Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999
S
t u d iaDz i e j e u l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m i e ś c i e w Lu b l i n i e
W ŚWIETLE ANALIZY STRATYGRAFII KULTUROWEJ
An d r z e j Ro z w a ł k a, Ra f a ł Ni e d ź w i a d e k
U lica K rakow skie P rzedm ieście biegnie grzbietem rozległego lessow ego garbu, w znoszącego się m iędzy dolinam i rzek B ystrzycy i Czechów ki. W zgórze, które go średnia w ysokość w aha się w granicach 170-220 m n.p.m ., łagodnie schodzi z zachodu na wschód, a jego brzegi - poprzecinane dolinam i erozyjnym i - dość stro mo opadają w kierunku północnym i południowym . Garb ten ma w przybliżeniu kształt trójkąta, rozszerzającego się w kierunku zachodnim . Jego w ierzchołek, który od strony północnej, w schodniej i południow ej je st ograni czony strom ym i i w ysokim i skarpam i, zajm uje Stare M iasto. L inia b ieg u K rakow skiego P rzedm ieścia je s t nieregularna, dokum entując narastanie i kształtow anie się pow stającej tu zabudow y w ciągu wieków. P ocząt kow y odcinek od B ram y K rakow skiej do ul. Staszica je s t dość w yraźnie o d chylony na północ, po czym zała muje się lekko, podążając rów nym ju ż biegiem na za chód. Punkt załam ania je s t obecnie śladem , gdzie trakt w okresie staropolskim rozdzielał się na dwie drogi: kra kow ską oraz m azow iecką. Trakt m azow iecki biegł na północny zachód, przecinając teren obecnego Placu Li tew skiego, który w ykształcił się w ciągu X IX w ieku z „placu na rozdrożu” . N atom iast trakt krakow ski, któ rego przebieg pow ieliła potem ul. K rakow skie Przedm ie ście, biegł p ro stą linią na zachód od obecnego Placu Li tew skiego (J. D ybała 1972, s. 71-73). K res K rakow skie go P rzedm ieścia stanow i skrzyżow anie z ul. Lipow ą, gdzie dalszy kierunek je g o biegu kontynuują A leje Ra cławickie.
1. Zm ia n yu ż y t k o w a n iat r a k t u k r a k o w s k ie g o N A P O D S T A W IE A N A L I Z S T R A T Y G R A F I C Z N Y C H
1.1. W y j a ś n i e n i e p r z y j ę t e jm e t o d y
P odstaw ę źródłow ą do rozw ażań nad układem na w arstw ień historycznych w obrębie ulicy K rakow skie Przedm ieście stanow ić będ ą dokum entacje z nadzorów archeologicznych p row adzonych w latach 1994-1997 (M. M atyaszew ski 1997a, 1997b; M. Gładysz 1997). A r cheologiczne prace badaw cze zw iązane były z przebu dow ą i w ym ianą instalacji, głów nie w odociągow ych i sa nitarnych na odcinku od ulicy Lipow ej do Placu Łokiet ka (ryc. 2).
P rzedstaw ione w cytow anych dokum entacjach ana lizy naw arstw ień kulturow ych ulicy K rakow skie Przed m ieście ograniczyły się jed y n ie do w yróżnienia jed n o stek stratygraficznych i poziom ów użytkow ych w obrę bie poszczególnych odcinków realizow anej inwestycji. W pow yższych pracach zabrakło całościow ego spojrze nia na procesy depozycyjne i podepozycyjne oraz ich pow iązania z przekształceniam i urbanistycznym i zachod niego przedm ieścia L ublina w okresie od m łodszych faz w czesnego średniow iecza do czasów w spółczesnych. Przede w szystkim chodzi tu o rozw ój przestrzenny m ia sta lokacyjnego w kierunku zachodnim , a w ięc ustalenie przebiegu i późniejszych regulacji najstarszych traktów i linii zabudowy.
Celem niniejszej pracy je s t próba uporządkow ania w yników dotychczasow ych badań archeologicznych i hi storycznych dotyczących ulicy K rakow skie Przedm ie ście. Punktem w yjściow ym do całościow ego spojrzenia na dzieje tej części m iasta będzie analiza stratygrafii k u ltu ro w ej w o p a rciu o zasa d y w y p raco w an e przez E. H arrisa (E. H arris 1989). D zięki zastosow aniu tej m e tody zrekonstruow ano przem iany osadnicze na W zgó rzu Starom iejskim w L ublinie (por. ryc. 3), poczynając od okresu pradziejow ego na lokacji m iasta kończąc (por. A. R ozw ałka 1997).
A naliza naw arstw ień odsłoniętych w w ykopach po zw oliła na stw orzenie diagram u stratygraficznego w raz z propozycją datow ania bezw zględnego poszczególnych okresów i faz użytkow ania traktu krakow skiego (ryc. 1). Do opracow ania w ybrano wykopy, w których układ na w arstw ień obejm ow ał jednostki od w spółczesnego po ziom u ulicy do najstarszych warstw, zalegających bez p ośrednio nad stropem gruntu m acierzystego (lessu). W pierw szym etapie skorelow ano odsłonięte jednostki stratygraficzne, następnie ujęto je w okresy i fazy, które z kolei poddano analizie funkcjonalnej. Pozyskane za bytki ruchom e um ożliw iły próbę odniesienia w yznaczo nych faz i okresów do cezur historycznych.
1.2. An a l i z a s t r a t y g r a f i c z n a
1.2.1. O kres w czesnośredniow ieczny
C zasy w czesnośredniow ieczne ograniczone na om a w ianym odcinku K rakow skiego Przedm ieścia, do
XI-Ryc. 1. Lublin, ul. Krakowskie Przedmieście. Zestawienie diagramów sekwencji stratygraficznej
XIII wieku, odpow iadają okresowi I na diagramie sekwen cji stratygraficznej (iyc. 1). Okres ten został wydzielony na podstawie zachow anych trzech pochów ków szkieleto wych. W szystkie ja m y grobow e zostały w kopane w les sow e podłoże. Pierw szy z obiektów w ystąpił na w yso kości kam ienicy K rakow skie Przedm ieście 12, narożnej z ulicą Przechodnią. D rugi i trzeci zaś odkryto w zachod niej i centralnej części obecnego Placu Łokietka.
