Konserwacja czołowych obrazów Jana Matejki w latach 1945-1952

Bohdan Marconi

Konserwacja czołowych obrazów

Jana Matejki w latach 1945-1952

Ochrona Zabytków 7/1 (24), 17-31

K O NSERW A CJA CZOŁOWYCH OBRAZÓW JA N A M ATEJKI W LATACH 1945— 1952

EOHDAN MARCONI

R ozpatrując dorobek artystyczny Jan a M atejki z pu n k tu widzenia techniki m alarskiej stw ierdzić trzeba, że stanow i on w yjątkow y zespół na tle epoki, w której tak wiele obrazów uległo zniekształceniu lub wręcz zagrożeniu z po­ w odu pociem nienia lub spękania i łuszczenia się farby. Wśród wielkiej liczby zachowanych obrazów M atejki tylko niewiele nosi ślady przedwczesnego sta­ rzenia się w postaci spękań w arstw y farby nie grożących jednak złuszczeniem. Większość obrazów deform owało powierzchowne naw arstw ienie b rud u lub zbyt gru b a w arstw a w erniksów nieraz w ielokrotnie nakładanych w czasie tzw. o d­ świeżania. Oczywiście niektóre obrazy w ym agały drobnych napraw jak np. dublow ania lub podklejania przypadkow ych rozdarć płótna. W ielkie obrazy m usiały być reparow ane na skutek w ielokrotnego nieraz zdejm ow ania i n acią­ gania na krosna w czasie w ędrów ek na wystawy. Podklejano łatam i brzegi płótna nadw ątlonego w m iejscu przybicia gwoździ lub rozdarcia pow stałe przypadkowo.

Dopiero w r. 1945 spraw a konserw acji obrazów Jan a M atejki nabrała spe­ cjalnej wagi. W czasie ostatniej wojny wiele czołowych dzieł uległo poważnym uszkodzeniom. Wśród nich pozycję w yjątkow ą stanow ią B itw a pod G runw al­

dem i K azanie Skargi. Problem konserw acji tych obrazów, zniszczonych na sk u ­

tek przebyw ania w ziemi przez okres 3 i pół lat jest bez precedensu w h isto ­ rii konserw acji i w ym agał ustalenia i w ypróbow ania nowych m etod i środków

Ryc. 14. J. Matejko, „Bitwa pod Grunwaldem“. Stan przed konserwacją. Ciemny fragment — odczyszczony przez prof. Rybnikowa.

Rye. 15. „Bitwa pod Grunwaldem“ — fragment środkowy po powierzchownym odczyszczeniu.

N ajw ażniejsze obrazy spośród tych, które po wojnie m usiały być poddane zabiegom, podzielić można na zespoły w edług zagadnień konserw atorskich zw iązanych z rodzajem uszkodzeń spowodowanych najczęściej wspólnym losem w tym okresie. M ianowicie: 1) B itw a pod G runw aldem i Kazanie Skargi 2) R ejtan i Batory 3) Unia Lubelska, Dziewica Orleańska, Hold Pruski, W it Stwosz z córką i K onstytucja 3-go Maja.

Historia ew akuacji obrazów B itw a pod G runw aldem i Skarga w pierw szych dniach w rześnia 1939 r. i przechow ania w ukryciu w Lublinie do chwili

oswo-Ryc. 16. „Bitwa pod Grunwaldem“ — fragment środkowy po konserwacji.

bodzenia m iasta w r. 1944 znana jest wszystkim — w ielokrotnie opisywana w pow ojennej prasie polskiej. Zniszczenia takie jakim uległy na skutek prze­ chow ania przez 3 i pół lat w dole w ykopanym w ziemi, pomimo starannego opakow ania i zawinięcia w papę oraz odwodnienia terenu, nie są notowane w lite ratu rz e konserw atorskiej. Zapobiec tym uszkodzeniom mogło tylko opa­ kow anie herm etyczne w blasze cynkowej, lecz w ykonanie takiego zabezpiecze­ nia nie było możliwe w czasie hitlerow skiej okupacji.

Rye. 17. „Bitwa pod Grunwaldem“ po zdublowaniu w czasie odczyszczania i regeneracji.

ferm entacyjnych Monopolu Tytoniowego w Lublinie zaproszony został do zba­ dania stanu obu obrazów prof. Aleksy Rybników, konserw ator Tretiakow skiej Galerii. Prof. Rybników w czasie 2 i pół tygodniowego pobytu w Lublinie bezinteresow nie zbadał obrazy i stw ierdził, że stan G runw aldu jest „bardzo ciężki“, lecz „może i powinien być odnowiony“. Prof. Rybników przeprowadzi! dw ukrotną dezynfekcję odwrocia obu obrazów (10°/o roztw ór tym olu w alko­ holu) i dokonał próbnego odczyszczenia fragm entów.

