R E C E N Z J E
42l·
nie w ydaje się, >aby dobór był zaw sze trafny. D la przykładu: poświęcono hasło Tan- gerowi a zapom niano o Sidżilm asie (Tafiielt). Przy czym Tanger b y ł o w iele luźniej zw iązany z historią „arabską” aniżeli tak znane centrum jak Sidżilm asa. N ie ma hasła poświęconego dejom A lgieru i ich listy chronologicznej, chociaż podano listę bejów Husajnidzkich d la Tunezji. Zdaję sobie sprawę, że brudno w Polsce taką listę skom pletować, aile n ie Jest to niem ożliw e, np. jeżeli posłużyć się tekstem „Histoire de l ’A lgérie” pod red. L. M o u i l l e s e a u x (Paris 1962). Propozycje m ożna by m no
żyć. Najlepszym rozwiązaniem byłby postulat ■wydania w przyszłości w Polsce sło w nika lub krótkiej encyklopedii św iata m uzułm ańskiego, a nie tylko arabskiego. Polska ma stare tradycje zw iązków kulturalnych, handlowych i w ojskow ych ze św iatem islamu, a obecna polityka zbliżenia do krajów trzeciego św iata, wśród których jest i potężny blok m uzułm ański, w pełni m otyw ow ałaby takie przedsięw zięcie. Mógłby to być np. „Mały słow nik św iata m uzułm ańskiego” lub „kultury m uzułm ańskiej”, jedno
tomowy, chociaż o większej objętości, obejm ujący około 2—3 tysiące haseł.
An drzej Dziubiński
Istorija Wengrii w triech tomach pod red. T. M. I s ł a m o w a , A. I..
P u s z k a s a , W. P. S z u s z a r i n a. Tom I pod red. W. P. S z u s z a r i n a, R. A. A w e r b u c h a , T. M. I s ł a m o w a, J. A. P i s a r i e w a , M. M. S m i r i n a , Institut S ław ianow iedienija i Bałkanistykl AN SSSR,
Izdatielstw o „Nauka”, Moskwa 1971, s. 644, mapy, ilustr.
H istoria Węgier należy do lepiej opracowanych zarysów dziejów krajów europej
skich w ydanych w okresie powojennym w Związku Radzieckim. Tom I obejmuje okres do schyłku X VIII w ieku, ściślej do roku 1790. Znaczna jego objętość pozwoliła na stosunkowo szczegółow e przedstaw ienie dziejów dawniejszych. W ykład rozpoczyna om ówienie historii terenów mad średnim Dunajem w starożytności (J. W. K ł o s s o w - s k a j a) i w okresie poprzedzającym przybycie Węgrów, tj. VI—IX w iek u (J. W..
B r o m l e j ) . D zieje i kulitura państw a w ęgierskiego w średniowieczu scharakteryzo
w ane przez W. P. S z u s z a r i n a , autora w iększości tek stu om awianego tom u, zaj
mują około 200 stron druku. W ten sposób redakcja odeszła od często spotykanego szablonu, w m yśl którego przedstaw ienie czasów dawniejszych b yw a traktow ane jako obszerny w stęp historyczny do wykładu dziejów X IX i X X w ieku, w najlepsizym razie też i X V III stulecia.
Historię Węgier XVI i XVII w ieku n apisał rów nież W. P. Szuszarin, który za opatrzył całość w ydaw nictw a w zestaw ienie .chronologiczne i Obszerne w ykazy źró
deł i literatury. Jedynie w ykład pośw ięcony X VIII stuleciu i charakterystykę kultury Węgier w okresie XVI—(XIVHI w iek u przedstaw ił J. I. S z t e r m b e r g (s. 427—-502).
Książka, w założeniu przeznaczona dla szerszego czytelnika, n ie jest pozbawiona w artości naukowej zarówno ze w zględu na sposób i zakres ujęcia, jak też w alory dokumentacyjne, zwłaszcza w części poświęconej średniowieczu.
Na uw agę zasługują dwa obszerne om ów ienia kultury W ęgier w średniowieczu i w czasach nowszych. Znajdujemy tu próbę charakterystyki warunków bytu .przede wszytikim szerszych w arstw ludności oraz obszerne om ówienie piśm iennictwa, litera
tury i ośw iaty. W rozdziale poświęconym stosunkom średniowiecznym W. P. Szuszarin podejm uje próbę charakterystyki odrębności folkloru węgierskiego, przede w szystkim w oparciu o m otyw y średniow iecznych podań i pieśni nawiązujących do podań cha
rakterystycznych dla ludów turskich. Próbę tę można by rozszerzyć o analizę oby
czajów i zabytków językowych, w których, jak w iem y, zachowało się dużo m otyw ów i tradycji pasterskich. N atom iast znaczna część słow nictw a w ęgierskiego dotyczącego zajęć rolniczych to w yraźne aapożyczenia słow iań sk ie przejęte od m iejscowej u za
leżnionej ludności słowiańskiej. Zwrócić też należy uw agę na interesująco napisany-
4 2 2 R E C E N Z J E
rozdział pośw ięcony Stosunkom etnicznym n a terenie późniejszych Węgier i (okolicz
nościom , w których odbywało się zajęcie tego terenu przez przybyszów z Azji. Temat to spory, rozpalający dyskuję historyków W ęgier i krajów sąsiednich. Nie brak w m m zagadnień spornych u m iejętnie dostrzeżonych przez autora.