W pierw szym grobie w obrębie prostokątnej jam y, 0 nieckowato uform ow anym dnie, znajdow ał się niekom pletny szkielet. Z m arły był ułożony na w znak, w pozycji w yprostow anej i zorientow any g ło w ą na południow y zachód. Z achow ane kości praw ej ręki złożono ponad m iednicą. W kop grobow y uchw ycony był od głęboko ści 1,6 do 1,9 m poniżej poziom u w spółczesnego chod nika (193,25-192,95 m n.p.m .). W jeg o obrębie znale ziono dwie żelazne koliste sprzączki z kolcem do pasa. Zabytki tego rodzaju datow ane są na okres X II-X III w. Z najdujące się w g robie szczątki kostne należały do m ężczyzny w w ieku 40-50 lat (maturus) (M. M atyaszew - ski 1997b, s. 24-25, 40, fot. 61-64).
N azbliżonej głębokości 1,5-1,9 m (1 9 3 ,25-192,85 m n.p.m .) natrafiono na podobnie zorientow any pochów ek szkieletow y bez w yposażenia. W kop grobow y posiadał pionow e ścianki i nieckow ato uform ow ane dno. Płci 1 w ieku nie ustalono*.
Trzeci ze w spom nianych grobów został odkryty pod piw nicam i na Placu Ł okietka. B ył to pochów ek dziecka. Jedyne jeg o w yposażenie stanow iła gliniana grzechotka w kształcie kuli z nalepionym i guzkam i, datująca grób na okres X I-X III w (M. M atyaszew ski, G. M ączka 1997, s. 8-9 ryc. 7-8, fot. 12).
W pobliżu odsłoniętych pochów ków szkieletow ych, ja k i na całej długości odcinka ul. K rakow skie Przed
m ieście nie stw ierdzono w ystępow ania naw arstw ień i za bytków ruchom ych zw iązanych z tym okresem.
1.2.2. Okres późnośredniow ieczny
O m ów ione pow yżej w czesnośredniow ieczne groby w ystąpiły jed y n ie na niew ielkim fragm encie badanego ciągu ja k o w cięcia obiektow e w podłoże geologiczne. Pierw szym zadokum entow anym poziom em osadniczym, który zalega bezpośrednio na lessie calcow ym , na nie mal całym odcinku K rakow skiego Przedm ieścia, były naw arstw ienia późnośredniow ieczne (okres II).
O m aw iając najstarszy poziom należy zw rócić uw a gę na zróżnicow anie m orfologiczne naturalnego podło ża geologicznego (ryc. 2). N a w stępie zaznaczm y, że w n ie k tó ry c h p ro fila c h m o ż n a b y ło w y ró ż n ić k ilk a w arstw składających się na strop lessow ego calca. A nali zując przebieg stropu najw yższej w arstw y geologicznej zw róćm y uw agę, że na odcinku od ul. Lipowej do ulicy
* Informacja ustna mgr. M. Matyaszewskicgo (dokumentacja po łowa tego grobu niedostępna w czasie pisania pracy).
K rótkiej oraz na odcinku od północno-w schodniego na rożnika Poczty Głów nej (budynek nr 46) do w lotu ulicy Staszica uchw ycono jed y n ie spąg naw arstw ień kulturo w ych. N atom iast strop lessu calcow ego w tych m iej scach zrekonstruow ano w oparciu o kontekst sąsiednich w ykopów.
Charakteryzując generalny przebieg tego poziom u daje się zauw ażyć, że spada o n - od kulm inacji na w yso kości w lotu ul. K rótkiej (195,65 m n.p.m .) - w kierunku Starego M iasta (194,00 m n.p.m .). W obrębie opisyw a nego odcinka ul. K rakow skie Przedm ieście w yróżniają się trzy zagłębienia. Pierw sze z nich przypada na skrzy żow anie ulic K rakow skie P rzedm ieście i Lipowej. D ru gie, o znacznej długości sięgającej 440 metrów, rozcią ga się od w lotu ulicy C hopina do północno-w schodnie go narożnika budynku P o czty G łów nej. M aksym alna je g o głębokość m ierzona w zględem punktów brzego
w ych w ynosi 1,90 m (193,75 m n.p.m .). O statnie z w y stępujących zagłębień rozpoczyna się od w lotu ul. W ró blew skiego i dochodzi do centralnej części Placu Łokiet ka. Posiada ono długość 200 m a jego dno sięga 1,10 m (192,88 m n.p.m .) w stosunku do zachodniej krawędzi.
Ze sporządzonych dokum entacji nie w ynika je d n o znacznie, czy przedstaw ione zróżnicow anie m orfologicz ne stropu lessu calcow ego m a charakter naturalny, czy też uległ on przekształceniom antropogenicznym - np. w w yniku inw estycji obronnych.
K orelacja w arstw , w edług zasad w ypracow anych przez E. H arrisa, p ozw oliła w yróżnić n a om aw ianym obszarze II okres chronologiczny. Jednakże należy już na w stępie zaznaczyć, że pozyskany szeroki zespół za bytków ruchom ych (ryc. 4), który został datow any od XV do początku XV II w ieku, sugeruje możliw ość istnie nia lokalnych stre f użytkow ania terenu w węższych okre sach czasu. Poziom ten nie zachow ał się na całej długości ul. Krakowskie Przedmieście. N a sporządzonym przekroju wyraźnie zaznacza się odcinek pom iędzy Placem Ł okiet ka a w lotem ul. K apucyńskiej (ryc. 2). W tej części om a w ianego obszaru osiąga ona m iąższość do 75 cm (u w lotu ul. B ernardyńskiej). W pozostałej części traktu krakow skiego, poziom ten m a znacznie m niejszą m iąższość, j e dynie grubszy jeg o pokład zaznacza się w rejonie skrzy żow ania K rakow skiego P rzedm ieścia z ul. Lipową.