Pierw sze oględziny obrazów przez prof, dr Stanisław a Lorentza, Naczelnego D yrektora Muzeów i Ochrony Zabytków i niżej podpisanego jako kierow nika Państw ow ej Pracow ni K onserw acji Zabytków M alarstw a, odbyły się w m arcu 1945 r. (ryc. 14). Przew iezienie do W arszawy do gm achu Zachęty, przeznaczo­ nej częściowo na pracownie, nastąpiło w sierpniu 1945 r. Obydwa obrazy zo­ stały naw inięte na specjalnie zbudow any w ał o średnicy 90 cm, umieszczone w skrzyni i przewiezione samochodem ciężarowymi.

Wobec rem ontu wielkich sal „Zachęty“ zaledw ie w m aju 1946 r. można było przystąpić do rozwinięcia obrazów i zbadania ich stanu.

B itw a pod G runw aldem była już kilkakrotn ie reparow ana. Wzdłuż piono­

wych boków, w odległości 10 cm od kraw ędzi stwierdzono szereg uszkodzeń rozmieszczonych w rów nych odległościach co 25 cm, które podklejono ła t­ kam i wym. ca 6X6 cm na klajster. Uszkodzenia te, być może dziury od gwoździ, m ogły powstać, gdy M atejko wykańczał obraz częściowo naw inięty na wałki, lub w czasie przewożenia na w ystaw y zagraniczne. Brzegi odwrocia podklejone były pasam i płóciennym i na k lajster dla wzmocnienia m iejscam i podziurawionego i podartego płótna na skutek w ielokrotnego zdejm ow ania i naciągania na krosna. Z praw ej strony, 10 cm od krawędzi, pionowe

rozdar-cie dług. ca 70 cm podklejono również łatą płórozdar-cienną na klajster. Te daw ne reparacje zakitow ane były zbyt szeroko i zam alowane farb ą olejną.

Całe odwrocie płótna w granicach w ew nętrznej kraw ędzi krosien zamalo­ w ane zostało olejną bielą cynkową. Dokonał tego w r. 1922 po rew indykacji obrazu ze Zw iązku Radzieckiego prof. Tadeusz Pruszkow ski, jako zabieg „kon­ serw atorski“. Zabieg ten w zasadzie szkodliwy, w tym w ypadku być może częściowo ham ow ał proces butw ienia.

Na skutek zawilgocenia, braku w entylacji i św iatła płótno zapleśniało. Zbutw ienie w ystąpiło silniej w dolnej części obrazu, która była więcej zaw il­ gocona. W tej też części obrazu nastąpiła dekatyzacja płótna tak, że dolna kraw ędź była krótsza od górnej o ca 10 cm. To nierów nom ierne skurczenie się płótna spowodowało utw orzenie licznych fałd, dochodzących do 5 cm w y­ sokości. Dowodem jak silne zniszczenie nastąpiło na skutek długiego przeby­ wania w wilgoci, był stan w ału drewnianego, na którym obrazy były naw i­ nięte od 1939 do 1944 r. W części silniej zawilgoconej sklejka, k tó ra tw o­ rzyła pow ierzchnię cylindryczną wału, była całkowicie zbutw iała i po w yschnię­ ciu rozsypała się, a krąg drew niany stanow iący część konstrukcyjną spowodo­ wał 4 poziome rozdarcia płótna G runw aldu w odległości 100 cm od dolnej k ra ­ wędzi, odpow iadające czterokrotnem u naw inięciu. Rozdarcia te o przeciętnej długości ca 70 cm, m iały pionowe odgałęzienia dochodzące do ca 40 cm. Na brzegach rozdarć, które na skutek dekatyzacji płótna dochodziły do szerokości 3 cm, farba i zapraw a były wykruszone.

Ryc. 18. „Bitwa pod Grunwaldem“ — fragment dolny z podpisem artysty przed konserwacją.

Rye. 19. „Kazanie Skargi“ przed konserwacją,Npo przywiezieniu z Lublina. Ciemny fragment — odczyszczony przëz prof. Rybnikowa.

Dolna kraw ędź płótna była najbardziej zniszczona przez działanie pleśni, tak, że nitki grubego płótna proszkowały się przy lekkim potarciu. K lajster, na który były przyklejone łaty, był w wielu m iejscach rozłożony i niektóre łaty odpadały. Liczne ubytki farby i zapraw y na samej kraw ędzi obejm ow ały część sygnatury (ryc. 18).

