można zaobserwować wpływ znaczenia romantyzmu, „klimatu” to- warzyszącego zarówno ruchom ekologicznym, jak i nowym trendom naturalności.

W myśl tego jak rozumiany jest przez nas romantyzm, a w jego obrębie relacja czło- wieka i przyrody, można zauważyć, iż podkreślana jest tutaj rola indywidualnego kontaktu z naturą, poszukiwania relacji między człowiekiem a całą rzeczywistością.

Zdaniem Gernota Böhmego w romantycznym doświadczeniu przyrody podkreślany jest wymiar samotnego, indywidualnego nastawienia estetycznego. Podmiot w relacji do oglądanego przedmiotu nie jest tak zdystansowany, jak w wypadku sztuki kla- sycznej, która przedmiot — przyrodę — bada, analizuje, intelektualizuje i w efekcie dystansuje. Co więcej, w odróżnieniu od konceptualizacji właściwej estetyce klasycz-

15 Por. D. Birnbacher, Natürlichkeit, Berlin-New York 2006, s. 11.

16 Por. P. Macnaghten, J. Urry, Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeń- stwie, tłum. B. Baran, Warszawa 2005.

17 J. Urry, Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka, Warszawa 2007.

studia1.indb 81

studia1.indb 81 2010-08-31 15:58:102010-08-31 15:58:10

(6)

nej, w której obrębie podmiot stara się ująć w przedmiocie jego własności obiektyw- ne, w doświadczeniu romantycznym podmiot koncentruje się na subiektywnie poję- tej „nowości”, dostarczającej także przyjemności zmysłowej¹⁸.

Dean MacCannell w Turyście¹⁹ zwraca uwagę na znaczenie romantycznej koncepcji natury w kształtowaniu nowej relacji człowieka i środowiska przyrodniczego. Zaznacza, że specyﬁ czne wytwarzanie natury, przejawiające się w budowaniu domów i ośrodków wypoczynkowych stylizowanych na klimat wiejski, wracanie do starego rzemiosła czy podróże do miejsc przyrodniczo cennych idzie w parze z porzucaniem miasta postrzeganego jako przestrzeń, w której nie można już dziś znaleźć autentyczności, oryginalności. Przedstawiciele klasy średniej, którzy mogą sobie pozwolić na opuszczenie miasta, wyruszają na „pielgrzymki”, aby nawiedzić pozostałość świata wartości tradycyjnych, w którym odnaleźć można poszanowanie przeszłości, dziedzictwa kulturowego. Celem ich wypraw są obiekty oryginal- ne, stylizowane atrakcje, tereny wiejskie, widoki nieprzekształconej natury. W po- dróży współczesny turysta ma nadzieję, że pozna istotę obcych kultur, przyjrzy się tradycyjnym tańcom czy ceremoniom²⁰. Dla ludzi rozczarowanych karierą i pręd- kością życia w mieście countryside daje możliwość powrotu do korzeni, albowiem sama kariera, jak sugeruje, Pierre Bourdieu stanowi opozycję wobec tego, co naturalne²¹. Angielska, coraz częściej także polska, klasa średnia spędza swój wol- ny czas na nieskażonej urokliwej prowincji, gdzie można kupić zdrową, organicz- ną — handmade — żywność, oryginalną sztukę i antyki.

W Anglii ﬁ rmy turystyczne współpracują często z organizacjami stawiającymi sobie za cel ochronę dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, takimi jak National Trust czy Friends of the Earth. Istnieje wiele ﬁ rm dostarczających swego rodzaju symulowanej przyjemności wzrokowej, przy czym zaplecze wytwarzania natury zo- staje skrzętnie ukryte przed spojrzeniem turysty. Do głosu dopuszczany jest rów- nież dość ograniczony zakres praktyk wiejskich, dąży się do ucieleśnienia archety- pu „angielskości”, tradycji i ucywilizowania²². Wyjazd na prowincję ma przenosić człowieka do lepszej przeszłości, do wartości konserwatywnych, poniekąd zatraconych. Ponadto autorzy zwracają uwagę, że dla klasy średniej pobudką do estety- zacji terenów naturalnych stał się rozwój aglomeracji miejskich, które zamieszku- je znaczna część niżej sytuowanego społeczeństwa angielskiego, w tym robotnicy i imigranci. W tym sensie wieś i natura zostały ulokowane poza granicami nowoczesnej aglomeracji, uległy przemianie w miejsca odległe, tradycyjne, do których podróżuje się, by zażywać autentyczności i odpoczynku²³.

18 Por. G. Böhme, Filozoﬁ a i estetyka przyrody, s. 66–81.

19 D. MacCannell, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot, A. Wieczorkiewicz, Warszawa 2002.

20 Wojciech Burszta zwraca uwagę na zainteresowanie muzyką folkową w dobie globalizacji. Zob.

W. Burszta, Autentyzm zapożyczeń [w:] W. Burszta, Asteriks w Disneylandzie. Zapiski antropologicz- ne, Poznań 2001, s. 72–78.

21 Por. P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, tłum. P. Biłos, Warszawa 2005, s. 275, 334.

22 P. Macnagthen, J. Urry, Alternatywne przyrody, s. 237.

23 Ibid., s. 17–28.

studia1.indb 82

studia1.indb 82 2010-08-31 15:58:102010-08-31 15:58:10

(7)

Należy w tym miejscu przypomnieć, iż w nowoczesnym, wypracowanym na gruncie nauk przyrodniczych konceptualizowaniu przyrody dominuje nastawienie poznawcze, jakim jest realizm środowiskowy²⁴. Tymczasem w myśl przywoływa- nych przez Urry’ego koncepcji Jeana Baudrillarda można stwierdzić, że w obrębie omawianych praktyk mamy kontakt nie tyle z przyrodą, ile z pseudoprzyrodą, ob- razem zapośredniczonym w praktykach społecznych, jak również w środkach ma- sowego przekazu, utrwalających potrzeby konsumentów²⁵. W pracy Alternatywne przyrody Urry wielokrotnie zaznacza, iż brak już dziś wyraźnej opozycji między określeniami „naturalny”, „autentyczny” czy — z drugiej strony — „wynaturzony”

i „zafałszowany”. Jak z kolei zauważa Roland Barthes, rzeczywistość jest zagarnia- na i przechwytywana przez mit, replikowaną opowieść, która ustawia nas w okre- ślonej pozycji poznawczej wobec świata²⁶.