Jak wyżej w spom niano, rozkład m ateriału zabytko w ego, głów nie ceram iki, sugeruje m ożliw ość istnienia intensyw nego osadnictw a na odcinku od Placu Łokietka do ul. K apucyńskiej, w pozostałej zaś części obszaru m iało ono charakter punktow y. I tak na wysokości k a m ienicy K rakow skie Przedm ieście nr 8, pod reliktam i now ożytnego w odociągu m iejskiego na głębokości 1,8- 2,0 m (od 193,68 m do 193,48 m n.p.m .), nad lessem calcow ym znajdow ała się w arstw a X V -w ieczna. P rzy k ry w ała j ą drew niana n aw ierzchnia ulicy, w y konana z ułożonych poziom o desek sosnow ych na dębow ych le- garach. D eski były um ieszczone w zdłużnie do osi ulicy. A naliza dendrochronologiczna określiła datę ścięcia drze
Dz i e j eu l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m ie ś c iew Lu b l in iew ś w ie t l ea n a l iz ys t r a t y g r a f i ik u l t u r o w e j 2 1 9
w a na legar na rok 1378 (M. M atyaszew ski 1997b, s. 32, ryc. 60, fot. 82-83). Przykrycie X V -w iecznego poziom u użytkow ego naw ierzchnią ulicy, spow odow ało, że m oże to być jedno z nielicznych m iejsc, gdzie w postaci nie naruszonej zachow ał się pierw otny układ kulturowy.
Z kolei, nieco dalej na zachód, na w ysokości wlotu ul. Przechodniej, pod konstrukcją skrzyni w odnej - rzą- pu, w ystąpiła w arstw a brunatnej, zwięzłej ziem i, z do m ieszką szczątków organicznych, o m iąższości 70 cm. W jej obrębie znaleziono je d e n X V -w ieczny zabytek. Podobna jednostka znana je s t z terenu Starego M iasta (por. I. C hrzanow ska 1988, s. 4-11, ryc. 2, 3, 5; E. M i- trus 1998; A. i R. N iedźw iadkow ie 1998). W szyscy au torzy są zgodni co do datow ania tej w arstw y na okres od drugiej połow y X V do X V I wieku. N ie budzi w ięc w ąt pliw ości fakt, że początki intensyw nego użytkow ania terenu na odcinku od B ram y K rakow skiej do w ysokości ul. K apucyńskiej należy odnieść najw cześniej na drugą połow ę w ieku XV. Pełne zagospodarow anie zaś przypa da dopiero na X V I stulecie.
R elikty o sadnictw a późnośredniow iecznego, poza opisanym odcinkiem ul. K rakow skie Przedm ieście w y stąpiły jed y n ie p rzy budynku n r 70 (przy skrzyżow aniu z ul. Chopina). B ył to w ąski w kop w lessie calcow ym , wypełniony szarą ziem ią zaw ierającą kilkanaście ułam ków glinianych garnków datow anych na X V i początek XVI w ieku (M. M atyaszew ski, 1997a, s. 17, ryc. 8).
Podsum ow ując an alizę p o zo stało ści użytkow ania z okresu późnego średniow iecza m ożem y stw ierdzić, że początków kształtow ania się głów nego traktu kom uni kacyjnego Lublina, znanego pod w spółczesną n azw ą - ulica K rakow skie P rzedm ieście - na całej jeg o długości, m ożem y upatryw ać dopiero w następnym w yróżnionym III okresie, datow anym znaleziskam i ruchom ym i od p o czątku X V II do 4 ćw ierci tegoż stulecia (ryc. 1 i 2).
1.2.3. O k re s n o w o ży tn y (X V I-X IX w.)
A nalizując zalegające bezpośrednio nad poziom em późnośredniow iecznym naw arstw ienia, zgodnie z zasa dam i E. H arrisa m ożem y je w yodrębnić w postaci osob nego okresu — III. O kres ten m ożna podzielić na dwie zasadnicze fazy. Pierw sza z nich zw iązana je s t z czasem funkcjonow ania urządzeń w odociągow ych. Faza druga natom iast to poziom niw elacji pozostałej części ulicy, k tó rą m ożna syn ch ro n izo w ać z k resem użytk o w an ia skrzyni w odnej i połączonych z n ią rur w odociągow ych (ryc. 1 i 2).
W 1 fazie okresu III obiektem zasługującym na szcze gólne w y ró żn ien ie s ą re lik ty w odociągu m iejskiego. U w lotu ul. Przechodniej w K rakow skie Przedm ieście natrafiono na konstrukcję drew nianą w form ie prosto padłościanu, którego ściany były zorientow ane zgodnie z przebiegiem głów nych kierunków świata. W rzucie po ziom ym obiekt posiadał w ym iary: 3,2 x 3,3 m, zaś w y sokość zachow anych ścian od poziom u dna w ynosiła ok. 1 m, co pozw ala dokonać szacunkow ego w yliczenia po
jem ności zbiornika. W ynosiła ona zapew ne m inialnie 10 m 3, czyli 10.000 litrów. D o rząpu w oda doprow adza na była ruram i od rzeki Bystrzycy, przez ulice D olną M arii-Panny i Przechodnią. O d tego urządzenia odcho dziły rury w kierunku Starego M iasta. O d m agistrali w ykonyw ano przyłącza m .in. do zespołu kościoła i szpi tala św. D ucha oraz kam ienic (M. M atyaszew ski 1997b, s. 26-28, 36-39).