F arb a i zapraw a na ogół związane dobrze z płótnem w ykazyw ały tylko na nielicznych i niew ielkich przestrzeniach tendencję do łuszczenia się.

Pierw szym zabiegiem po sfotografow aniu całości, dokonanego z oszklonego sufitu sali (wyjęcie szyby nad środkiem obrazu) było zabezpieczenie miejsc grożących odpadnięciem przez sprasow anie na masę woskową przy pomocy łopatek-szpachli (ogrzewanych elektrycznością) o regulow anej tem peraturze.

Obraz był zszarzały i miejscam i nieczytelny (ryc. 15). Odczyszczenie po­ wierzchowne na sucho oraz benzyną i terp en ty ną balsam iczną ujaw niło stan zachowania farby. Zszarzenie nierów nom ierne, silniejsze w dolnej części, po­ zornie w yglądało na rozkład w erniksu. Badanie fluorescencji w prom ieniach pozafiołkowych wykazało, że obraz jako całość nie był nigdy w erniksow any. Tylko niektóre części były w erniksow ane praw dopodobnie przez M atejkę w tych m iejscach gdzie farba zm atow iała 1.

Zszarzenie w ystąpiło przypuszczalnie na skutek działania pleśni w y tw a­ rzających kw asy oraz autolizy pleśni tworzącej zasady (amoniak). Być może w procesie destrukcji odgryw ały również rolę pleśnie beztlenowe, pow odując odtlenienie spoiwa o lejn eg o 2. W yodrębnienia rodzajów pleśni nie udało się w 1946 r. przeprowadzić.

B arw niki nie uległy zmianie, gdyż zniekształcenie kolorystyczne, obejm o­ wało części obrazu najbardziej zawilgocone, niezależnie od rozmieszczenia barw

-1 Izydor J a b ł o ń s к i-P a w -1 o w i с z, Wspomnienia o Janie Matejce, opr. dr Mieczysław T r e t e r , Lwów 1912.

s Cennych wskazówek udzielił prof, dr Kazimierz Bassalik, kier. Zakładu Mi­ krobiologii i Anatomii Roślin U. W.

Ryc. 20. „Kazanie Skargi“ po konserwacji.

nych elem entów kompozycji. Wyłączyć należy przypuszczenie, że zszarzenie nastąpiło na skutek rozkładu spoiwa olejno-żywicznego. M atejko m alował fa r­ b am i olejnym i dodając do farb najczęściej olej m akowy h L aserunki stosował w niektórych tylko partiach, lub pokryw ał część zmiatowaną obrazu w ernik­ sem, przecierając uprzednio olejem. W G runw aldzie nie można było stw ier­ dzić istnienia rozkładu w granicach elem entów kolorystycznych,, tak, jak to widoczne jest w K azaniu Skargi (cień na dłoni Skargi). T rudnym zadaniem było w yprostow anie sfałdow ań powierzchni i zdublowanie obrazu mierzącego ca 42 m2. W yprostow ania fałd w yłącznie za pomocą rozciągania płótna nie można było wykonać ze względu na zbutw ienie i osłabienie płótna. Postano­ wiono zdekatyzować nadm iar płótna tworzącego fałdy. Przy tak wielkim obrazie o dużych elem entach kompozycyjnych, oraz istnieniu niewątpliwego i nieodw racalnego zniekształcenia rysunkowego wobec skurczenia się dolnej kraw ędzi płótna, lekkie odkształcenie — przesunięcie lub zmniejszenie nie­ których elem entów kom pozycyjnych przy dekatyzacji fragm entów , nie mogło spowodować dostrzegalnych deformacji.

W tym celu odjęto z odwrocia wszystkie łaty i pasy na brzegach i m echa­ nicznie usunięto z odwrocia farbę olejną dla um ożliwienia dekatyzacji i lep­ szego zw iązania płótna oryginalnego z dublującym . P rzyklejono na brzegach odwrocia pasy płótna zachodzące na obraz ca 30 cm, oraz zabezpieczono cztery duże rozdarcia prowizorycznym i łatam i. Podklejenia dokonano masą woskową. O braz naciągnięto na krosna i stopniowo rozprężano w bijając kliny. Na skutek tego zabiegu otrzym ano częściowe w yrów nanie powierzchni. Dalszego w yrów ­ nyw ania dokonywano za pomocą dekatyzacji odpowiednich fragm entów , przez przykładanie zwilżonej tek tu ry pokrytej taflą szkalną i stopniowe obciążanie.

