Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych przez osoby fizyczne

Michał Niedośpiał

Dziedziczenie testamentowe

gospodarstw rolnych przez osoby

fizyczne

Palestra 27/10(310), 23-31

1983

MICHAŁ NIEDOSPIAŁ

DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE GOSPODARSTW ROLNYCH PRZEZ OSOBY FIZYCZNE

A r t y k u ł w s k ró c ie p r z e d s ta w ia e w o lu c ją za sa d d z ie d z ic z e n ia te s ta m e n to w e g o g o sp o d a r s tw r o ln y c h . P r ze d e w s z y s t k i m o m a w ia o n to z a g a d n ie n ie n a tle n o w e li do k .c . z 1982 r. Z g ło sz o n o te ż p o s tu la t n o w e g o u r e g u lo w a n ia z a s a d d z ie d z ic z e n ia g o sp o d a r s tw r o ln y c h .

W dziedziczeniu testamentowym gospodarstw rolnych należy wyróżnić trzy za­ sadnicze okresy: I. od dnia 18.V.,1964 r. — do dnia 4.XI.197-1 r. (art. I przep. wprow. k.c.), II. od 4.XI:1971 r. do 6.IV.1982 r. (ustawa z dnia 26X.197.1 r- zmieniająca usta­ wę kodeks cywilny — Dz. U. z 1971 r. Nr 27, poz. 252, art. 2, 3), III. od dnia 6.IV. 1982 r. (ustawa z dnia 26.III.1982 r. o zmianie ustawy — Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, Dz. U. z 1982 r. Nr 11, poz. 81, art. 2, 11). W tych trzech okresach różnie przedstawiały się zasady dziedziczenia testamentowego gospodarstw rolnych. Zostaną one omówione odrębnie. W czwartej części zostaną zgłoszone wnioski na de lege jerenda.

I

Spadkobiercą gospodarstwa rolnego lub jego części można było ustanowić w tes­ tamencie tylko osobę, która odpowiadała warunkom przewidzianym dla spadkobier­ ców powołanych z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Jeżeli gospodar­ stwo rolne zostało przeznaczone w testamencie osobie nie odpowiadającej warun­ kom, dziedziczyli je spadkobiercy ustawowi (art. 1065 k.c.).

W literaturze w zasadzie1 było rzeczą bezdyskusyjną, że art. 1059 § 1 k.c. ma przy dziedziczeniu testamentowym zastosowanie do każdej osoby fizycznej, zarówno z kręgu spadkobierców ustawowych jak też spoza tego kręgu. Spadkobiercą testa­ mentowym mogła być zatem osoba fizyczna, która spełniała warunki z art. 1059 g 1 k.c. W wypadku rodziców wystarczyło, że spełniali oni przesłanki łagodniejsze z art. 1061 k.c. Natomiast dyskusyjne były zasady dziedziczenia testamentowego na podstawie art. 1059 § 2 k.c. oraz stosowanie przepisów o tzw. zastępstwie szczególnym (art. 1060 § 2, 1062 § 2 k.c.). Dyskusja dotyczyła wykładni słowa „oso­ ba”, która odpowiada warunkom przewidzianym dla spadkobierców powołanych z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Słowo to mogło być interpreto­ wane w dwojaki sposób: 1) w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego, tzn. spadkobiercą testamentowym mogła być osoba spełniająca którąkolwiek z prze­ słanek art. 1059 k.c., lub 2) w nawiązaniu do konkretnego stanu faktycznego, tzn. spadkobiercą testamentowym mogła być osoba odpowiadająca „warunkom”, na pod­ stawie których odziedziczyłaby z ustawy spadkowe gospodarstwo rolne, gdyby do- szłc do dziedziczenia ustawowego.5 Przykład. Spadkodawca powołuje do gospcdar- 1 2

1 O d m ie n n ie ty lk o H. Ś w i ą t k o w s k i : D z ie d z ic z e n ie g o s p o d a rs tw r o ln y c h , P iP 1965, n r 7, s. 25 i na®t. Od p o g lą d u te g o a u to r p o te m o d s tą p ił, p rz y c h y la ją c się d o p o w s z e c h ­ n e g o w t e j k w e s tii s ta n o w is k a d o k tr y n y (H. Ś w i ą t k o w s k i : P ra w o r o ln e , W a rsz a w a 1966, s. 113).

2 B y ło to s ta n o w is k o w ó w c z a s o d o s o b n io n e w lite r a tu r z e . T a k z w ła sz c z a J . G w i a z d o - m o r s k i : P ra w o sp a d k o w e w z a ry sie , W a rs z a w a 1972, s. 123 i n a s t.