Ze w zględu na układ stratygraficzny interesujący je st teren pom iędzy opisaną skrzynią w odną a obecnym P la cem Łokietka. O bserw ujem y tu dw a poziom y utw ardzeń ulicy (ryc. 2). Starszy z nich zbudow any był z desek i pół- bali drew nianych oraz zbitej w arstw y drobnego gruzu i polepy (M. G ładysz 1997, s. 29, ryc. 7). O bserw ując przebieg tej naw ierzchni, stw ierdzam y niew ielki spadek w kierunku w schodnim (ryc. 2, III/l). Z apew ne spadek ten w ym usił konieczność n iw elacji terenu (ryc. 2, III/ 2), a następnie budow y kolejnego poziom u utw ard ze nia ulicy (ryc. 2, III/3). M ło d szą naw ierzchnię stanow i ły starannie ułożone i przylegające do siebie deski drew niane, spoczyw ające na legarach (M. Gładysz 1997, s. 28- 29, ryc. 6).
U rządzenia w odne n a om aw ianym terenie w edług źródeł pisanych zostały w ykonane w w ieku X V I (J. Teo- dorow icz-C zerepińska 1987). N atom iast do kresu p eł nienia funkcji skrzyni wodnej niew ątpliw ie przyczyniły się niszczące najazdy kozackie w 1648 r. i szw edzkie w 1656 roku. O d tego czasu om ów iony obiekt zm ienia sw oją funkcję na śm ietnik. Sądząc po chronologii licz nego m ateriału zabytkow ego (ok. 1.100 sztuk) znalezio nego w zasypisku rząpu, ja k rów nież przykryw ającej go w arstw y (ryc. 7, 8), przestał istnieć w w idoku ulicy w p o czątkach X V III w ieku (ryc. 2, III/5).
W okresie funkcjonow ania skrzyni w odnej, na p o zostałym odcinku K rakow skiego Przedm ieścia odkładały się poziom y zw iązane z użytkow aniem traktu (ryc. 2, III/4). Intensyw ność eksploatacji tego w ycinka m iasta m anifestuje się odłożeniem warstw, których m iąższość osiąga 150 cm . W ich obręb ie zo stały zdeponow ane znaczne ilości m ateriału zabytkow ego. N ajliczniejszy zespół w śród nich tw o rzą fragm enty naczyń glinianych, po ch odzących z zastaw kuchennych i stołow ych. Do bardziej w yszukanych form zaliczyć m ożna ułam ki tale rzy półm ajolikow ych bądź w yrobów szklanych, ja k też fragm enty bogato zdobionych kafli piecow ych (ryc. 5, 6). W yjątkowym znaleziskiem je st żelazna szabla z fragm en tem pochw y i łańcuszkiem do jej zaw ieszania (M. M atya szew ski 1997a).
Okres III zam yka poziom niw elacyjny ulicy (ryc. 2, III/5). Jego rozciągłość, od ulicy Lipowej aż do skrzyni wodnej (u wlotu ul. Przechodniej) oraz znaczna miąższość, dochodząca do 100 cm , św iadczy niezbicie o dużym rozm achu inwestycji w skali całego m iasta. M iała ona na celu uporządkow anie pow ierzchni traktu krakow skiego i przygotow anie pod ułożenie nowej naw ierzchni w n a stępnym okresie (ryc. 1, okres IV). Z ustaleń
stratygraficz-R yc. 2 a. L u b li n , u l. K ra ko w sk ie P rz e d m ie śc ie . Przekrój p rz ez p o zio m y uż yt ko w e u li c y .
Dz i e j eu l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m ie ś c ie w Lu b l in iew ś w ie t l ea n a l i z ys t r a t y g r a f i ik u l t u r o w e j 2 2 1 R yc. 2 b . L u b li n , u l. K ra k o w sk ie P rz e d m ie śc ie . Prze krój p rz ez p o zio m y uż ytkowe ul ic y , cd. 1 - w sp ó łc ze sn y po zi om uli cy ; 2 - po zi om zal eg an ia g ru nt u ro dzimego (l ess); 3 - n u m er y w y k o p ó w ; 4 - n u m er y ok re só w i fa z, 5 - gr ob y sz k ie le to w e ; 6 - m ur y; 7 - o k re s II (u ż y tk o w a n ie u lic y) ; 8 - o k re s II I (u tw a rd z e n ie uli cy ); 9 - o k re s II I (uż yt ko w a n ie te re nu wokó ł skr zy ni w o d n e j) ; 10 - o k re s II I, fa za 1 (u ż y tk o w a n ie ); 11 - o k re s II I, fa za 2 (n iw e la c ja ); 12 - o k re s IV (u ż y tk o w a n ie i n ap ra w y n a w ie rz c h n i) ; 13 - o k re s V (u ż y tk o w a n ie ); 14 - o k re s V I (u tw a rd z e n ie ); 15 - o k re s V II (u ż y tk o w a n ie ); 16 - o k re s V II I (b ru k k a m ie n n y ); 17 - o k re s IX (r yns zto k d re w n ia n y ); 18 - o k re s X -X V (w ie k X IX -X X w.) .
R y ć. 2c . L u b li n , ul . Kra kow sk ie Prze dm ieś ci e. P rz ek ró j pr ze z po zi o m y u ży tk o w e u li cy , cd .
Ryc. 3. Przekrój przez ul. Krakowskie Przedmieście, Wzgórze Staromiejskie i Zamkowe w Lublinie; 1 - współczesny poziom terenu; 2 - poziom zalegania gruntu rodzimego (less).
nych i analizy zabytków ruchom ych wynika, że opisana niwelacja nastąpiła na przełom ie X V II i X V III wieku.
Okres IV w ydzielony n a podstaw ie analizy straty graficznej, przypada na początki X V III w ieku (ryc. 1; ryc. 2, IV). Z tego czasu pochodzą kolejne poziom y re p eracji traktu k rakow skiego, odsłonięte np. na P lacu Ł o k ie tk a o raz p rz y sk rz y ż o w a n iu z u lic ą K o łłą ta ja (ryc. 9). We wszystkich w ym ienionych przypadkach była to naw ierzchnia złożona z desek lub półbali drew nia nych, m iejscam i uzupełniana faszyną (M. M atyaszew - ski 1997a, s. 2-4).