1 Izydor J a b ł o ń s к i-P a w ł o w i с z, op cit.; Jan H o p 1 i ń s к i, Paleta Jana Matejki do Joanny d’Arc, Studia i szkice, Kraków 1938.

Rvc. 21. Fragment „Kazania SKargi“ — popiersie Zygmunta III przed konserwacją.

Po w yprostow aniu jednego odcinka pozostawiano go pod obciążeniem i przystępow ano do dekatyzacji sąsiedniego. Zabiegi te trw a ły 5 miesięcy i m usiały być dokonane bez zabezpieczenia pow ierzchni farby przez zaklejenie papierem . Zabezpieczenie takie usztywniłoby fałdy nie pozw alając na ich skasow a­ nie. Stwierdzono, że zarówno m echaniczne usuw anie farby z odwrocia jak w yrów nyw anie pow ierzchni w wym ieniony sposób nie spowodowały n ajm n iej­ szych uszkodzeń.

Dublowanie wykonano na masę woskową (wosk, kalafonia, terpentyn a wenecka, 1:1:0,1 ). Ze względu na to, że obraz m alow any jest na płótnie jednoli­

tym, zlecono utkanie płótna lnianego szer. 500 cm, oraz filcu wełnianego 500X1300 cm, grubości 0,5 cm dla podłożenia pod obraz w trakcie prasow ania, by nie zniekształcić im past. Płótno i filc utkan e zostały w Tomaszowie Mazowieckim.

Nowe płótno zaim pregno­ wano wodą klejow ą dla uszty­ w nienia i przyłożono do od­ wrocia obrazu zalanego m asą woskową. Brzegi płótna roz­ ciągnięto przybijając gwoź­ dziami do ksylolitowej posadz­ ki. Prasow anie rozpoczęto od środka obrazu, stosując żelaz­ ka elektryczne (220 V) 5 kg przyłączone do sieci (220 V) przez tran sfo rm ato r (110 V), by m aksym alna tem p eratu ra nie przekraczała ca 80° C. Po rozgrzaniu m asy woskowej na powierzchni ca 1 m 2 przep ra- sowany fragm en t studzono za pomocą cegiełki m arm urow ej dla uzyskania adhezji obu płócien.

Wykonano nowe krosna

z kraw ędzią oklejoną listw ą w ystającą w stronę płótna

Ryc. 22. Fragment „Kazania Skar­ gi“ — klęcznik przed kard. Gae­

Ryc. 23. Fragment „Kazania Skargi“ — dłoń Skargi. Górna część odczyszczona. Cień na dolnej części dłoni —

rozłożony laserunek.

5 cm tak, że pow ierzchnia odwrocia obrazu była od­ sunięta od listew zarówno krosien jak i poprzeczek. Po naciągnięciu na krosna i ustaw ieniu obrazu pionowo, przystąpiono do usunięcia m asy woskowej z pow ierzchni farb y i odczyszczenia, stosując głów­ nie terp en ty n ę w enecką z terpentyną balsam iczną (1:3) z dodatkiem am oniaku (28°/o) w ilości ca 10 kropli na 200 gr. Odczyszczanie w ykonyw ano w atą i pędzlam i szczecinowymi. Na skutek odczyszczania uzyskano znaczne rozjaśnienia partii nie zniekształ­ conych przez działanie pleśni.

R egeneracja części zniekształconych m alowidła w ym agała długich prób, poszukiw ania nowych me­ tod i środków.

P róby regeneracji alkoho­ lem (parą i kompresami) nie dały wyników. Ustalono, że najlepsze rezultaty, trw ałe i niezm ienne, daje zastosowanie wody utlenionej, am oniaku (w różnym rozcieńczeniu) oraz chloroform u purissim um . Sto­ sowano w zależności od zdefor­ mowanego m iejsca jeden śro­ dek, a w razie nie uzyskania wyniku, po wyschnięciu inny. Używano pędzla lub przy k ła­ dano kom presy, których dzia­ łanie często kontrolowano. Re­ generacja silnie zniekształco­ nego fragm entu wielkości 100 cm2 trw ała nieraz 4—5 go­ dzin. P rzy ostrożnym , stale kontrolow anym działaniu, mo­ żna było uzyskać dobre w yni­ ki praw ie na całej pow ierzchni kolorystycznie zniekształconej. Nieraz po zdjęciu kom presu farba była lepka, lecz po od­ parow aniu tężała bez defor­ macji fa k tu ry (ryc. 16 i 17).

Przypuszczenie, że m etoda

Ryc. 24. Fragment „Kazania Skargi“ — klęcznik przed kard.

Ryc. 25. „Rejtan“ złożony na 16 części farbą do środka.