W literaturze przedmiotu pojawiły się także artykuły krytyczne względem pre- zentowanego podejścia konstruktywizmu przyrodniczego, a zaciekłość krytyków tylko potwierdza degradację, jaka dotknęła również domenę natury²⁷. Krytycy post- modernistyczni przyjmują, iż w samym pojęciu natury też odbija się echo procesu historyczno-kulturowego. „De-ﬂ oracja” zatem dotknęła także naturę, pozbawia- jąc ją tym samym pojęciowej dystynkcji na drodze swoistej sterylizacji²⁸. Przy czym przyroda pozbawiona została esencji, stąd nawet wiedza biologiczna i ekologicz- na jawi się jako co najmniej tentatywna, stanowiąc jedynie „negotiated, provisional conﬁ gurations”²⁹. Z kolei w ujęciu etyki środowiskowej, apelującej o uwzględnienie

„obiektywnych” własności świata naturalnego zarówno w poznaniu, jak i stanowie- niu norm moralnych, program społecznego konstruktywizmu, według którego przy- roda jest wyłącznie konstruktem procesu poznawczego, jest projektem niepełnym i — co więcej — podbudowującym ﬁ lar opresywnej, zachodnio-biblijnej antropologii.

4. Natura jako norma moralna w etyce środowiskowej

Pomysł „używania” natury jako normy działania był już szeroko krytykowa- ny³⁰. Wskazywano na błąd naturalistyczny, podkreślano także, iż współcześnie natura straciła już na swoim znaczeniu, a epigonom opierającym się na metaﬁ zycz-

24 Urry i Macnagthen we wstępie do Alternatywne przyrody piszą, iż realizm środowiskowy to do- minujące, zwłaszcza w naukach przyrodniczych, nastawienie poznawcze traktujące środowisko przyrodnicze jako „byt rzeczywisty”, oddzielony od sfery praktyk społecznych i ludzkiego doświadczenia, który zapewnia obserwowalne i weryﬁ kowalne wyniki badań. Autorzy krytykują taki pogląd, sugerując, iż przyroda jest już zawsze zapośredniczona w praktykach społecznych, z których znaczącą rolę odgrywa ludzkie zamieszkiwanie. Ibid., s. 9–13.

25 Ibid., s. 164.

26 Por. R. Barthes, Mitologie, tłum. A. Dziadek, Warszawa 2000, s. 249.

27 Por. E. Crist, Against the Social Construction of Nature and Wilderness, „Environmental Ethics” 26 (2004), s. 10.

28 Ibid., s. 21.

29 Ibid., s. 20.

30 Por. Z. Wróblewski, Przyroda jako norma działania. O ontologicznych podstawach etyki ekolo- gicznej [w:] Świadomość środowiska, W. Galewicz (red.), Kraków 2006, s. 93. Por. J. Wróblewski, Natu- ra a reguły postępowania [w:] Metaetyka, I. Lazari-Pawłowska (red.), Warszawa 1975, s. 600.

studia1.indb 83

studia1.indb 83 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(8)

no-teleologicznych koncepcjach natury postawiono zarzut anachronizmu. Idea natury jako normy nie traci jednak na znaczeniu, przybierając nowe oblicze. Stoi za tym zapewne kondycja człowieka i przyrody, która w dobie techniki i technologii przeformułowana została już na poziomie podstawowych monomerów. W świetle tego można odnieść wrażenie, iż natura nie nosi już znamion czegoś istniejącego rzeczywiście, mającego wiele obiektywnych cech. Prędzej możemy raczej stwier- dzić, iż jest ona swego rodzaju odbiciem potrzeb współczesnego człowieka, a nie rzeczywistą, odrębną, a przy tym normatywną sferą, z której można czerpać uzasadnienie ochrony środowiska. Nawet gdybyśmy chcieli uzasadniać normy moralne na gruncie wartości przyrody ufundowanej w ramach teleologicznej koncepcji natury, czego przykładem może być ﬁ lozoﬁ a Hansa Jonasa, musimy pamiętać, że stanowiskiem mocniejszym, dysponującym jednocześnie dużym poparciem wśród naukowców, jest światopogląd materialistyczny, w którym na próżno szukać uza- sadnienia celu w przyrodzie.

Czy jednak zostało jeszcze coś, co może nam przyjść z pomocą, gdy jako etycy bądź „ekolodzy” staramy się sformułować normy etyki środowiskowej? Przyjrzyjmy się, co do zaproponowania ma nam niemiecki bioetyk Dieter Birnbacher.

Na próżno szukać u Birnbachera metaﬁ zyki przyrody i uzasadniania norm moralnych w naturze. Co więcej, w odróżnieniu od dominującego w obrębie etyki ekologicznej przekonania, iż potrzeba nam nowej etyki do nałożenia ograniczeń na nasze działanie w stosunku do środowiska, Birnbacher jest zdania, iż etyka odpo- wiedzialności za przyszłe pokolenia — a tym samym także za środowisko przyrodnicze — nie jest problemem nowym. Birnbacher podkreśla, iż dzisiejsza potrzeba uzasadniania norm dotyczących przyszłości związana jest przede wszystkim z sytu- acją społeczno-ekologiczną, w jakiej znalazł się współczesny świat. Nigdy wcześniej człowiek nie dysponował bowiem mocą technologii zdolnej do zniszczenia egzystencji gatunku człowiek. Co równie ważne, moc człowieka osiąga dziś skalę globalną, wpływając na warunki przyrodnicze, których zmiana ze względu na złożony charakter relacji ekologicznych może przybrać formę, jakiej nie jesteśmy w stanie prze- widzieć wyłącznie na podstawie określonych danych wyjściowych. Działanie czło- wieka obarczone jest ryzykiem długoterminowym, obciążającym również przyszłe pokolenia.

Autor Odpowiedzialności za przyszłe pokolenia zaznacza wyraźnie swój scepty- cyzm zarówno wobec kwestii uzasadnienia norm moralnych w naturze, jak i wobec budowania etyki na podstawach metaﬁ zyki przyrody. Problemowi uzasadniania normy moralnej na gruncie natury Birnbacher poświęcił szczególnie swoje dzieło Natürlichkeit, jak też artykuł Natur als Maßstab menschlichen Handelns³¹. Jego zdaniem pojęcie natury zdaje się zbyt wieloznaczne i mało uzasadnione do budowania teorii moralnej³². Uzasadnienie teorii moralnej, aby mogło spełniać warunki uzasadnienia rzetelnego i racjonalnego, musi mieć jasne ramy, odwoływać się do reguł obowiązujących obiektywnie i uniwersalnie. Samo pojęcie natury pozo-

31 D. Birnbacher, Natur als Maßstab menschlichen Handelns [w:] Ökophilosophie, D. Birnbacher (hrsg.), Stuttgart 1997, s. 217–241.