W arstwy zidentyfikow ane z poziom em V (ryc. 1; ryc. 2, V) w ystąpiły w środkow o-w schodnim odcinku ulicy K rakow skie Przedm ieście, od skrzyżow ania z ul. K ołłątaja do w lotu ul. W róblewskiego. Znaczna dom iesz ka gruzu kam ienno-ceglanego oraz zapraw y piaskow o- wapiennej św ia d c z ą że w tej części omawianej ulicy m u siały zachodzić intensyw ne prace budow lane. N atom iast nasycenie w arstw ziem nych szczątkam i organicznym i je s t dow odem na trw ałe zam ieszkanie i zagospodarow a
nie tej części traktu krakow skiego. B rak zabytków ru chom ych z tego poziom u, pozw ala nam jedynie przy p u sz c z a ć , że p ro c e s ten o d b y w a ł się w p o c z ątk ach X V III w.
Okres VI (ryc. 1, ryc. 2, V I) tw orzy warstw a naw ierz chni z rum oszu ceglanego i kam ieni w apiennych. M im o, że utw ardzenie to w ystęp u je n a całym odcinku ulicy K rakow skie Przedm ieście, od ul. Lipow ej do P lacu Ł o kietka, to jeg o pow stanie należy w iązać raczej z w tór nym w ykorzystaniem m ateriału budow lanego, a nie z za m ierzonym aktem budow ania drogi bitej. Jednakże fakt utw ardzenia całego traktu krakow skiego stanow i dow ód na istnienie planow ej koncepcji uporządkow ania głów nej arterii m iejskiej.
D ow odem na istnienie planu w ykonania naw ierzch ni bitej na całej ulicy K rakow skie Przedm ieście je s t fakt, że zapew ne po krótkim czasie użytkow ania - okres VII (ryc. 1, ryc. 2, V II) - pow staje bruk z kam ieni, tzw. „to czak ó w ” , na po d sy p ce piask o w ej (M . M atyaszew ski 1997b, s. 4, ryc. 4, 6). D ziałania te p rzypadają na okres V III (ryc. 1, ryc. 2, VIII). Z tego okresu pochodzi, odsło nięty przy północno-w schodnim narożniku zespołu klasz tornego o.o. kapucynów m ur ogrodzeniow y. B rak zabyt ków ruchom ych uniem ożliw ia datow anie tego okresu m etodam i archeologicznym i, jed n ak źródła pisane p o d a ją że kościół, klasztor i ogrody zakonników pow stały w latach 1726-1733 i inw estycja ta została poprzedzona budow ą m uru ogrodzeniow ego (W. B oruch 1983, s. 12). Dz i e j eu l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m ie ś c ie w Lu b l in iewś w ie t l ea n a l iz ys t r a t y g r a f i ik u l t u r o w e j 223
Interpretacja naw arstw ień, zw iązanych z kolejnym - IX okresem (ryc. 1, ryc. 2, IX), pozw ala jed y n ie na potw ierdzenie dw óch w ydarzeń historycznych. P ierw sze z nich zw iązane je s t z b u d o w ą drew nianego rynszto ku, odsłoniętego przy kam ienicach K rakow skie P rzed m ieście nr 23 i 25, w odległości 3,30 od w spółczesnej linii zabudow y (M. M atyaszew ski 1997b, s. 16-19, ryc. 43, 47, 48). Zachow ane fragm enty konstrukcji wystąpiły od głębokości 0,6 m (195,55m n.p.m .) do 0,9 m (195,25 m n.p.m.) pod w spółczesną nawierzchnią. W przekroju poprzecznym rynsztok m iał kształt litery „U ”, zaś od spodu w spierały go rów nież drew niane legary. M ateria ły archeologiczne pochodzące z warstw y, w której zale gał rynsztok, datow ane są na szeroki przedział chrono logiczny od X V II do X V III wieku.
D rugie w ydarzenie, które znalazło sw oje odbicie w w ydzielonym okresie IX to okres istnienia cm entarza przy zespole kościelno-klasztom ym o.o. kapucynów na K rakow skim Przedm ieściu. W w ykopie — na w ysokości północno-w schodniego narożnika kościoła i w odległo ści 14,3 m etra od niego - odsłonięto zarysy trzech tru m ien drew nianych, o układzie w schód-zachód. N ajpłyt sze z grobów tego w ielow arstw ow ego cm entarza zale gały na głębokości 1,02 m (195,64 m n.p.m .). G łębo
kość nadzorow anego w ykopu nie pozw oliła na odsło nięcie najniższych pokładów nekropoli (M. M atyaszew ski 1997b, s. 9, ryc. 40).
Zestaw iając przebieg m uru ogrodzeniow ego zespo łu kapucyńskiego i odkrytych pozostałości cm entarza, m ożem y stw ierdzić, że ta nekropolia sięgała kilkanaście m etrów w głąb obecnej ulicy K rakow skie Przedm ieście. Jeszcze na planie J. K iem ow icza z 1802 roku w idzim y w yraźnie zarysow any prostokąt m uru ogrodzeniow ego tegoż cm entarza (J. K iem ow icz 1802).
D w a kolejne okresy - X i X I przypadają na w iek X IX (ryc. 1). Z pierw szym z nich zw iązana je st seria wko- pów, których w ypełniska św iadczą o licznych inw esty cjach b u d o w lan y ch , p ro w a d z o n y c h n a K rakow skim Przedm ieściu. T ą fazę inw estycyjną zam yka ułożenie now ego, kam iennego bruku na podsypce piaskowej, na całej długości ulicy (O kres XI).
O statnie z w yróżnionych okresów, od X II do X V I zw iązane są ju ż z X X -w iecznym i pracam i drogow ym i i instalacyjnym i (ryc. 1). Zaznaczm y, że na okres XIII i X V składają się w arstw y zw iązane z naw ierzchniam i ulicy. O kres XIII prezentuje bruk kam ienny na podsyp ce piaskow ej, zaś X V - to naw ierzchnia asfaltow a, ist niejąca do roku 1997.