Wiśnicz 1944.

stosowana neutralizow ała zakwaszenie lub powodowa­ ła natlenienie spoiwa odtle- nionego nie może być jesz­ cze z całą naukow ą ścisło­ ścią potwierdzone. Słusz­ ność tych hipotez jak i m e­ tody regeneracji po tw ier­ dzili liczni specjaliści zagra­ niczni _a między nimi prof, dr P aul Corem ans, dyrek­ tor L aboratoire C entral des Musées de Belgique w Brukseli.

K itow anie uszkodzeń m echanicznych wykonano m asą kredow ą (kreda p ła­ wiona, klej skórny z dodatkiem terp en ty n y weneckiej). Ze względu na nie­ w ielkie w ym iary uszkodzeń oraz objęcie program em konserw acji punktow ań w ykonanych faksymilowo, lecz tak, by z bliska były czytelne, pow ierzchnie kitów przystosow ano w przybliżeniu do powierzchni sąsiednich p artii orygi­ nalnych.

Przed punktow aniem powleczono obraz cienką w arstw ą w erniksu m astyk­ sowego (terpentyna balsam iczna, m astyks, 3:1). P unktow ania wykonano fa r­ bam i sporządzonymi w Pracow ni z barw ników angielskich na spoiwie żywicz­ nym dam arowym . Uszkodzoną sygnaturę zrekonstruow ano tylko w kolorze tła, bez rekonstrukcji brakujących części liter.

Po konserw acji G runw ald nie tylko odzyskał swój w ygląd przedwojenny. Powrócił praw dopodobnie do stanu zbliżonego do tego w jakim opuścił p ra ­ cownię M atejki. Jako ślady niebywałego stopnia i rodzaju uszkodzeń pozostało nieznaczne sfałdow anie powierzchni środkowej części płótna, niemożliwe do w prasow ania, oraz lekkie zam glenie kolorystyczne w dolnej części obrazu, które nie dało się całkowicie zregenerow ać a przelaserow anie tego fragm entu uw a­ żano za zabieg sprzeczny z nowoczesnymi zasadam i konserw atorskim i.

Kazanie Skargi uległo zawilgoceniu w tych samych okolicznościach jak Grunwald. Obraz był dublow any na klajster w czasie daw niejszego restau ro w a­

nia. W erniks usuw ano przem yw ając nieznacznie niektóre części malowidła, a cały obraz w pow ierzchni ograniczonej św iatłem ram y pokryty został w e r­ niksem olejnym. Liczne pokłady w erniksów żyw iczno-terpentynow ych tw orzyły grubą pociem niałą w arstw ę. Liczne drobne uszkodzenia kitow ane zbyt szeroko w yretuszow ane były farbam i olejnymi, które silnie pociemniały.

Na skutek zawilgocenia k lajster dublażu zapleśniał i rozłożył się. Po w y­ schnięciu obrazu stwierdzono, że między częściowo odstającym i płótnam i k laj­ ster jest sproszkowany. Pow ierzchnia obrazu silnie sfalowana. W erniks praw ie na całej powierzchni rozłożony, m iejscam i w tak silnym stopniu, że frag­ m enty te stały się nieczytelne (ryc. 19 i 22).

Po powierzchownym oczyszczeniu na sucho i terp entyn ą okazało się, że w il­ goć i pleśń spowodowała nie tylko rozkład w erniksu (ryc. 21) ale silne defor­ macje kolorystyczne farby (ryc. 22). P artie ciemno brązowe, m alow ane czę­ ściowo laserunkam i olejno-żywicznymi, rozłożyły się (pozornie zjaśniały) odw

ra-Ryc. 26. Fragment „Rejtana“ po odczyszczeniu i wykitowaniu

uszkodzeń.

cając w alory — tworząc jak gdyby negatyw danego elem en­ tu kom pozycyjnego (ryc. 23). P artie ciemno-czerwone a szcze­ gólnie fioletowe zm ieniły za­ barw ienie na jasno fioletowe (ryc. 22).

K onserw ację rozpoczęto od usunięcia płótna dublującego, które łatw o odchodziło na sku­ tek rozkładu k lajstru przez

pleśń. Odwrocie płótna oczyszczono z resztek k lajstru (mechanicznie). Wobec tego, że obraz był dezynfekow any przez prof. Rybnikowa, pow tórnej dezyn­ fekcji zaniechano, tym bardziej, że nie znamy środków dezynfekcyjnych, możliwych do zastosowania na obrazie, dających gw arancję zupełnego znisz­ czenia pleśni h Proces prasow ania ciepłym żelazkiem oraz przesycenie obrazu od strony odwrocia m asą woskową zabezpieczają częściowo od ponownego za- pleśnienia.

