R E C E N Z JE
711
*O trzy m aliśm y zatem dw ie p race w sk az u ją ce na m ożliw ości poszerzenia w a r sz ta tu h isto ry k a p ra sy , o tw ie ra ją c e dalsze p e rsp e k ty w y b ad a ń n a d pro b lem am i k sz ta łto w a n ia o pinii p u b lic zn e j w k o n k re tn y c h ok resach historycznych. M etoda a n a lity c z n a okazuje się w tych b a d a n ia c h szczególnie p rzy d a tn a. A le m eto d a ta w y m ag a szczególnej dokładności i p rec y zji — logicznego podziału ro z p a try w a n y c h zjaw isk ; z a k ła d a konieczność p o ró w n y w a n ia je d n ak o w y ch w arto śc i i w y stę p u jąc y ch w ty c h sam ych w a ru n k a c h . Wailo-ry te re p re z e n tu je ro z p ra w a Ja d w ig i P ossart. Z ab rak ło ich n ie ste ty w m on o g rafii „D ziennika Ł ódzkiego”.
A le k sa n d ra G arlicka
S. N. S i d i e 1 n i к o w, O b ra z o w a n ie i d ie ja tie ln o st P ie rw o j G osu-
d a rstw ie n n o j D u m y, M oskw a 1962, s. 380.
D ziałalność D um y P ań stw o w e j w R osji p rzez dłu g i czas b y ła tra k to w a n a przez h isto ry k ó w rad z iec k ich ja k o je d e n z epizodów re w o lu c ji 1905 r. i o k re su re a k c ji sto ły p in o w sk iej. D latego je j dziejom pośw ięcano zazw yczaj je d y n ie poszczególne rozd ziały m o nografii, k tó re d otyczyły p ro b le m a ty k i tego o k resu *. W y ją te k sta n o w i w y b ó r n a jw a żn iejsz y ch d o k u m e n tó w do d ziejów D um y, o p raco w an y przez F. I. K a l i n y c z e w a 2 oraz ob sżern a p ra c a A. J. A w r i e c h a o III D um ie, o p u b lik o w a n a je d y n ie w e fra g m e n ta c h 3. .M onografia S. N. S i d i e l n i k o w a je s t w ięc p ie rw sz ą pozycją w h isto rio g ra fii rad z iec k iej pośw ięconą genezie, p o w sta n iu i d zia ła ln o śc i I D um y. S k ła d a się ona z dziew ięciu rozdziałów , o p a rty c h n a bogatej b az ie a rc h iw a ln e j (Zespoły D um y P a ń stw o w e j, R ad y P a ń stw a , R ad y M inistrów , poszczególnych m ężów sta n u , p a r tii politycznych'O . S łab iej n a to m ia st w y k o rz y sta n a została w spółczesna p ra s a i p u b lic y sty k a , cy to w a n a je d y n ie w k ilk u n a s tń m iejscach.
N ajc ie k aw sze i n a jb a rd z ie j cen n e w y d a ją się te p a r tie m on o g rafii, k tó re o m a w ia ją p rzeb ieg ta jn y c h p osiedzeń R a d y M in istró w , R a d y P a ń stw a , bąd ź s p e c ja l n y ch n a ra d zw oły w an y ch p rzez M ik o łaja II w celu p rz e d y sk u to w a n ia za g ad n ień w y n ik a ją c y c h z p o w o łan ia do życia D um y P ań stw o w ej. N a p o d sta w ie a n a liz y p ro tokołów , sk rz ę tn ie ch ro n io n y ch p rze d w spółczesną o p in ią p ubliczną, a u to r ry s u je p la sty c z n y o b raz śc ie ra n ia się poszczególnych o rie n ta c ji u g ru p o w a ń d w o rsk ich i rządow ych, s ta r a się też w y ja śn ić ich e w o lu c ję pod w p ły w em ro zg ry w a ją c y c h się w R o sji w y d a rz e ń rew o lu c y jn y ch . J a k w iadom o, sp