32 Ibid., s. 222.

studia1.indb 84

studia1.indb 84 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(9)

staje jednak daleko poza polem obiektywności i bezstronności. Birnbacher podkre- śla, iż aby uzasadnić coś pod względem normatywnym, nie wystarczy odwołanie się do naukowych (ekologicznych) ani też fi lozofi cznych (metafi zycznych) przesła- nek, ponieważ aby tego dokonać, potrzebna jest przesłanka implikująca normatyw- ność wniosku. Birnbacherowi bliskie są projekty etyki nawiązującej do uniwersali- zmu czy uniwersalnego preskryptywizmu, dlatego też jest zdania, iż podstaw norm moralnych możemy szukać w samej logice sądów normatywnych, które formułuje- my i zalecamy w określonych sytuacjach, zwłaszcza, gdy lekceważone są interesy osób zaangażowanych w daną sytuację. Zanim jednak przejdę do omówienia metody etyki środowiskowej, opartej na idei uniwersalnego preskryptywizmu, wska- żę główne punkty wyłożonej przez Birnbachera krytyki projektów odwołujących się do natury.

Przede wszystkim Birnbacher jest zdania, iż gdybyśmy chcieli traktować naturę jako przykład czy też wzór moralności, musielibyśmy zgodzić się na działania, któ- re nie godzą się z naszym prima facie poczuciem moralności. Przy czym odstąpienie od przyjętego wzoru nie mogłoby — poza zwykłą dowolnością — znaleźć dla siebie wytłumaczenia, gdyż sama natura nie dawałaby nam poza swoistą zasadą mimikry żadnej metody rozwiązywania problemów moralnych. Przyjmując naturę jako wzór, pozbawilibyśmy się istotnej funkcji norm moralnych, jaką jest ich krytyczność. Zda- niem Birnbachera normy moralne nie tyle miałyby polegać na dostarczaniu treści, ile ogólnej formy, którą w danych okolicznościach dałoby się zoperacjonalizować. Teo- ria moralna, u której podstaw leży zaledwie obserwowanie natury, byłaby dodatkowo przykładem teorii indukcyjnej. Te jednak mogą jedynie odwzorowywać sposoby dzia- łania, tracąc przy tym swoją moc konstytutywną. Co jednak istotniejsze, gdybyśmy chcieli ustalić normy moralne, obserwując, do jakiego zakresu zdarzeń ludzie stosują pewne reguły, musielibyśmy w konsekwencji przyjąć, iż nasze normy odzwierciedlają wprawdzie moralność, ale nie mają takiej mocy, aby ją zmieniać³³.

Na czym jednak miałby polegać dysonans przyjętej normy i prima facie po- czucia moralności — jeżeli takie oczywiście przyjmiemy? Przy czym warto za- znaczyć, iż rozdźwięk ten towarzyszyłby zapewne wszystkim opcjom naturalizmu etycznego, który za normę obiera sobie właśnie naturę. Wszak w konsekwencji przyjęcia takiej optyki etycznej musielibyśmy akceptować normy wprawdzie zde- zawuowanego, niemniej ufundowanego właśnie w naturze socjaldarwinizmu oraz innych biologicznych prób opisu życia społecznego, upatrującego w człowieku jedynie „przedłużenia” pewnych zwierzęcych tendencji zachowawczych. W tak rozu- mianej perspektywie leseferyzm czy akceptacja tego, że na rynku kapitalistycznym przetrwają tylko najsilniejsi, byłyby zaledwie akceptacją prawa natury. Nie inaczej przedstawiałaby się kwestia eugeniki.

Birnbacher, podobnie jak przed nim John S. Mill, poddaje krytyce opozycję na- turalność–sztuczność, nawiązując do współczesnej antropologii kulturowej. Wska- zuje, iż już dawno temu nastąpiło zatarcie granic między naturą a sztuką rozu- mianą jako wytwór, jako coś sztucznego. Podstawą wydaje się jednak rozstrzygnię-

33 Por. D. Birnbacher, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, tłum. B. Andrzejewski, P. Jackow- ski, Warszawa 1999, s. 50.

studia1.indb 85

studia1.indb 85 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(10)

cie, iż w wypadku żadnego innego gatunku, jak właśnie Homo sapiens, życie, a ra- czej przeżycie wymagało zawsze wsparcia ze strony techniki. Już zdaniem Helmu- ta Plessnera, które przytacza Birnbacher, człowiek jak żaden inny gatunek jest układem otwartym, przekształcającym swoje środowisko, a nie jedynie się do nie- go adaptującym. Stąd właśnie w wypadku środowiska człowieka dystynkcja naturalne–sztuczne zdaje się niewyraźna, ponieważ człowiek artefaktem uczynił samą naturę, nauczył się wytwarzać to, co zdawało się należeć do klasy rzeczy powsta- łych bez ingerencji człowieka³⁴.

Birnbacher jest wreszcie także krytyczny wobec samego celu etyki naturalistycz- nej, jakim miałoby być zachowanie status quo natury w takim stanie, aby nie odbiega- ła od swego pierwotnego kształtu. Kłóci to się, jego zdaniem, z celem etyki, jakim ma być nie tyle akceptowanie zastanego stany rzeczy, ile nakazywanie tego, co być powinno, a być powinno przede wszystkim to, co jest dla człowieka i innych istot obdarzonych świadomością — dobre. Etyka zatem ma wskazywać i przez normy nakazywać działania, które nie będą się ograniczały zaledwie do naśladowania natury i zapobiegania możliwym szkodom przez wstrzymywanie się od ryzykownych działań. Normy mają raczej orientować na działanie przyczyniające się do poprawy obecnego status quo. Najwyraźniej widać tu wpływ J.S. Milla, który w swoim eseju O naturze twier- dzi, iż aby nasze życie było również szansą do samorealizacji zarówno w wymiarze in- dywidualnym, jak i społecznym, człowiek musi sam poprawiać świat, konstytuować sztuczne zasady sprzyjające nadrzędnemu celowi, jakim powinny być warunki, w któ- rych będzie mógł zrealizować swoje podstawowe oraz wyższe cele³⁵.