Obraz zdublowano na masę woskową i naciągnięto na nowe krosna. . Po powierzchownym pow tórnym odczyszczeniu i usunięciu masy woskowej z pow ierzchni farby, zbadano fluorescencję obrazu w prom ieniach pozafiołko- wych. Potw ierdziło to istnienie bardzo grubej w arstw y w erniksów oraz re ­ tuszów pochodzących z daw nych restauracji niewielkich uszkodzeń m echanicz­ nych, oraz w kilku miejscach przem alow ań na niew ielkiej przestrzeni.

Wobec bardzo głębokiego rozłożenia w erniksu oraz silnego pożółknięcia po­ stanowiono nadm iernie grubą w arstw ę w erniksu usunąć, pozostaw iając możli­ wie rów nom ierną w arstw ę najstarszego olejnego w erniksu, leżącego bezpośred­ nio na lekko mjiejscami przem ytej farbie. Usuw ania w erniksu dokonano głównie alkoholem absolutnym z terp en ty n ą balsam iczną (1:1 i 1:2), przeryw ając dzia­ łanie alkoholu terpentyną. Zabiegi te kontrolow ane były stale w prom ieniach pozafiołkowych.

P artie w ykonane laserunkiem olejno-żywicznym regenerow ano alkoholem absolutnym , stosując w ielokrotne zwilżanie pędzlem m iejsc rozłożonych.

Deform acje p artii ciemno czerwonych a głównie ciemno fioletowych spowo­ dowane były przypuszczalnie działaniem pleśni mi kraplak częściowo być może rozkładem laserunkow ego spoiwa. Doświadczenia wykazały, że zastosowanie tej samej m etody jak dla regeneracji zdeform owanych kolorystycznie farb

G runw aldu, dało doskonałe w yniki — zupełne przyw rócenie zabarw ienia

(ryc. 24). Nie stosowano na większą skalę chloroform u, gdyż powodował po w yschnięciu spękania farby, na skutek gw ałtow nego wysychania. Różnica w

ro-1 R. J. G e t t e n s , M. P e a s e , G. L. S t o u t , The problem of mold growth in paintings, „Technical Studies in the Field of the Fine A rts“, t. XI, 1941, nr 3; W. B. van I n g e n , Notes on the fungicidal treament of paintings in the Canal Zone. „Technical Studies in the Field of the Fine Arts“, t. I, 1933, nr 3; La protection des peintures contre les m oisissures. „Mouseion“, t. X, 1930, nr 1.

Ryc. 27. „Rejtan“ po zdublowaniu — trzy etapy konserwacji uwidocznione dla celów dydaktycznych na w ystaw ie konserwatorskiej (z lewej -— po powierzchownym od­ czyszczeniu, w środku — po odczyszczeniu i wykitowaniu, z prawej — konserwacja

zakończona).

dzaju deform acji barw nej Kazania i G runw aldu polegała na tym, że deform acje

Kazania obejm ow ały wyłącznie pew ne elem enty kolorystyczne, a więc od­

kształceniu ulegał barw nik lub spoiwo laserunku, w G runw aldzie zaś tylko spoiwo.

Uszkodzenia m echaniczne zostały zakitow ane, obraz cienko zaw erniksow any (m astyks w terpentynie balsam icznej 1:3). Miejsca kitow ane zostały zapunkto- wane farbam i żywicznymi (ryc. 20).

Rejtan i Batory razem wywiezione z W arszawy w pierw szych dniach

w rześnia 1939 r. uległy uszkodzeniu na skutek złożenia farbą do środka na 16 (18) części. Dokonano tego we Lwowie w czasie okupacji hitlerow skiej (ryc. 25).

W 1944 r. w czasie ew akuacji Lwowa udało się zbadać stan zachowania i przepakow ać obrazy naw ijając je na wałek. Dokonał tego konserw ator inż. J a n M arksen w Wiśniczu, skąd obrazy wywiezione zostały i u k ry te przez h itle ­ rowców w miejscowości H ein (Matejkowice). Po rew indykacji ze Śląska, gdzie odnalezione zostały przez prof. dr St. Lorentza, poddane zostały zabiegom kon­ serw atorskim w Państw ow ej Pracow ni K onserw acji Zabytków M alarstw a w W arszaw ie1.

Złożenie obrazów spowodowało liczne uszkodzenia — ubytki farb y lub farb y i zapraw y, głównie w m iejscach zagięcia. Prócz tego w kilku miejscach płótno było przetarte na kraw ędziach załamań.