ra w a D um y b y ła w ty m czasie zag ad n ien ie m n ie z m ie rn ie k o n tro w e rsy jn y m w śró d m ężów s ta n u c a rsk ie j R osji. D la je d n y c h b y ła ona o rganem , k tó ry m ia ł u ła tw ić caro w i d alsze sp raw o w an ie rzą d ó w (B ułygin, W itte, K okow cow , M anuchin), d la in n y c h zaś in s ty tu c ją o g ra n i cz ając ą p re ro g a ty w y w ład z y m o n arszej o ra z p o d w aż ają cą k ie ro w n ic zą ro lę sz la c h ty w p ań stw ie, a ty m sam ym n ie p o trz e b n ą i szk o d liw ą (D urnow o, S tisz in sk ij,
1 S t o s u n k o w o n a j w i ę c e j m i e j s c a p o ś w ię c o n o j e j w m o n o g r a f i i E. C z e r m l e ń s k i e g o , Burżuazlja i carizm w rewolueii 1905— 7 gg., M o sk w a — L e n i n g r a d 1939. ·
2 F . I . К a 1 1 n у с z e w , Gosudarstwiennaja Duma w Bossii. Sbornik dokum ientow
i matieriałow, M o sk w a 1957,
3 A. J . A w 1 1 e с h , Tretjejunskaja monarcMja i obrazowani)e tretjedumskogo p o m i e s z c z i -
czje-burźuaznogo btoka, „ W i e s t n i k M o sk o w s k o g o U n i w i e r s l t i e t a " , I s t o r i k o - f i ł o ł o g l c z e s k a j a s ie - r l j a , M o sk w a 1956; T e n ż e , III D u m a i n a c z a ło k r iz is a tretjeju m ko j sistiemy (1908—1909),
„ I s t o r i c z e s k i j e Z a p is k i" t . 53, M o sk w a 1955.
4 A u t o r w o d s y ła c z a c h c y t u j e j e d y n i e n u m e r y z e s p o łó w , b e z p o d a w a n i a ic h n a z w y , d la te g o b e z w g lą d u d o k a ta lo g ó w a r c h i w a l n y c h n ie s p o s ó b w y m ie n ić j e w k o m p le c ie .
712
R E C E N Z JEIg n atiew , zw łaszcza G orem ykin). S zczególnie tra f n ie p rze d staw io n y zo stał p ro g ra m W ittego i jego gjrupy, poczy n an ia czy n n ik ó w rządow ych, m a ją c e n a celu o g ra n i czenie do m in im u m p re ro g a ty w ro sy jsk ie g o „p rz ed sta w icielstw a n a ro d o w eg o ” (no w a re d a k c ja „O snow nych Z akonow R o ssijsk o j Im p ie rii” w sty c zn iu 1906 r.).
O bszernie om ów ione zostały p rzy g o to w a n ia, przeb ieg i w y n ik i w yborów n a te re n ie im p e riu m , co pozw ala zapoznać się ze sta n o w isk ie m poszczególnych k la s społecznych w obec D um y, szczególnie m as chłopstw a, k tó re w iązało z D um ą n a j w iększe w p o ró w n a n iu z in n y m i w a rstw a m i ilu z je i nadzieje. S fe ry rząd o w e z kolei w idziały w zaco fan iu chłopskim n arz ęd zie do w y g ra n ia sw oich in te re só w („C hłop stw o — w ed łu g w y ra ż e n ia A. B obrin sk ieg o — to cenny b a la s t do u sta b iliz o w a n ia D um y p rze d nieb ezp ieczeń stw em żyw iołów re w o lu c y jn y c h ”). S a m a działalność I D um y p rz e d sta w io n a została w sposób sy n te ty c z n y poprzez w y su n ięcie w ęzłow ych problem ów , k tó re sta n ę ły n a je j w o k an d zie (odpow iedź n a m ow ę tro n o w ą, sp ra w a a m n e stii i zn iesien ia k a ry śm ierci, k o m p e ten c je D um y, a p rzed e w szystkim pro b lem ag rarn y ).