W świetle tego przyjrzyjmy się argumentacji obecnej na gruncie enwironmentali- zmu, który wychodzi z założenia, że działania ingerujące w naturalny porządek przy- rody są złe, dlatego że zakłócają równowagę przyrodniczą. Otóż, zdaniem Birnba- chera, podobne argumenty, jak na przykład argument, że mamy dbać o zachowanie równowagi przyrodniczej, odwołują się raczej do swego rodzaju nowej mitologii, po- nieważ nic takiego jak „równowaga” w przyrodzie nie występuje. Co więcej, Birnba- cher nie uważa, iż sensowne jest uzasadnianie słuszności czynów przez odwoływanie się do tego, że czyn taki nie ingeruje w porządek naturalny ani też nie łamie zasady natury. Trudno zgodzić się bowiem, że ingerencja człowieka w stan biosfery czy eksploatacja zasobów jest działaniem niezgodnym z naturą. Bowiem wszystko, co się dzieje, w tym także każde działanie człowieka, jest wpisane w zakres sumy wszyst- kich zjawisk, czyli właśnie natury. Każda innowacja, daleko odbiegająca swoją me- chaniką i wyglądem od obiektów występujących w stanie naturalnym, która, jeżeli w ogóle ma zadziałać, musi „respektować” prawa natury. Gdy, na przykład, chcemy uzasadnić, że gospodarka nastawiona na natychmiastowy zysk, wpływająca na wy- czerpywanie się niezbędnych do życia człowieka zasobów naturalnych, jest postępo- waniem wbrew prawom, musimy wziąć pod uwagę, iż jest to występowanie wbrew innym prawom niż zasady natury³⁶.

34 Por. D. Birnbacher, Natürlichkeit, s. 5.

35 J.S. Mill, O naturze, tłum. M. Warchala, Warszawa 2008, s. 35.

36 Por. ibid., s. 35; D. Birnbacher, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, s. 219.

studia1.indb 86

studia1.indb 86 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(11)

Co więcej, jeżeli natura i jej właściwy bieg miałyby być normą działania, wów- czas wszelkie działanie celowe byłoby w istocie przekraczaniem takiej normy. Ob- serwując przyrodę, zarejestrujemy, że dobre życie człowieka w warunkach sensu stricto naturalnych zdaje się nie do pogodzenia z naszymi podstawowymi potrze- bami. Przede wszystkim natura nie działa ani celowo, ani kierunkowo. Nawet je- śli zaobserwujemy, iż poszczególne organizmy żywe wykazują orientacją do bycia, osiągając to często w egoistycznej walce o przetrwanie, w skali makro zaś różno- rodność świata organicznego jest mocniejszą tendencją niż sukcesja monokultur, to jednak natura jako całość nie wykazuje konkretnego celu, a już na pewno dobrego celu. Trzeba tu jednak dodać, że dobry cel jest celem zawsze dla kogoś, dla jakiegoś podmiotu, samo zaś dobro to rezultat użytecznego, celowego działania ludzkiego.

Istotne przy tym jest, iż zarówno Mill, jak i Birnbacher podkreślają, że moral- ność człowieka nie jest żadnym naturalnym i wrodzonym atrybutem istoty ludzkiej³⁷. Nawet współczucie, któremu nie będzie towarzyszyła cnota, będzie genero- wać częściej egoizm niż odpowiedzialne postępowanie. Albowiem także cnoty są tylko predyspozycją, niby-zarodkiem, który bez kultywacji przerośnięty zostanie

„chwastem przywar”³⁸. Autonomia i odpowiedzialność bez wychowania nie mają szans, aby zaistnieć zarówno w kanonie ludzkich cnót, jak i w wymiarze kierunko- wego działania. Bez dyscypliny i wychowania „człowiek nie nauczy się poświęcania swojego obecnego dobra dla przyszłych potrzeb ludzi”³⁹. Dopiero wychowanie „wy- rywa człowieka z ciasnego kręgu osobistego i rodzinnego egoizmu i uosabia do zrozumienia wspólnych interesów oraz prowadzenia wspólnych spraw – przyzwycza- jając ich do działania ze społecznych lub wpół społecznych motywów i stawiania sobie celów, które ludzi łączą, a nie dzielą”⁴⁰.

W tekście Natur als Maßstab menschlichen Handelns Birnbacher stwierdza, iż zarówno Schopenhauer w etyce współczucia, jak i Albert Schweitzer w etyce czci dla życia podkreślają, że natura nie jest niczym więcej jak tylko bezsensownym procesem nieznającym współczucia⁴¹. Nic zatem bardziej nie jest jej obce niż zasada wspierania słabych i potrzebujących pomocy. Schweitzer wręcz twierdzi, iż

„ jej okrucieństwo jest takie bezsensowne”⁴². Dlatego też Mill i Schweitzer rozumie- ją główną rolę kultury w działaniu przeciw „okrucieństwom” przyrody, a środka- mi do tego mają być wychowanie i kształcenie moralne. Ponadto obaj przyznają, iż sama natura ani nie wyznacza kryteriów etyki, ani też nie ustala celów moral- ności. Człowiek może co prawda uczyć się od przyrody pewnych rozwiązań, wcześ- niej jednak musi dysponować metodą, dzięki której rozpozna w przyrodzie to, co może być słuszne z perspektywy człowieka. Sama natura bezpośrednio nie może niczego od człowieka wymagać.

37 J.S. Mill, O naturze, s. 61.

38 Ibid., s. 63.

39 Ibid., s. 61.

40 J.S. Mill, O wolności, tłum. A. Kurlandzka, Warszawa 1999, s. 128.

41 Por. D. Birnbacher, Natürlichkeit, s. 53.

42 Ibid., s. 51. Zob. A. Schweitzer, Die Ehrfurcht vor dem Leben [w:] A. Schweitzer, Die Lehre von der Ehrfurcht vor dem Leben. Grundtexte aus fünf Jahrzehnten, H.W. Bähr (hrsg.), München 1966, s. 32.

studia1.indb 87

studia1.indb 87 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(12)

5. Metoda uzasadniania norm w etyce środowiskowej

Po odrzuceniu natury jako instancji, do której można by się odwołać, uza- sadniając normy moralne na gruncie ochrony środowiska, możemy wysunąć pytanie o alternatywy, jakimi dysponują ekolodzy. Przy czym należy zaznaczyć, że nie chodzi tu o jakiekolwiek normy, ponieważ do dyspozycji pozostaje jeszcze prawo, jak choćby Natura 2000, czyli program regulacji działań człowieka na obszarze europejskiej sieci przyrodniczo cennych siedlisk. Pytanie dotyczy wszak norm moralnych, te zaś — jak się zdaje — stanowią podstawę stanowienia prawa. Czy istnieją więc jakieś normy moralne, do których przyrodnik bądź pracownik poza- rządowej organizacji ekologicznej mógłby się odwołać, nie tylko argumentując na forum publicznym, ale też próbując, na przykład, przeforsować pomysł ochrony re- zerwatowej zagrożonego antropopresją siedliska kosodrzewiny w Tatrzańskim Par- ku Narodowym?