Dz i e j eu l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m ie ś c iew Lu b l in iewś w ie t l ea n a l i z ys t r a t y g r a f i ik u l t u r o w e j 2 2 5 R y c. 5. Lu bl in , u l. K ra k o w sk ie P rze dm ie śc ie . W y b ra n e fr ag m en ty za by tk ów ce ra m ic zn y ch z ok re su II I, fa za 1.
R yc. 6. L u b li n , u l. K ra k o w sk ie P rz e d m ie śc ie . W yb ra n e fr ag m en ty n ac zy ń p ół m a jo li k o w y c h z ok re su II I, fa za 1.
Dz i e j eu l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m ie ś c ie w Lu b l in ie w ś w ie t l ea n a l i z ys t r a t y g r a f i ik u l t u r o w e j 2 2 7 R y c. 7. L u b li n , u l. K ra k ow sk ie P rz e d m ie śc ie . W y b ra n e fr ag m en ty za by tk ów z w y pel ni ska skrzy ni wo dn ej (o k re s II I, fa za 2).
Ryc. 8. Lublin, ul. Krakowskie Przedmieście. Wybrane fragmenty zabytków z wypełniska skrzyni wodnej (okres III, faza 2).
W ciągu ostatnich dw óch lat przeprow adzono w iel k ą m odernizację ulicy K rakow skie Przedm ieście, w ra m ach której w ym ieniono całą podziem ną infrastrukturę i ułożono now ą naw ierzchnię O pracow any diagram nie objął ju ż tych procesów (ry c .l).
2 . Ko n f r o n t a c ja w y n ik ó w a n a l izs t r a t y g r a
f ic z n y c h Kr a k o w s k ie g o Pr z e d m ie ś c iaz eź r ó d ł a
m ip is a n y m iio p r a c o w a n ia m ih is t o r y c z n y m i.
N azw a K rakow skie P rzedm ieście po raz pierw szy została użyta w źródłach p isanych w 1519 roku, ale aż do końca X V III w ieku oznaczało to całość zabudow y na zachodnim froncie m iasta. W brew e dla Piotra Beł- życkiego od p apieża L eona X z 1519 roku, czytam y
„Leo episcopus su ru u s seruorum dei. D ilecto F ilio p ra - eposito ecclesiae sa n cti S piritus in suburbio Lublinen. C racovien.” (A. W adow ski 1907, s. 366) T rzeba je d
nakże zauw ażyć, że w dokum encie z 1537 roku, w y sta w ionym przez króla Z ygm unta I, lokalizację szpitala Św. D ucha w iąże się rów nież z Przedm ieściem L ubel skim (J. R iabinin 1938, s. 56). Tak w ięc w tym czasie nazw y przedm ieść krakow skiego i lubelskiego były sto sow ane zam iennie i dotyczyły terenu na zachód od B ra m y K rakow skiej. D opiero w dekrecie kom isarzy k ró lew skich z 1612 roku w ym ieniona je s t „viae lapidibus
stra ta ", k tó rą m ożna utożsam iać z ob ecn ą u licą K ra
kow skie Przedm ieście (J. R iabinin 1938, s. 98). Fakt ten potw ierdza pergam inow y plan B ekiew icza z 1648 roku, na k tórym w m iejscu obecnej ulicy K rakow skie Przedm ieście - na odcinku od Placu Ł okietka do Sw ię- toduskiej — w idnieje napis „K rakow skie P rzedm ieście
B urkiem aż do sam ych szańców " (K. B ek iew icz 1648).
Z apew ne określenie to odnosi się do odcinka po m ię dzy Placem Ł okietka a linią obecnych ulic Staszica i K a pucyńskiej.
Dz i e j eu l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m ie ś c ie w Lu b l in ie w ś w ie t l ea n a l iz ys t r a t y g r a f i ik u l t u r o w e j 2 2 9
Ryc. 9. Lublin, ul. Krakowskie Przedmieście. Wybrane fragmenty zabytków z okresu IV.
Pożar K rakow skiego Przedm ieścia w 1557 roku spo w odow ał, że w 1558 roku król Z ygm unt A ugust w ydaje dekret regulujący zasięg zabudow y w okolicach B ram y K rakow skiej. D ekret ten zakazyw ał odbudow y na tere nie rozciągającym się od bram y do zespołu bernardyń skiego. W edług T. D om agały od tego czasu zaczyna się w łaściw y proces kształtow ania ulicy K rakow skie Przed m ieście zw iązany z okresem rozkw itu handlu z P ozna niem i W rocław iem (T. D om agała 1955, s. 33).
Z 1603 roku pochodzi dekret króla Zygm unta III, k tó ry u stan aw ia w aru n k i zabudow y na K rakow skim Przedm ieściu. M iała to być zabudow a m urow ana „na piętro”, szczytem skierow anym ku ulicy, z pom ieszcze niam i handlow ym i i rzem ieślniczym i. Przepisy te m iały obow iązyw ać na obszarze od B ram y K rakow skiej do szańców ziem nych na linii Staszica - Kapucyńska (J. Ra- binin 1938, s. 92; E. B ortkiew icz 1985; J. Tedorowicz- C zerepińska 1992).
W edług H. G aw areckiego tereny leżące przy trakcie krakow skim , na zachód od w łaściw ego m iasta w mu- rach, zw ane Przedm ieściem K rakow skim , zaczęto zago
spodarow yw ać po 1611 r., w którym Z ygm unt III p o zw olił zasypać fosy przed B ram ą K rakow ską, w yrów nać dolinę przed m uram i obronnym i, a pow stałe dzięki tem u w olne place zabudow yw ać. M iasto w łasnym kosz tem usypało w tedy now e szańce i w ystaw iło now e b ra m y (H. G aw arecki 1977, s. 73-74).