24

I-M i c h a l N l e d o i p i a ł _{N r 10 (310)}

stwa rolnego małoletniego wnuka A (art. 1059 § 1 pkt 4 k.c.), mimo że w chwili otwarcia spadku żyje dziecko spadkodawcy B (ojciec lub matka wnuka spadkodaw­ cy A) nie spełniające warunków z art. 1059 k.c. Przy wykładni pierwszej powołanie wnuka jest ważne (art. 1059 § 1 pkt 4 k.c.), przy interpretacji zaś drugiej powo­ łanie wnuka jest nieważne (wnuk nie spełnia wymagań z art. 1060 § 2 k.c.). Zasadna więc było stanowisko pierwsze.

Art. 1059 § 2 k.c., teoretycznie rzecz biorąc, mógł być interpretowany w trojaki sposób:

1. spadkobierca testamentowy może dziedziczyć gospodarstwo rolne, jeżeli ma kwalifikacje rolne i złoży stosowne oświadczenie, natomiast nie jest istotne dla takiego spadkobiercy testamentowego, czy spadkobiercy testamentowi lub ustawowi odpowiadają przesłankom z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c.;

2. spadkobierca testamentowy może dziedziczyć gospodarstwo rolne, jeżeli ma kwalifikacje rolnicze, złoży stosowne oświadczenie, a ponadto żaden spadkobierca ustawowy, jak również testamentowy nie może odpowiadać warunkom z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c.;

3. spadkobierca testamentowy może dziedziczyć gospodarstwo rolne, jeżeli ma kwalifikacje rolnicze i złoży stosowne oświadczenie, a ponadto żaden spadkobierca testamentowy nie może odpowiadać przesłankom z art. 1059 § 1 pkt 1, 2, 3 k.c., na­ tomiast spadkobierca ustawowy (z art. 1059 § 1 pkt 1—3 k.c.) nie wyłącza z dziedzi­ czenia takiego spadkobiercy testamentowego. W orzecznictwie przyjęto rozwiązanie trzecie.3 W doktrynie zdecydowanie przeważało rozwiązanie trzecie,4 5 znacznie zaś mniejszą liczbę zwolenników miało rozwiązanie pierwsze,6 a jeszcze mniejszą roz­ wiązanie drugie."

W orzecznictwie SN oraz (w zasadzie) w całej doktrynie przyjęto pogląd, że szczególne przesłanki wymagane przy dziedziczeniu ustawowym od tzw. zastępców szczególnych (art. 1060 § 2, 1062 § 2) nie mają zastosowania do dziedziczenia testa­ mentowego.7 Odmienne stanowisko wyrazili tylko nieliczni autorzy.8 * Przeważające stanowisko literatury było zasadne.

II

Szczególnie dyskusyjne były zasady dziedziczenia testamentowego na tle noweli do k.c. z 1971 r. Zostaną tu przedstawione rozwiązania modelowe.

Podstawowe znaczenie dla wykładni art. 1065 k.c. ma określenie znaczenia słowa „osoba powołana z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego”. Sens tego ter­ minu można rozważyć w dwóch aspektach. Osobą taką jest ten, 1) kto należy do kręgu spadkobierców ustawowych spadkowego gospodarstwa rolnego,8 lub 2) ten, kto odziedziczyłby z ustawy takie gospodarstwo.10 Rozstrzygnięcie tej kwestii ma wpływ na ustalenie zakresu podmiotowego analizowanego pojęcia oraz w znacz­ nym stopniu wpływa na sformułowanie przesłanek, którym mają odpowiadać

spad-3 P o r. n p . p o s ta n o w ie n ie S N z d n ia 15.1.1966 r. I II C R spad-3spad-36/65, O S P iK A 1967, z. 6, poz. 1spad-35. 4 P o r. n p . J . S t. P i ą t o w s k i : R o z rz ą d z a n ie g o s p o d a rs tw e m r o ln y m w d ro d z e t e s t a ­ m e n tu , P a l e s tr a 1969, n r 2, s. 56 i n a s t. 5 E. D r o z d : D z ie d z ic z e n ie te s ta m e n to w e g o s p o d a rs tw a ro ln e g o p rz e z o so b y m a ją c e k w a lif ik a c je do je g o p r o w a d z e n ia , N P 1968, n r 6, s. 939 i n a s t. « P o r. n p . J . G w i a z d o m o r s k i : op. c it., s. 121 i n a s t.

7 P o r.: u c h w a ła S N z d n ia 23.III.1970 r . I I I C Z P 98/69, O S N C P 1970, n r 12, poz. 215; J . S t. P i ą t o w s k i : o p . c it., s. 58.

8 P o r.: J . G w i a z d o m o r s k i : op. c it., s. 123 i n a s t.; S. R e j m a n : G losa do u c h w a ły SN z d n ia 28.IV.1967 r. I II C Z P 17/67, N P 1968, n r 1, s. 135 i n a s t.

8 J . S t. P i ą t o w s k i : P ra w o s p a d k o w e — Z a ry s w y k ła d u , W a rs z a w a 1979, s. 151

i n a s t.