1 Państwow a Pracownia Konserwacji Zabytków Malarstwa — kier.: prof. В. Marconi; konserwatorzy: Z. Blizińska, F. Konecki, C. Kowalska, W. Kowalski, S. M a­ jewska, M. Orthwein, G. Pilecki, A. Romanowicz, J. Tereszczenko; praktykant: W. Stankiewicz; kons. stolarz: M. Sobiczewski. Przy konserwacji Rejtana, Batorego i Unii brali również udział kons. St. Komorowski i H. Kucharski.

Ryc. 28. „Unia Lubelska“. Stan przed konserwacją.

R ejtan był powierzchownie zabrudzony, Batory zaś, pokryty grubo licznymi

naw arstw ieniam i werniksów, które silnie pożółkły, deform ując koloryt obrazu. Śnieg był żółty, jasno błębitne niebo — zielone, p artie czerwone zmieniły ton na pom arańczow y a czernie z jaśniały i n ab rały zabarw ienia czarno-oliwko- wego. B atory m iał jedną tylko reparację: łatk a podklejona w m iejscu przecięcia (ca 15 cm) dokonanego w okresie m iędzyw ojennym na w ystaw ie w Zachęcie. N apraw a w ykonana została dobrze przez technika konserw atorskiego S tani­ sław a G arbarczyka (zm. 1952).

Rejtan i B atory zostały zdublow ane na m asę woskową po uprzednim roz-

prasow aniu załam ań. Uszkodzenia farby i zapraw y zostały zakitowane,

R ejtan poddany był powierzchownem u odczyszczeniu i odświeżeniu w er­

niksu doskonale zachowanego i nie deform ującego kolorytu (ryc. 26 i 27). Zagadnienie konserw acji Batorego było bardziej złożone, ze względu na sil­ nie pożółkły w erniks, w yraźnie zmjieniający koloryt obrazu na „ton złocisty“ tak ceniony przez w ielu miłośników a naw et niektórych historyków sztuki i konserw atorów , lecz niew ątpliw ie zniekształcający intencje autora.

Spraw a zaplanow anego w program ie konserw acji usunięcia w erniksu prze­ dyskutow ana była z generalnym konserw atorem prof, dr Janem Zachw atow i­ czem, naczelnym dyrektorem Muzeów i Ochrony Zabytków prof, dr S tanisła­ wem Lorentzem , z kolegam i konserw atoram i, licznym gronem historyków sztuki i muzeologów, oraz z prof. Gerasim owem i dyrektorem Tretiakow skiej G alerii Zamoszkinem, z okazji w izytacji Państw ow ej Pracow ni K onserw acji Zabytków M alarstw a. Jednogłośna opinia była, że w erniks należy usunąć, choć jak w yraził się dyr. Zamoszkin, obraz będzie na oglądających go z początku robił w rażenie „surowego“, dopóki nie przyzw yczają się do kolorytu niew ątpliw ie bardziej zbliżonego do pierwotnego.

U suw ania w erniksu dokonano stosując jako rozpuszczalnik alkohol absolutny z terpentyną balsamiczną, przeryw ając działanie terp en ty n ą (ryc. 29). W trak

-cie pracy w ykryto poprzednio niewidoczne, zbyt szerokie retusze, które zostały usunię­ te, jako zbędne.

Z akitow ane uszkodzenia zapunktow ano po pokryciu obrazu cienką w arstw ą w e r­ niksu mastyksowego.

Punktow anie zarówno Rejtana jak Ba­

torego w ykonano faksymilowo, ze względu

na konieczność zharm onizow ania całości biorąc pod uwagę to, że ubytki, choć liczne, były niew ielkie w stosunku do wielkości obrazu a naw et poszczególnych elem entów kompozycyj nych.

Jako farby do punktow ania zastosow a­ no po raz pierw szy barw niki na spoiwie z syntetycznej żywicy B edakryl 122 X (me- tak ry lan m etylu polimer.). Dziś po kilku latach stwierdzić można, że zastosowanie nowego środka dało bardzo pom yślne w y­ niki — brak deform acji kolorystycznej re ­ tuszów. Zaletą m etakry lan u m etylu jest bezbarwność, przezroczystość, niezmienność, odporność na wilgoć, kw asy i zasady oraz łatwość rozpuszczenia, czyli usunięcia przy pomocy rozpuszczalników, bez naruszenia oryginalnej farby.

Unia Lubelska uległa w czasie w ojny

zamoczeniu, co spowodowało sfalow anie powierzchni, drobne pionowe spękania farby i zapraw y oraz silne rozłożenie w erniksu na środkowej głównie części obrazu (ca 1,5 m'2). Brzegi płótna były postrzępione (ryc. 28).