Nawiązując do koncepcji Dietera Birnbachera, przyrodnik, zwłaszcza taki, któ- remu bliskie są nurty romantyczne etyki środowiskowej, może w pierwszej chwi- li stwierdzić, że antropocentryczna etyka niemieckiego bioetyka nie ma „prawdzi- wym” ekologom i obrońcom przyrody nic do zaoferowania. Norma moralna jego etyki przyszłości — norma odpowiedzialności — odnosi się bowiem do naszych obowiązków wobec przyszłych pokoleń, nie zaś wobec przyrody. Zastanówmy się jed- nak na chwilę, jakie reguły moralne można by mimo wszystko zaakceptować i jakie działania należałoby podjąć, aby w pełni realizować normy moralne sformuło- wane na poziomie uniwersalistycznej teorii moralnej Birnbachera.

Z racji ram tematycznych nie będę rozwijać wątku problemu uzasadnienia od- powiedzialności, zaznaczę tylko, że autor Odpowiedzialności za przyszłe pokolenia jest zdania, iż wraz z rozwojem nauki zwiększają się zarazem możliwości progno- zowania odległych, potencjalnych szkód, jak i wyboru alternatywnych rozwiązań problemowych, takich jak pozyskiwanie energii, gospodarka odpadami czy loka- lizacja wielkoobszarowych inwestycji. Wiedza dająca możliwość kontroli i przewidywania konsekwencji w kontekście podejmowanych decyzji, jak też dostęp do różnych metod działania są — zdaniem Birnbachera — warunkiem przypisania od- powiedzialności: „Im większa wiedza o odległych potencjalnych szkodach oraz im liczniejsze są możliwości zapobiegania tym szkodom, tym większy ciężar odpowie- dzialności spoczywa na ludzkich czynach i zaniechaniach”⁴³. W tym sensie jeste- śmy odpowiedzialni, ponieważ nasze działania dotyczą istotnie przyszłych pokoleń, aczkolwiek należy pamiętać, iż nie mamy na nie bezpośredniego wpływu. Nasze działania dotyczą jednak elementów środowiska przyrodniczego, będącego warunkiem jakościowego życia przyszłych pokoleń. Zatem środowisko przyrodnicze stanowi niejako środek, a nie cel etyki odpowiedzialności Birnbachera, przy czym roz- ważania nad przyrodą są związane z nauką i ekonomią.

Nawet jeżeli omawiana etyka traktuje przyrodę w kategoriach środka, takie ujęcie problemu spotka się prędzej z ogólną akceptacją niż ochrona przyrody dla samej przyrody. Birnbacher jest zdania, iż problemu nie stanowi rozumienie przyrody w kategoriach ekonomicznych, tylko że pewne dobra przyrodnicze są trakto-

43 D. Birnbacher, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, s. 7.

studia1.indb 88

studia1.indb 88 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(13)

wane jako odwracalne w sytuacji, gdy takimi nie są⁴⁴. Niszczenie środowiska przyrodniczego oznacza w wielu przypadkach ograniczanie możliwości życia przyszłych pokoleń. Z tego właśnie powodu takie działanie może być oceniane w kategoriach moralnych. Ponieważ jednak nie możemy czynić różnicy, czy coś jest wartością za- spokajającą nasze podstawowe interesy życiowe dzisiaj czy kogoś w przyszłości, takie dobra jak czyste powietrze powinny być chronione tak samo dla nas dzisiaj, jak dla pokoleń jeszcze nienarodzonych. Z tego samego powodu, jeżeli coś jest dla nas oceniane jako pożądane, a przy tym jest wyczerpalne, powinniśmy zarówno przy- wracać takie dobro dostępnymi technikami, jak i wzbogacać samo środowisko⁴⁵. Możemy jednak odnieść wrażenie, że na myśli mamy tu przede wszystkim zaso- by naturalne i chronione z przyczyn poza-ekologicznych w obszarze krajobrazów i chronionych zakątków przyrody. Co jednak ze wspomnianą wcześniej kosodrze- winą będącą w istocie przysłowiową „kością niezgody” między zarządem Tatrzań- skiego Parku Narodowego, Polskich Kolei Linowych i ekologami z organizacji poza- rządowych? Czy nie potrzeba tu jakiegoś odwołania się do natury i jej równowagi, która w wyniku wycinki lasów zostanie zaburzona?

Rzeczywiście, Birnbacher jest zdania, iż podstawowe zasady etyki uniwersalistycznej, czyli zasada uniwersalności i bezstronności, odnoszą się głównie do dóbr mających znaczenie dla przeżycia i jakości życia człowieka oraz innych zwierząt obdarzonych świadomością. Trudno zatem oczekiwać, że przyroda — zwłaszcza ta nie-wartościowa z punktu widzenia nie-przyrodników — może się okazać celem, jaki ma wspierać norma moralna. Co więcej, jeżeli mówimy o potrzebach przy- szłych pokoleń, to należy również uwzględnić, iż nie jest wcale pewne, czy będą one zainteresowane obecnością i ochroną takich przyrodniczo cennych miejsc, jak na przykład Jeziora Lobeliowe czy Bagna Biebrzańskie. Z drugiej jednak strony, Birnbacher zaznacza, iż nasza wiedza o kompleksowym współoddziaływaniu czyn- ników związanych z przekształceniami ekosystemów jest tak mała, że powinni- śmy zawsze brać pod uwagę ryzyko, na jakie możemy narazić przyszłe pokolenia.

Norma moralna nakazuje w tym przypadku czujność, czyli stałe badanie i nadzo- rowanie wprowadzanych innowacji, których skutki działania nie są dla nas znane również w szerszym kontekście⁴⁶. Norma ta skierowana jest szczególnie do podmio- tów kolektywnych, w równej mierze jednak do naukowców, którzy zobowiązani są zarówno do ogłaszania wyników swoich badań, jak i ukierunkowania ich pod ką- tem podejrzewanego ryzyka związanego z opracowywaną technologią. Birnbacher zauważa bowiem, iż wraz z rozwojem wiedzy i metod prognostycznych pojawia się nowy aspekt przewidywania przyszłości, a mianowicie aspekt moralny, ponieważ jesteśmy nie tylko w stanie przewidzieć kolejne etapy zapoczątkowanych przez nas reakcji, ale również możemy niektórym zapobiec⁴⁷. Między naszymi ,,grzechami”

44 D. Birnbacher, Sind wir für die Natur verantwortlich? [w:] Ökologie und Ethik, D. Birnbacher (hrsg.), Stuttgart 1980, s. 133.

45 D. Birnbacher, Utilitarismus und ökologische Ethik: eine Mesalliance? [w:] Biologie und Ethik, E.-M. Engels (hrsg.), Stuttgart 1999, s. 63.