Podsum ow ując efekty badań archeologicznych i h i storycznych ulicy K rakow skie Przedm ieście, zaznacz m y na w stępie, że do chw ili obecnej w opracow aniach historycznych dotyczących tej problem atyki dom inuje pogląd J. Teodorow icz-C zerepińskiej. A utorka ta stw ier dziła, że od okresu lokacji m iasta głów ną arterią L ubli na był trakt krakow ski, który od B ram y K rakow skiej do obecnego P lacu L itew skiego p o w ielał przeb ieg ulicy K rakow skie Przedm ieście (J. Teodorow icz-C zerepińska 1992). K oncepcja autorki stoi w opozycji w stosunku do hipotezy T. D om agały, który ju ż w latach 50-tych opra cowując urbanistyczny rozwój przedm ieścia krakow skie go, stw ierdził, że pierw otny, głów ny trakt biegł w latach 1419-1513 od B ram y K rakow skiej w zdłuż linii, w yzna czonej p rzez w spółczesne ulice: K ozią, N arutow icza
i Nadbystrzycką. Dopiero po roku 1557 obecna ulica K ra kow skie Przedm ieście przejęła rolę głównej arterii m iej skiej (T. D om agała 1955, tabl. I, II).
W św ietle przedstaw ionych rozw ażań stratygraficz nych, m ożem y stw ierdzić, że początków kształtow ania się ulicy K rakow skie Przedm ieście m ożem y upatryw ać w w ieku X V I. W tym to stuleciu zo stają w zniesione p ierw sze k am ien ice m ieszczań sk ie (E. M itrus 1993, s. 37-40). N atom iast pełne zagospodarow anie traktu kra kow skiego, na całej długości je g o przebiegu, przypada na drugą połow ę X V I w. U stalenia te są zgodne z w y m ow ą źródeł pisanych.
W chw ili obecnej nie je ste śm y w stanie dokonać archeologicznej w eryfikacji hipotezy T. D om agały, k tó ry przypisyw ał obecnej ulicy N arutow icza rolę p ierw o t nego, głów nego traktu przedm ieścia krakow skiego. M o żem y je d y n ie w skazać n a przesłanki sugerujące słusz ność poglądów tego autora. P rzede w szystkim zw róć m y uw ag ę na przeb ieg szlaku handlow ego, który w iódł od przepraw y w Z aw ichoście, przez gród w Z dziecho- w icach, stare w sie p a ra fia ln e w Stróży, W ilkołazie,
K rężnicy Jarej, do w spółczesnych południow o-zachod nich dzielnic L ublina (S. H oczyk-Siw kow a 1996, s. 169-
171; A. R ozw ałka 1999). W łaśnie w tej części m iasta, w zdłuż doliny B ystrzycy, napotykam y na relikty w cze sno- i późnośredniow iecznego osadnictw a: osada V III- X w iek w L ublinie-D ąbrow ie, zapora obronna na W rot- kow ie, w ieś D ziesiąta, a następnie w jej m iejscu osada służebna Sokolniki, chata z V III-X w ieku na ul. K o chanow skiego (A. i R. N iedźw iadkow ie 1997, 1998b, A. Sochacka 1997, s. 406-407, M. L ibera 1988, s. 249- 256). W p oczątkow ym odcinku obecnej ulicy N aru to w icza m am y usytu o w an e dw a późn o śred n io w ieczn e zespoły kościeln o -k laszto m e - bernardyński i brygid- kow ski.
W św ietle p o w yższych danych ja w i się potrzeba stw orzenia podobnego opracow ania dla ulicy N arutow i cza. P ozw alam y sobie w ystosow ać apel p o d adresem w ładz m iasta, aby w planach przyszłych inw estycji re w aloryzacyjnych w Śródm ieściu, głów ną uw agę skupić n a d ru g iej co do w a ż n o śc i o b e c n ie a rte rii m ia sta , a w przeszłości zapew ne pierw szej.
Literatura
B e k i e w i c z K.
1647 Plan fragmentu miasta Lublina, oryginał w po siadaniu biblioteki im. H. Łopaeińskiego w Lu blinie, sygn. 12/VI.
B o r t k i e w i c z E.
1985 Ciągi piesze Krakowskiego Przedmieścia i ul. Królewskiej w Lublinie, Lublin.
B o r u c h W.
1983 Klasztor o. o. Kapucynów przy Krakowskim Przedmieściu w Lublinie, Lublin (mps SOZ O.
Lublin). C h r z a n o w s k a I.
1988 Lublin - Stare Miasto - Blok X - Trybunał. Wy niki nadzorów archeologicznych, Lublin (mps
SOZ O. Lublin). D o m a g a ł a T.
1955 Ulica Krakowskie Przedmieście w Lublinie (stu dium urbanistyczne), Lublin (mps mgr KUL).
D y b a ł a J.
1972 Plac Litewski w Lublinie, (Dzieje zabudowy i za łożenia urbanistycznego), „Roczniki Humani
styczne. Historia Sztuki, t. 20, s. 71-100. G a w a r e c k i H.
1977 Pałac Czartoryskich w Lublinie, „Folia
Socie-tatis Scentiarum Lublinensis”, vol. 19, Hum. 1., s. 73-80.
G ł a d y s z M.
1997 Sprawozdanie z badań i nadzorów archeolo gicznych związanych z budową sieci wodocią gowej na Placu Łokietka w Lublinie, Lublin
(mps SOZ O. Lublin). H a r r i s E.
1989 Zasady stratygrafu archeologicznej, Warszawa.
H o c z y k - S i w k o w a S.
1996 Przeprawa zawichojska w świetle badań nad osadnictwem plemiennym w Małopolsce, APS, T. 1, s. 169-171.
K i e r n o w i c z J.
1802 Kopia Planu Komisji Bonis Ordinis z 1783 roku (odrys na kalce H. Jarugi z 1960 r. w SOZ O. Lublin).
L i b e r a M.