W w ykładzie poświęconym stounkom średniowiecznym dominuje tem atyka h is
torii społecznej i dziejów w ew nętranych. Skom plikowana historia polityczna tej doby została przedstaw iana z w iększą dbałością o zanotowanie faktów n iż uzyskanie b ar
dziej całościowego obrazu poszczególnych epok. Być może, szersze uwzględnienie tła m iędzynarodowego pozw oliłoby na bardziej plastyczne ukazanie głównych lin ii rozw oju m onarchii w ęgierskiej znajdującej się n a pograniczu krajów Europy zachod
niej, w schodniej i południowej i w zw iązku z itym podlegającej różnym w pływom p olitycznym , ustrojowym i kulturalnym . W w ykładzie dotyczącym czasów nowo
żytnych historia polityczna zajm uje bardziej dominujące m iejsce. Jako .podstawową
•cezurę przyjęto rok 1541, datę objęcia w ładzy n a Węgrzech przez Habsburgów.
W w ykładzie dotyczącym zw łaszcza części średniowiecznej pierwszopdanowo po
traktow ana została (tematyka zależnej i poddańczej ludności w iejskiej oraz toczonej p rzez n ią w alk i klasow ej i(W. P. Szuszarin jeslt autorem m onografii poświęconej w o j
n ie chłopskiej ina Węgrzech w 1514 r-). W rezultacie jednak zabrakło m iejsca na szersze om ówienie innych bardziej uprzyw ilejow anych w arstw , przede w szystkim r y cerstw a i m ożnowładztw a. Niedostatecznie też uw zględnione zostały in teresy innych grup społecznych i antagonizm y przez n ie spowodowane, a zwłaszcza ścieranie się in teresów rycerstw a i m ożnowładztwa, odrębność pozycji m iast i m ieszczaństwa.
U pom nieć by tu się rów nież należało o szersze uw zględnienie górnictwa na Węgrzech i roli m onety w ęgierskiej, zw łaszcza w późnym średniowieczu.
Z drugoplanowych zagadnień w spom nieć należy o dyskusyjnej tezie głoszonej przez historiografię w ęgierską (E. L e d e r e r ) , że w łasność ziem ska na Węgrzech ukonstytuow ała się stosunkow o późno, dopiero w drugiej połow ie X i pierwszej 'poło
w ie X I w ieku. W rzeczyw istości m am y do czynienia ze zjaw iskiem bardziej sk om p li
kow anym . Na terenie Panonii, zwłaszcza zachodniej, w łasność ziem ska i to znaczna istniała już w IX wieku, o czym znajdujem y św iadectw a w „Conversio Bagoariorum”.
Zajęcie tego terenu przez koczowniczych W ęgrów zachowujących strukturę organi
zacyjną odrębnych plem ion spowodowało znaczne zaburzenia w stosunkach sp ołecz
n ych i w łasnościow ych na tym terenie. A le przywódcy poszczególnych plem ion i możni rych ło stali się posiadaczam i n ie tylko ziem skim i lecz rów nież dysponującym i znacz
nymi! 'dworami, z którym i związane było niiewolne rycerstwo dobrze znane ze sta
tutów przypisyw anych św. Stefanow i. Zrąb tych statu tów powstał w pierwszej po
ło w ie X I w iek u i uległ zmianom w toku w alk w ew nętrznych w połowie 'tego stulecia, jak uzasadnił to niedaw no J. S a w i c k i . P rzedstaw ienie w alk w ew nętrznych w X I stuleciu jest nieco uproszczone. Obok aspektów społecznych i religijnych w spom nieć by tu 'należało o istnieniu w yraźnych separatyzm ów plem iennych, które niem ało przyczyniły się do ich zaostrzenia. Są to jednak k w estie szczegółowe, których znaczną liczbę zawsze znaleźć można w ujęciach ogólnych.
N iew ątpliw ą zaletą om awianej publikacji są liczne zwłaszcza w części średnio
w iecznej odesłania do źródeł pow oływanych za pomocą sygli i stron w tekście o:raz literatury w przypisach; ta ostatnia cytow ana jest nierównom iernie. Zasługuje ma uwagę obszerny, liczący około 50 stron w ykaz źródeł i publikacji źródłowych. Wraz z ich om ówieniam i zam ieszczonym i w tekście oraz rozdziałach poświęconych piśm ien
nictw u m oże on stanow ić w ygodne w prow adzenie dla czytelnika obcego. N atom iast zestaw ienia literatury sporządzone osobno dla poszczególnych rozdziałów w m ałym tylko stopniu uw zględniły publikacje dotyczące dziejów Węgier w językach obcych.
Pom inięto też w ydaw nictw a bibliograficzne.
Tadeusz Lalik.