46 D. Birnbacher, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, s. 193.

47 D. Birnbacher, Wärmetod oder nuklearer Winter? Die Zeitgenössische Apokaliptik in ethischer Perspektive, „Studia Humaniora” 33 (2001), s. 363.

studia1.indb 89

studia1.indb 89 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(14)

a ich konsekwencjami, czyli realnymi nieszczęściami w świecie, nie pośredniczy już bowiem żaden bóg, który miałby rozsądzić, czy coś ma się wydarzyć czy nie. Sami przyczyniamy się do zaistnienia sytuacji, które na trwałe mogą zmienić jakość za- równo naszego życia, jak i przyszłych pokoleń⁴⁸.

Weźmy zatem pod uwagę ryzyko, jakie może wiązać się z decyzjami dotyczący- mi na przykład przekształcenia drzewostanów górskich w wyniku budowania tras narciarskich. Czy pozostając w granicach etyki uniwersalistycznej, można znaleźć na jej gruncie podstawy norm etycznych, regulujących nasze działania wobec przyrody bez odwoływania się do natury i jej wartości samej w sobie? Birnbacher jest zdania, iż w sytuacjach konﬂ iktowych, gdy ważą się losy zarówno miejsca przyrodniczo cennego, jak i interesy mieszkańców, natura może nauczyć nas co prawda pewnych reguł, jej rola w tym miejscu ograniczy się jednak do roli środka, a nie celu moralności. Poza tym, obserwując naturę i respektując reguły procesów, mo- żemy część jej energii przekierować do ludzkich celów, mając jednak na uwadze, że zachowamy poszanowanie każdorazowych tendencji jej rozwoju. Ponieważ w wypadku ochrony gatunków i krajobrazów sam cel może być wyznaczany ze względu na człowieka, problem działania samej przyrody powinien również stanowić wy- tyczną ustalania norm działania. O tym jednak często się zapomina zarówno na etapie planistycznym, jak i w trakcie realizacji samego projektu.

Dlatego też współpraca interdyscyplinarna w dziedzinie ochrony środowiska jest nieunikniona. Możemy uczyć się od natury, co oznacza — podpatrywać u niej pewne rozwiązania techniczne, jak również opracować program ochrony gatunkowej bądź siedliskowej, śledząc, w jaki sposób dany układ w warunkach naturalnych przy najniższych stratach energii dokonuje przygodnych rozwiązań, zachowu- jąc jednocześnie swoją strukturę ekologiczną. Człowiek może co prawda uczyć się od przyrody pewnych rozwiązań, wcześniej jednak musi dysponować metodą, dzię- ki której rozpozna w przyrodzie to, co może być słuszne z perspektywy człowieka.

Sama natura bezpośrednio nie może niczego od człowieka wymagać.

Zdaniem Birnbachera ważne, aby przy planowanych inwestycjach brać pod uwagę warunki środowiskowe, ponieważ ich nieprzestrzeganie może przyczynić się do rozwoju sytuacji, z którą nie chcielibyśmy obecnie się borykać. Wróćmy w tym miejscu jeszcze do naszych górskich lasów, a mianowicie: w jaki sposób niszczenie połaci kosodrzewiny może wpłynąć na nas i przyszłe pokolenia? Poza walorami es- tetycznymi oraz aspektami ekologicznymi wiemy przecież, że zarówno roślinność piętra kosodrzewiny, jak i niżej rosnące górskie lasy chronią zbocza górskie przed erozją, zapobiegają osuwaniu się ziemi oraz lawinom, ich nie mniejsza rola polega na zatrzymywaniu wody z topiącego się śniegu w sezonach wiosennych, który w innym razie może przyczynić się do znacznego wzrostu poziomu wód w rzekach górskich. Ignorowanie tego rodzaju wiedzy ze względu na prywatne interesy inwe- storów może wpłynąć na jakość życia osób mieszkających na danym terenie obecnie i w przyszłości, aczkolwiek również na osoby żyjące poza omawianym terenem, ponieważ oddziaływanie na siebie czynników przyrodniczych nierzadko daje efekty w skali pozalokalnej.

48 Ibid., s. 365.

studia1.indb 90

studia1.indb 90 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(15)

Wracając do reguł etyki uniwersalistycznej, zgadzamy się jednak, iż nieuwzględ- nianie preferencji innych podmiotów ze względu na ich usytuowanie w czasie i prze- strzeni łamie podstawową regułę metaetyczną — bezstronność. Birnbacher, w na- wiązaniu do Richarda Hare’a, przyznaje, iż dyskryminacja przyszłości, czyli mniej przychylne traktowanie przyszłych osób wyłącznie z takiego powodu, że są one przyszłe, jest nie do pogodzenia z koncepcją moralności. W myśl moralnych reguł gry mamy stosować nie tylko zasadę uniwersalizacji (principle of universalisabili- ty), ale też zasadę bezstronności (principle of impartiality). Bez podania i uzasad- nienia powodów nie możemy czynić różnicy ze względu na warunki temporalne, tak jak na zachodzące między podmiotami relacje. Moralny punkt widzenia zatem jest uniwersalistyczny w tym znaczeniu, że z tej perspektywy nie mogą grać roli ani nasze osobiste predylekcje, ani relacje z innymi osobami.

Birnbacher jednak zdaje sobie sprawę, że między zaakceptowaniem normy moralnej a rzeczywistym jej zastosowaniem występuje luka motywacyjna, i to zwłasz- cza, gdy nasze działanie ma dotyczyć środowiska przyrodniczego. Birnbacher pod- kreśla, że nawet jeśli kultura moralna, w jakiej obecnie żyjemy, ufundowana jest na uniwersalistycznej tradycji oświeceniowej, większość osób akceptujących pod- stawową maksymę moralną neminem laede zapewne nie zgodzi się na jej generali- zację do tego stopnia, aby objąć nią również przyszłe istoty, które mogą zostać po- szkodowane naszymi aktualnymi działaniami. Nie wydaje się jednak, aby można było tu odróżniać uzasadnienie obowiązywania maksymy moralnej ze względu na wąski i szerszy zakres. Skoro maksyma neminem laede jest uniwersalnie zaakcep- towana, wydaje się oczywiste, aby włączyć dodatkowo przyszłe podmioty w ob- ręb obowiązywania reguły⁴⁹. Poza tym normy uniwersalne nie mogą w swej treści zawierać odwołań do konkretnych jednostek, są one bowiem niezależne od warun- ków przestrzenno-czasowych i nie mogą być formułowane ze względu na sympa- tię podmiotu w stosunku do osób, których działanie ma dotyczyć. Ponadto, zasada bezstronności jest podstawową wytyczną dla etyków zasiadających w komisjach etycznych. Jedyną mocą, jaka jest w stanie przeforsować normy jako wiążące, jest moc argumentów ściśle formułowanych według metody operującej jasnymi poję- ciami moralnymi⁵⁰.