W iele m ie jsc a znalazła w m o n o g rafii działalność p a r tii k ad e c k ie j — n a jlic z niejszej f ra k c ji I Dum y. A u to r, p odobnie zre sztą ja k u p rze d n io C z e r m i e n s k i j i A w riech, k o n se k w e n tn ie i zdecydow anie s ta ra się w y k azać ich k o n trre w o lu c y jn ą i zd ra d zie ck ą rolę, tłu m ac zą c „ lib e ra ln e g e s ty ” dem agogią, k tó re j celem było po zy sk an ie p o p u la rn o śc i w m asach, te n d e n c ją do za tu sz o w an ia sw ego zasadniczego celu, tj. za w a rc ia so ju szu z c a ra te m , w sp ó łu d z iału w sp ra w o w a n iu rzą d ó w w R o s ji5. N a p o tw ie rd z e n ie sw ego sta n o w isk a a u to r p rz y ta c z a liczne p rz y k ła d y p e r tra k ta c ji, ja k ie b yły p ro w a d zo n e pom iędzy c a rsk im i m ężam i sta n u i lid e ra m i p a r tii k a d e tó w (M urom cew , P e tru n k ie w ic z i in.) w celu p o w o łan ia do życia „d u m sk ie g o ” g ab in etu . Szczególnie zn a m ie n n a je s t w ypow iedź P e tru n k ie w ic z a , że rz ą d w y ra z ił zgodę n a u tw o rze n ie leg aln ej p a r tii K o n sty tu c y jn y c h D em okratów , aby sk u te cz n iej o derw ać od re w o lu c ji rzesze in te lig e n c ji ro sy jsk ie j i skłonić je do p rz e jśc ia n a to ry „d z ia łaln o ści k o n s ty tu c y jn e j”. W. M a k łak o w stw ie rd z a ł zaś, że „ m o n arch ia sta n o w iła jeszcze p o tę żn ą silę m a te ria ln ą i m o ra ln ą ” i n ależało ją zachow ać, ażeby „u c h ro n ić R osję p rze d re w o lu c ją ” 6.
S pośród p o ru szo n y ch w m o n o g rafii sp ra w polsk ich n a jsze rz ej om ów iony został przebieg i w y n ik i w y b o ró w w K ró lestw ie P o lsk im , gdzie w o p arc iu o an a liz ę a rc h iw a lió w k o m isji w yborczych, sp ra w o z d a ń g u b e rn a to ró w i m in istró w a u to r p rz e d sta w ił sk ła d społeczny, n arodow ościow y i p a rty jn y w y b o rcó w i p o s łó w 7, w y ja ś n ił przy czy n y zw ycięstw a e n d e cji oraz p o k az ał a g ita c y jn ą d ziałalność k ad e tó w w śró d polskiego społeczeństw a. Z p ra c y d o w iad u jem y się m .in., że w obec silnych n a s tro jó w b o jk o to w y ch n ajw y ższa fre k w e n c ja w y b o rcza n ie p rz e k ra c z a ła 75%, a w n ie k tó ry c h m iejscow ościach, np. w L u b a rto w ie , w y n io sła zaledw ie 14%. Z n a j
5 T r a f n i e u j ą ł d z ia ł a l n o ś ć k a d e t ó w w D u m ie T . L o k o t : „ K a d e c i n i e byli. w D u m ie » p r a w d z iw y m i« k a d e t a m i ; o n i b y li w n ie j b a r d z i e j le w ic o w i, a n iż e li p o w in n o b y ć w r z e c z y w is to ś c i. Z a ró w n o w o k re s ie w y b o ró w , j a k i w D u m ie z a g a r n ę ł a i c h ż y w io ło w a i c h a o t y c z n a o g ó ln o n a r o d o w a f a l a r e w o l u c y j n a . O n i p ły n ę li n a t e j f a li, s t a r a l i s ię p o z o s ta w a ć w z g o d z ie ze s k o m p l i k o w a n ą , b u r z liw ą , le c z p r z e d e w s z y s tk im d e s tr u ik c y jn o - r e w o lu c y jn ą j e j i s t o t ą . L u d o w a f a l a b y ła r e w o l u c y j n ą i D u m a n i e m o g ła b y ć i n n ą . D la te g o k a d e c i n i e m o g li i n i e o d w a ż y li s ię iś ć p r z e c iw k o b u r z liw e j, p o t ę ż n e j , o g ó ln o n a ro d o w e j f a l i “ . T . L o k o t , P ie r w a ja D u m a . S t a t j i , z a m i e t k i
i w p i e c z a t l e n i j a b y w s z e g o c z le n a G o s u d a r s tw ie n n o j D u m y , M o sk w a 1906, s . l l17.
o I . P e t r u n k i e w i c z , I z z a p is o k o b s z e z e s tw ie n n o g o d i e ja tie la , P r a g a 1934, s . 397; W . M a k ł a k o w , P ie r w a ja G o s u d a r s tw ie n n a ja D u m a , P a r y ż 1939, s t ,lß.