1988 Wczesnośredniowieczne osadnictwo Lublina i okolic, R. Lub., T. 27-28, s. 249-256. M a t y a s z e w s k i M.
1997a Dokumentacja z nadzorów archeologicznych nad pracami ziemnymi związanymi z wymianą instalacji w ulicy Krakowskie Przedmieście w Lublinie, Część I (na odcinku pomiędzy uli cami Lipową i 3-go Maja), Lublin (mps SOZ
O. Lublin).
1997b Dokumentacja z nadzorów archeologicznych nad pracami ziemnymi związanymi z wymianą instalacji w ulicy Krakowskie Przedmieście w Lublinie, Część II (na odcinku pomiędzy uli cą 3-go Maja i Placem Łokietka), Lublin (mps
SOZ O. Lublin).
M a t y a s z e w s k i M., M ą c z k a G.
1997 Dokumentacja z nadzorów archeologicznych nad pracami ziemnymi związanymi zasypywa niem piwnic pod Placem Łokietka w Lublinie, Lublin (mps SOZ O. Lublin).
Mitrus E.
1993 Kamienica nr 15 przy ul. Krakowskie Przed mieście w Lublinie. Dokumentacja z nadzorów archeologicznych nad pracami ziemnymi zwią
Dz i e j eu l i c y Kr a k o w s k i e Pr z e d m i e ś c i ew Lu b l in iew ś w i e t l ea n a l i z y s t r a t y g r a f i ik u l t u r o w e j 2 3 1
zanymi z remontem konserwatorskim budynku, wykonywanymi w latach 1991-1993, Lublin
(mps SOZ O. Lublin).
1998 Wyniki badań archeologicznych wykonanych u zbiegu ulicy Grodzkiej i Rynku w Lublinie, APŚ, t. 3, s. 192-195.
N i e d ź w i a d k o w i e A. i R.
1997 Badania ratowniczo-weryfikacyjne na osadzie wielokulturowej w Dąbrowie w Lublinie, APŚ, t. 2, s. 136-141.
1998a Wyniki nadzorów archeologicznych na ul. Bra mowej i zachodniej pierzei Rynku w Lublinie, APŚ, t. 3, s. 237-241.
1998b Wyniki badań wykopaliskowych na osadzie wielokulturowej w Lublinie-Dąbrowie, stan 19, APŚ, t. 3, s. 141-147.
R i a b i n i n J.
1938 Materiały do historii miasta Lublina. 1317-1792, Lublin.
R o z w a ł k a A.
1997 Lubelskie Wzgórze Staromiejskie w procesie formowania średniowiecznego miasta, Lublin.
1999 Sieć osadnicza archidiakonatu lubelskiego w średniowieczu, AListy, R. 18, nr 2, s. 3-11, mapa 1, 2.
S o c h a c k a A.
1997 Rodowody lubelskich dzielnic, (w:) Lublin
w dziejach i kulturze Polski, pod red. T. Radzi
ka i A. Witusika, Lublin, s. 405-418. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a J.
1987 Wodociąg staropolski Lublina X V w. - 1673. Studnie miejskie 1673 - k. XIX w. Kanały ście- kowo-burzowe staropolskie i ich kontynuacja wXI Xw. , Lublin, (mps SOZ O. Lublin).
1992 Krakowskie Przedmieście na odcinku od Placu Łokietka do ul. Staszica, Lublin, (mps SOZ
O. Lublin). W a d o w s k i A.
1907 Kościoły lubelskie, Kraków.
An d r z ej Ro z w a ł k aa n d Ra f a ł Nie d ź w ia d e k
Kr a k o w s k ie Pr z e d m ie ś c ie St r e e t in Lu b l in in t h e Lig h t o f Cu l t u r a l St r a t ig r a p h y
In the study o f the urban development of Lublin, undoub tedly the most crucial problem is that connected with the rise and alterations o f the medieval road layout, which in the mo dem times was transformed into a system of main routes and town streets. In principle the point of discussion concerns the formation of the routes in the Old Town, and further, the Kra ków route down town. It is the latter formation that this study deals with, by compiling historical assessments and attemp ting to verify them in the light of archaeological studies.
The dominating view in the contemporary literature is that the Kraków route, and later Krakowskie Przedmieście Street, since the foundation o f the town in 1317, functioned as the main route in the down town of Lublin (E. Bortkiewicz 1986). Scientists who claim that the primary route led from the Kra kowska Gate along the present day Kozia and Narutowicza Streets seem to be in minority (S. Michalczuk 1969).
As the basis of this analysis, the study of the results of archaeological excavations and supervision are used, which were conducted in the years 1994 - 1996 in the process of a ma jor investment altering the whole underground infrastructure
of the street (M. Gładysz 1997, M. Matyaszewski 1997a, b). A rich documentation recording the cultural layers, which aro se as a result of this work, allowed for determining the dia
grams o f stratigraphie sequence of the majority of the tren ches, and their correlation with a full diagram involving the stratigraphie units for the whole length o f the street. Such a ho listic study led to a reconstruction of the individual periods and phases of the utilisation o f the Kraków route. In effect, 16 periods were reconstructed in the history of the route, beginning with the Middle Ages and ending with the present day times.
The analysis of the oldest utilisation layers warrants a conc lusion that the origin of the Kraków route (Krakowskie Przed mieście Street) can be dated only to the end of the 15th and beginning of the 16th centuries, but only in the section betwe en the Krakowska Gate and the point where presently Staszica and Kapucyńska Streets cross Krakowskie Przedmieście. In its entirety, Krakowskie Przedmieście Street was formed during the 16th century.
The late beginnings of Krakowskie Przedmieście Street draw our attention to the route leading from the Krakowka Gate through Kozia Street and further in the direction o f south - west, alternatively, the present day Narutowicza and Nadby strzycka Streets, or Podgrodzie Street, along the valley of the Bystrzyca river. The answer to the question whether that was the oldest route to Kraków requires further archaeological and historical studies.
Katedra Archeologii UMCS w Lublinie