Na gruncie metody utylitarystycznej to, czy jakiś czyn oceniany jest jako za- broniony czy dozwolony, ustalane jest na podstawie oceny, w jakim stopniu dany czyn przyczyni się do zadowolenia czy cierpienia poszkodowanych osób, nie zaś, że łamie prawa natury. W wypadku wspomnianego już konﬂ iktu na linii inwesto- rzy Polskich Kolei Linowych kontra przyrodnicy doszło jednak do rażącego naru- szenia zasad akceptowanych, jak się zdaje, przez bardzo szerokie grono osób. Otóż, pomijając nawet sam aspekt przyrodniczy, w momencie zaakceptowania projektu modernizacji kolejki na Kasprowy Wierch zignorowany został głos pozarządowych organizacji społecznych oraz głos instytucji naukowych, w tym Państwowej Rady

49 W kwestii problemu motywacji w etyce środowiskowej zob. D. Birnbacher, What Motivates Us to Care for the (Distant) Future? [w:] Intergenerational Justice, A. Gosseries, L.H. Mayer (eds.), Oxford 2009, s. 273–300.

50 D. Birnbacher, Praktische Ethik als ethische Pragmatik [w:] Die Rolle der Pragmatik in der Gegenwartsphilosophie, P. Weingarten, G. Schurz, G. Dorn (hrsg.), Wien 1998, s. 337.

studia1.indb 91

studia1.indb 91 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(16)

Ochrony Przyrody. Co więcej, decyzja została wydana z naruszeniem przepisów prawa krajowego oraz wspólnotowego Unii Europejskiej. Urzędnicy państwowi po- siadali wystarczającą wiedzę prawną, by nakazać sporządzenie raportu oceny od- działywania na środowisko (ROOnŚ) planowanej inwestycji. Za zaistniałą sytuację odpowiada sam burmistrz miasta Zakopane, który nie zlecił wykonania ROOnŚ, a swoją decyzję uzgodnił z sanepidem. W związku z tym nasuwa się pytanie: czy przyjmując etyczny punkt widzenia — punkt znikąd — możemy zaakceptować ła- manie prawa przez osobę piastującą stanowisko publiczne, reprezentującą interesy wąskiej grupy ludzi, a nie ogółu? Czy zatem burmistrz, czyli organ wykonawczy jednostki administracyjnej, jaką jest miasto, może decydować o parku narodowym ﬁ nansowanym z budżetu centralnego?

Wydaje się zatem, iż reguły etyki uniwersalistycznej Birnbachera, opierającej się na uniwersalizmie zaproponowanym przez Hare’a, i na danych empirycznych, na które składa się wiedza o preferencjach ludzi zaangażowanych w daną sytuację, mogą być stosowane także w kontekście środowiska przyrodniczego — sfery poza- osobowej, pozbawionej interesów ze strony człowieka. O ile sama natura jako przyroda nie może stanowić ostatecznej instancji, to jednak w omawianym projekcie uwzględnienie jej odgrywa istotną rolę, zważywszy na ekologiczny charakter za- leżności występujących między domeną człowieka i przyrody. Chcąc dbać o podstawowe interesy człowieka, musimy brać pod uwagę przyrodę. Nie musimy przy tym uciekać się do pojęcia natury, wartości immanentnej przyrody. Okazuje się bowiem, iż konsekwentne przestrzeganie reguł etycznych może mieć znaczenie rów- nież w domenie problemów związanych z ochroną środowiska.

6. Podsumowanie

Natura od wieków była rozumiana jako sfera realnie istniejąca, mająca cechy, których własności są niezależne od podmiotu poznającego. Nierzadko cechy te traktowano jako wieczne i niezmienne, a zarazem jako decydujące o tworzeniu wielu różnorodnych zjawisk. Jako byt jednocześnie obiektywny, natura traktowana była jako podstawa prawa naturalnego, stanowiącego o konstytuowaniu nie tylko prawa i moralności, ale też służącego uzasadnieniu władzy. Mimo krytyki pojęcia naturalności natura była i jest atrakcyjnym pojęciem stosowanym w wypadku prób uzasadniania zarówno norm moralnych, jak i praktyk społecznych. Aktualnie, w postindustrialnym świecie, dyskurs dotyczący naturalności nasila się, przybie- rając nowe formy. Rewolucja przemysłowa, optymistyczna wiara w postęp nauki, stanowiącej remedium na bolączki człowieka, przyczyniła się do kryzysu ekologicz- nego, wraz z którym natura — rozumiana jako środowisko przyrodnicze — zosta- ła wyparta poza siedliska miejskie.

Począwszy od lat 60., zaczęły się kształtować ruchy środowiskowe, w których statuty — oprócz ochrony środowiska — wpisane były także założenia metaﬁ zyki przyrody nawiązujące do romantycznej koncepcji natury. Prądy te akcentowały głównie całościowe ujęcie świata przyrodniczego, do którego należał również czło- wiek, aczkolwiek w odróżnieniu od sensu stricto pozytywnego podejścia człowiek przedstawiany był jako zaledwie nić w ekologicznej tkaninie życia. Przy tym akcen-

studia1.indb 92

studia1.indb 92 2010-08-31 15:58:112010-08-31 15:58:11

(17)

towano emocjonalne odniesienie człowieka wobec przyrody, to znaczy, podkreślano taki jego stosunek, w którego obrębie przedmiot nie jest pod względem afektyw- nym podmiotowi obojętny, ponieważ wywołuje w podmiocie emocje wpływają- ce na gotowość działania przypisującemu przedmiotom przyrody pewne wartości.

Wraz ze wzrostem antropopresji i — co za tym idzie — niszczeniem ostoi dzikiej przyrody powstające nurty ochrony przyrody podkreślały już nie tylko przyrodniczy aspekt działań proekologicznych, ale też restytucję samej natury jako nośnika nieprzekształconego porządku odsyłającego do przeszłości. Natomiast ze względu na ,,braki” samej natury, w sensie miejsc i sieci miejsc przyrodniczo ,,oryginal- nych”, przyroda zaczęła być wytwarzana, a wraz z nią także akcesoria nawiązujące do tradycji konserwatywnych wartości. W ten sposób, na przykład w Anglii, sama natura stała się wykreowanym, stylizowanym na wiejski klimat konstruktem. Nie- mniej wytworzona natura jako efekt krytyki nowoczesności nie może posłużyć za podstawę uzasadnienia samej ochrony przyrody, mimo że może ewokować emocje sprzyjające zachowaniom proekologicznym, ponieważ stanowi swego rodzaju wy- twór społeczny, co więcej, jest czymś do pewnego stopnia istniejącym nie-rzeczy- wiście.