7 W e d ł u g t y c h d a n y c h w k u r i i m i e j s k i e j 10 g u b e r n i i K r ó l e s t w a n a 190 tz w . p r z e d w y b o rc ó w b y ło 48 p rz e m y s ło w c ó w i k u p c ó w , 30 w ła ś c ic ie li n i e r u c h o m o ś c i, 69 u r z ę d n i k ó w 1 p r z e d s ta w ic ie li w o ln y c h z a w o d ó w , 19 d u c h o w n y c h , 24 r o b o t n i k ó w . W k u r i i w ie js k i e j n a 268 p rz e d w y b o rc ó w b y ło 11’6 o b s z a r n ik ó w , Ιβ o f ic ja lis tó w i d z ie rż a w c ó w , 50 k s ię ż y , 72 c h ło p ó w . W ś ró d 3® p o s łó w d o I D u m y z t e r e n u K r ó le s tw a b y ło 1.1 o b s z a r n ik ó w , 7 p r z e d s ta w ic ie li b u r ż u a z j i p rz e m y s ło w e j l h a n d l o w e j , 6 z e ś r o d o w is k a I n t e l i g e n c j i , 2 k s ię ż y , 6 c h ło p ó w i 1 r o b o t n i k .
RECENZJE
713
d u je m y ciek a w e m a te ria ły o w alc e w yborczej e n d e k ó w z o rg a n iz a c ja m i p o stę p o w y ch d em o k ra tó w , k ad e tó w , ży dow skich o rg an iz ac ji n a c jo n a listy c zn y c h , o k o n flik ta c h - n a tle w y zn an io w y m (np. w pow iecie w ło d aw sk im po w yborze n a p ełn o m o c n ik ó w osób w y z n a n ia p raw o sła w n e g o k ato lic y o d m ów ili p o d p isa n ia u ch w a ł w y b o ró w gm innych). N a m a rg in e sie p a rę zastrze że ń ; kogo n a m yśli m ia ł a u to r, pisząc 0 p o lsk ich p a rtia c h czarn o se cin n y c h (s. 165), o ja k im p o w sta n iu ch ło p sk im w g u b e rn ia c h p o lsk ich n a je sie n i 1905 r. je s t m o w a w ro zd ziale dru g im , zw łaszcza, że w ro zd ziale p ią ty m czytam y, że w śró d p olskiego ch ło p stw a nie w y stę p o w a ła w a lk a o k o n fisk a tę ziem i o b szarniczej.
N a to m ia st b ard z o m ało je s t m ow y o d ziała ln o śc i K o ła P o lskiego w I D um ie, ja k ró w n ież o p o lsk ich czło n k ach fr a k c ji k ad e ck iej. S pośród ty c h o sta tn ic h w sp o m n ia n i są A. L ed n ic k i i L. P e tra ż y c k i je d y n ie w zw ią zk u z d y sk u sją a g ra rn ą 1 a m n e sty jn ą . N ie m a n a to m ia s t m ow y o sp ra w ie au to n o m ii K ró le stw a , o rozbież nościach pom iędzy p o sła m i K ró le stw a i p o lsk im i p o sła m i g u b e rn ii zachodnich n a te m a t zasady w yw łaszczenia, o k tó ry c h m .in. sporo p isa ł w sw ym p a m ię tn ik u E. W o y n iłłó w ic z8. Z u p e łn ie p o m in ię ta zo stała ró w n ież d ziałaln o ść Z w iązk u A u to - n o m istó w i F ed era listó w , w śró d k tó ry c h b ard z o a k ty w n y u d ział b r a li rów nież posłow ie p o ls c y e.
W sum ie stw ie rd z ić m ożna, że m o n o g rafia S id ieln ik o w a w zbogaca c h a r a k te ry s ty k ę p o lity k i w e w n ętrz n ej c a ra tu , ja k ró w n ież d o rzu c a dużo now ego m a te ria łu
do słabo dotychczas znanej d ziałaln o ści ro sy jsk ie j b u rż u a z ji n a p o lu politycznym .