Obraz został w Państw ow ej Pracow ni K onserw acji Zabytków M alarstw a w W arszawie zabezpieczony przez sprasowanie, płótno wzmocnione na k ra w ę­ dziach pasam i płóciennymi, przyklejonym i m asą woskową. Po odczyszczeniu powierzchownym w erniks został zregenerow any a w miejscach największego rozkładu częściowo usunięty. Niew ielkie ubytki farby i farby z zapraw ą zo­ stały zakitowane, obraz bardzo cienko zaw erniksow any dla wzmocnienia odpor­ ności w erniksu regenerow anego i zakitow ane uszkodzenia w ypunktow ane fa r­ bam i żywicznymi.

Dziewica Orleańska, wielki obraz pochodzący ze zbiorów w Rogalinie,

u k ry ty i zam urow any był w czasie okupacji w schowku w M uzeum W ielkopol­ skim w Poznaniu i uległ lekkiem u zawilgoceniu na niewielkiej p o w ierzch n i1.

Hołd Pruski wywieziony z K rakow a w dniu 1 w rześnia 1939 r. do Zamościa,

u k ry ty został w podziemiach kościoła św. K atarzyny. W czasie w alk o Zamość cynkowa ru ra opakow ania została rozpruta, obraz w wielu miejscach podziu­ raw iony, w yrzucony na gruz i złożony wadliwie. Jeszcze w czasie okupacji zo­ stał naw inięty na wał i przewieziony do K rakow a, gdzie bezpiecznie przechow ał się w M uzeum im. C zartoryskich. Uszkodzenia obejm ow ały zawilgocenie lewego

1 Konserwację przeprowadził kons. H. Kucharski. Ryc. 29. Środkowy fragment „Ba­

torego“. W lewej części usunięty werniks.

górnego rogu, liczne przebicia płótna, w ykruszenia na załam aniach, oraz nie­ w ielkie złuszczenia w ierzchniej w arstw y farb y na p a rtii nieba. F arb y i zapraw a oraz w erniks zachowane były dobrze.

N iew ielkie choć liczne przebicia zostały podklejone łatkam i na masę wosko­ wą, pow ierzchnia rozprostow ana i odczyszczona, zawilgocenia zdezynfekowane, uszkodzenia zakitow ane i w ypunktow ane. Całość przew erniksow ano w erniksem m astyksow ym . P race pod moim ogólnym nadzorem wykonano w salach M u­ zeum Narodowego w K rakow ie h

W it Stw osz z córką z Muzeum Narodowego w W arszawie po rew indykacji

m usiał być poddany konserw acji w r. 1946. Obraz został zamoczony, na skutek czego płótno uległo dekatyzacji a w arstw a farby z zapraw ą utw orzyła liczne daszkow ate pęcherze grożące złuszczeniem. P rzy lewej kraw ędzi płótno zostało przecięte, widom y ślad próby wycięcia obrazu z k ro sie n 2.

K on stytucja 3 Maja u k ry ta przez pracow ników „Zachęty“ pod podłogą stry ­

chu ocalała bez uszkodzeń, m ając ślady kilku zaledwie nieznacznych zadrapań. W ydobyta w 1945 r. w ym agała naciągnięcia na nowe krosna, usunięcia po­ wierzchownego zabrudzenia i drobnych punktow ań. K onserw acja wykonana została w Muzeum Narodowym w W arszawie przez konserw atorów Państwowej Pracow ni.

Podsum ow ując doświadczenia nabyte w czasie badań stanu i rodzajów uszkodzeń oraz przebiegu konserw acji obrazów Ja n a M atejki stw ierdzić należy, że specjalnie ważnym i nowym zagadnieniem była konserw acja B itw y pod

G runw aldem i Kazania Skargi.

Zdublow anie tak wielkiego obrazu jak G runw ald przekonało konserw ato­ rów rów nież zagranicznych, że można zabieg taki wykonać stosując masę wo­ skową, w co nie wszyscy wierzyli.

H ipotetyczne na razie w yjaśnienie przyczyn deform acji barw ników i spoiwa olejnego, w ystępujących po raz pierw szy w takiej form ie i nasileniu oraz proce­ su regeneracji, doczeka się być może bardziej ścisłego opracowania. Ważnym w kładem do nauki konserw atorskiej jest opracow anie m etod i ustalenie środ­ ków trw ale, choć nie zawsze całkowicie regenerujących takie zniekształcenia.

1 Konserwację przeprowadzili kons. kons. A. Schusterowa, mgr I. Bobrowska i M. Gąsecki.