Wnioski, jakie nasuwają się po rozważeniu praktyk wytwarzania naturalno- ści, a mianowicie: że natura nie może stanowić instancji, do której odwołujemy się w wypadku ochrony przyrody, uzupełniliśmy o krytykę pojęcia natury przedsta- wioną przez Dietera Birnbachera. W etyce środowiskowej, jak też w etyce w ogóle, nie chodzi bowiem o zachowanie obecnego status quo, lecz o kształtowanie takich warunków, które będą wspierać jakość życia człowieka. Przy czym ze względu na otwarty charakter adaptowania się człowieka do rzeczywistości musimy pamiętać, że dostosowanie się człowieka do środowiska zawsze będzie polegać na jego prze- kształcaniu, na wprowadzaniu innowacji technicznych umożliwiających przetrwanie człowieka w środowisku naturalnym, któremu obce są kategorie dobra i zła moralnego.

A ponieważ nie jesteśmy w stanie różnicować w wypadku oceny preferencji podmiotów do jakościowego życia pod względem ich usytuowania w czasie i prze- strzeni, w ramach przyjętej przez Birnbachera fi lozofi i uniwersalistycznej możemy znaleźć podstawę norm etyki środowiskowej w już przyjętej przez nas etyce. Przy czym nie potrzeba nam nowej etyki odpowiedzialności, metafi zyki przyrody czy też koncepcji wartości immanentnej, mimo że na dalszym etapie operacjonalizacji mo- żemy stosować tzw. argumenty funkcjonalne. Argumenty te polegają na wspiera- niu teoretycznego poziomu etyki, czyli uzasadnianiu norm moralnych wyłącznie na gruncie przyjętego systemu etycznego przez dostarczanie dalszych treści dotyczą- cych chociażby konstytucji świata przyrody i jego ewentualnej wartości⁵¹. Co wię- cej, Birnbacher jest zdania, iż natura powinna być uwzględniana w procesach de- cyzyjnych planisty czy polityka. Wiedza dotycząca zarówno przyrody, jak i tendencji procesów naturalnych do kształtowania się w określonych warunkach nie może być pomijana przy próbie przekształcania danego fragmentu środowiska, co oczy-

51 Por. D. Birnbacher, Funktionale Argumente in der ökologischen Ethik [w:] D. Birnbacher, Bioethik zwischen Natur und Interesse, Frankfurt a.M. 2006, s. 124–144.

studia1.indb 93

studia1.indb 93 2010-08-31 15:58:122010-08-31 15:58:12

(18)

wiście nie oznacza, że natura będzie instancją, na mocy której zostanie sformuło- wana norma etyczna. Do jej ukonstytuowania wystarczy bowiem sama logika my- ślenia moralnego, czyli metaetyczna zasada uniwersalizacji i bezstronności oraz wiedza o preferencjach podmiotów, które mogą być dotknięte w efekcie podejmo- wania przez nas decyzji.

Przy czym należy mieć na uwadze, iż dokonując przekładu norm zasad etyki na normy praktyczne, musimy uwzględnić także zaplecze antropologiczne, na które składają się warunki psychologiczne i kulturowe decydujące o motywacji podmio- tów do działania⁵². Ograniczając się do poziomu teoretycznego, zbyt abstrakcyjne wymagania, jakie stawiają normy idealne wykoncypowane na krytycznym poziomie myślenia moralnego, mogą doprowadzić do przeciwnych rezultatów niż zamie- rzone na poziomie idealnym. Pamiętając o ograniczeniach, na przykład biologicznych w wypadku kompetencji do abstrakcyjnego altruizmu, konieczna będzie praca nad wykształcaniem w podmiocie zdolności zarówno do myślenia w kategoriach przyszłości, jak i motywacji do działania w imieniu przyszłych pokoleń.

Dlatego też — na co wskazywał już Mill, krytykując odwoływanie się do natury w etyce — potrzeba nam oprócz racjonalnie uzasadnionej etyki, sugerującej normy moralne, także systemu wychowania do tych norm jako norm odpowiedzialnego spo- łeczeństwa dbającego o środowisko przyrodnicze, norm decydujących o jakości życia naszego i przyszłych pokoleń. Bez takiego nacisku społecznego niemożliwe wydaje się, aby takie wartości, jak na przykład oszczędność — zalecana na idealnym poziomie myślenia moralnego — były nie tylko przestrzegane, ale i zalecane. Na ten proces składa się również konsekwentna kontynuacja programów ochrony środowiska ze strony partii politycznych przez dłuższy okres niż jedna kadencja. Równie ważna jest współpraca z innymi partiami i podmiotami zarówno jednostkowymi, jak i ko- lektywnymi. Przyroda jest wszak systemem skomplikowanym, reagującym na wpro- wadzane zmiany z odpowiednim interwałem czasowym i nieprzewidzianym synergi- stycznym skutkiem, czasami nawet w globalnej perspektywie.

The Nature and Moral Rules in Environmental Ethics SUMMARY

The aim of this paper is to critique the concept of nature that is used in order to reason the moral rules in environmental ethics. In the ﬁ rst part, I outline the con- temporary tendency to restitution of the concept of nature itself in modern, post- industrial world. Starting with pioneer voices of sciencists emphasising ecological problems — Rachel Carson — I mark the cultural context that characterises the discourse of naturalness. Afterwards, with reference to Dieter Birnbacher’s ethics, where we can ﬁ nd the inspiration of John Stuart Mill’s philosophy as well as Ri- chard Hare’s, I stress that the nature cannot constitute the moral rule in environmental ethics — the discipline that tries to reason the rules that orient the action

52 D. Birnbacher, Praktische Ethik als ethische Pragmatik, s. 344.

studia1.indb 94

studia1.indb 94 2010-08-31 15:58:122010-08-31 15:58:12

(19)

towards natural environment and environmental protection. There are several rea- sons why the nature cannot be the rule in normative way — the naturalistic fal- lacy for example. In this article I mention also that the nature is in these days also a product of critique of modernism and that we are not able to distinct the nature and the art, because man lives in artiﬁ cial world in order to survive in natural world. Next, I propose the frame of moral rules that are relevant on the ground of universalistic ethics without reference to methaphisics of nature and immanent va- lues that are in nature itself.

studia1.indb 95

studia1.indb 95 2010-08-31 15:58:122010-08-31 15:58:12