M iro sła w W ie rzc h o w sk i
H an n a J ę d r u s z c z a k , Place ro b o tn ik ó w p r z e m y sło w y c h w P ol
sce w latach 1924—1939, PW N, W a rsza w a 1963, s. 330.
U k a z a ła się k siążk a, k tó r a w in n a sta n o w ić je d e n z p u n k tó w w yjścio w y ch b a d a ń ( a d d zie ja m i p o lsk iej k la sy ro b o tn ic zej o k re su m iędzyw ojennego. O bok a n a lizy ry n k u pracy , tj. s ta n u z a tru d n ie n ia i bezrobocia, b a d a n ie poziom u płac, ich w a rto śc i n o m in a ln e j i re a ln e j, sta n o w i p u n k t w y jśc ia d la oceny p o łożenia k la sy ro b o tn ic zej, ja k rów n ież d la p o zn a n ia w ielu p rz e ja w ó w ru c h u robotniczego, a szcze g ólnie w a lk ekonom icznych. D latego h isto rio g ra fia k la sy ro b o tn iczej z s a ty sfa k c ją o d notow ać m oże u k az a n ie się p ra c y H a n n y J ę d r u s z c z a k . J e s t to pierw sza po w o jn ie p ró b a · zb a d a n ia c a ło k sz ta łtu zag ad n ien ia , o p a r ta n a cały m będ ący m do dyspozycji m a te ria le źródłow ym , p rz y w y k o rz y sta n iu lit e r a tu r y p rze d m io tu (bardzo zre sztą sk ro m n ej), głó w n ie p u b lic y sty k i ek onom icznej, p ró b a z ca łą p ew n o ścią u d an a .
W e w stę p ie a u to rk a fo rm u łu je g łów ne cele badaw cze, za p o w iad ając, iż p ra g n ie znaleźć odpow iedź n a n a s tę p u ją c e p y ta n ia ; 1) ja k p rz e d sta w ia ła się w la ta c h 1924—1939 d y n a m ik a p ła c re a ln y c h ; 1) ja k i b y ł poziom p ła c n o m in a ln y c h w po szczególnych o k resa ch od 1924 do 1939 r. i 3) w ja k i sposób k sz ta łto w a ła się z a
8 E . W o y n i ł ł o w i e z , W s p o m n ie n ia 1847— 1928, W iln o 1931, s. 1 4 8 n . 9 W p a p i e r a c h A. L e d n ic k ie g o z a c h o w a ło s ię s p r a w o z d a n i e z p o s ie d z e n ia p o s łó w p o ls k ic h g u b e r n i i tz w . K r a j u Z a c h o d n ie g o . N a n a r a d z i e z a r y s o w a ły s i ę d w a s t a n o w i s k a . J e d n a g r u p a p o s łó w (s z c z e g ó ln ie T y s z k ie w ic z , H o r w a t t i Ł o p a c iń s k i) n a l e g a ł a n a p o d k r e ś l e n i e s a m o d z ie ln o ś c i n a r o d o w e j i n i e a n g a ż o w a n i a s ię d o ż a d n y c h w s p ó l n y c h p o c z y n a ń z k a d e t a m i , k tó r z y „ z g o t u j ą d l a s p r a w y p o ls k ie j m u r o w a n y g r ó b n a z a w s z e “ , d e m o n s t r o w a n i a s w e g o l o j a l i z m u w o b e c r z ą d u , a b y „ u m o ż liw ić m u p r z e j ś c i e d o s t a n o w i s k a p a r l a m e n t a r n e g o " . N a t o m i a s t i n n i (s z c z e g ó ln ie A. L e d n ic k i) k ł a d l i n a c i s k n a w s p ó łp ra c ę z e l e m e n t a m i la w in o w y m i D u m y , n a u w z g lę d n i a n ie „ h a s e ł s p o łe c z n y c h “ , b y n i e d y s k r e d y to w a ć s ię w o c z a c h o p i n i i p u b l i c z n e j R o s ji j a k o e l e m e n t z a c h o w a w c z y . P o r . a r c h i w u m P A N , s y g n . Ш -1 2 3 , P a p ie r y A. L e d n ic k ie g o , t e c z k a 4.