N r 10 (310) D ziedziczenie testa m . gospodarstw ro ln ych 25

kobicrcy testamentowi. Wykładnia przepisów prawa wskazuje na to, że ustawodaw­ ca przyjął rozwiązanie pierwsze. Przykład. Spadkodawca powołuje do gospodarstwa rolnego małoletniego wnuka A, mimo że w chwili otwarcia spadku żyje jego ojciec lub matka, czyli dziecko spadkodawcy B, lecz nie spełnia ono wymagań rolnych z art. 1059 k.c. Przy wykładni pierwszej powołanie wnuka jest skuteczne (art. 1059 § 1 pkt 4 k.c.), przy interpretacji drugiej — bezskuteczne (wnuk nie spełnia wy­ magań z art. 1060 § 2 k.c.). Podstawowy problem pozostał zatem bez zmian w porów­ naniu z okresem ubiegłym.

W zakresie przesłanek wymaganych od spadkobierców testamentowych można wjmdrębnić cztery podstawowe sposoby rozstrzygnięcia tej kwestii: 1. uznać, że osoba powołana z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego powinna odpo­ wiadać przesłankom określonym w art. 1059 (art. 1061) k.c., wystarczy jednak, że spełnia ona przesłanki określone w art. 216 § 1 pkt 1, 2, 5 k.c. (la),11 lub przyjąć, że przejście na wspomniany art. 216 jest niedozwolone (lb); 2. uznać, że osoba po­ wołana z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego ma odpowiadać przy. dzie­ dziczeniu testamentowym takim przesłankom, jakich wymagałoby się od niej, gdyby dziedziczyła spadkowe gospodarstwo rolne z ustawy (art. 1059—1062 k.c.), wystarczy jednak, że osoba ta spełnia przesłanki określone w art. 216 § 1, 2, 5 k.c. (2a),11 12 13 lub przyjąć, że takie przejście na art. 216 jest niedozwolone (2b);18 3. każdy spadko­ bierca testamentowy ma odpowiadać przesłankom z art. 216 § 1, 2, 5 k.c.14 W ujęciu 1 i 2 osoby nie powołane z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego mają od­ powiadać przesłankom z art. 216 § 1 pkt 1, 2, 5 k.c. Interpretacja tekstu prowadzi do wniosku, że ustawodawca przyjął rozwiązanie la. ,

Zastanawiając się nad stosowaniem postanowień o tzw. zastępstwie szczegól­ nym do dziedziczenia testamentowego, należy stwierdzić, że teoretycznie można tu wyodrębnić dwa rozwiązania: 1) że analizowane przepisy nie mają zastosowania do spadkobrania testamentowego15 16 albo że 2) mają one zastosowanie.18 Ustawodawca przyjął rozwiązanie pierwsze.

W interpretacji art. 1059 § 2 k.c. po noweli z 1971 r. można — analogicznie jak w 1964 r. — wyróżnić trzy sprecyzowane wyżej (...) stanowiska. Po noweli k.c. z 1971 r. w doktrynie było sprawą bezdyskusyjną, że dla spadkobierców testamen­ towych spośród osób nie powołanych z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rol­ nego przyjęto rozwiązanie pierwsze. W doktrynie zdecydowanie przeważało ujęcie pierwsze,17 czyli odmiennie niż przed nowelą z 1971 r. (wtedy przeważało rozwią­ zanie trzecie). W orzecznictwie SN po noweli początkowo przyjęto rozwiązanie dru­ gie,18 a potem pierwsze.19

11 Z ob. B. . K o r d a s i e w i c z : T e s ta m e n to w e d z ie d z ic z e n ie g o s p o d a rs tw d o ln y c h , W ro ­ c ła w —W a rsz a w a —K r a k ó w —G d a ń s k 1978, s. 118 i n a s t. 12 U c h w a la SN z d n ia 20.III.1977 r . I I I C Z P 19/77, O S N C P 1977, n r 9, poz. 162. 13 P o r.: J . G w i a z d o m o r s k i : Z m ia n y p rz e p is ó w o d z ie d z ic z e n iu g o s p o d a rs tw r o l ­ n y c h , P iP 1972, n r 3, s. 32 i n a s t.; p o s ta n o w ie n ie S N z d n ia 4.IX.1974 r. I II C R N 107/74, O SN C P 1975, n r 7—8, p o z. 115. 14 P o r. E. S p i r y d o w i c z : Z ie m ia i p ra w o , W a rs z a w a 1977, s. 158 i n a s t. 15 P o r.: J . S t. P i ą t o w s k i : o p. c it., s. 156.

16 N a p r z y k ła d : u c h w a ła S N z d n ia 12.III.1975 r . I I I C Z P 1/75, O S N C P 1976, n r 1, poz. 8 (por. j e d n a k u c h w a łę w p rz y p . 12); J . G w i a z d o m o r s k i : P ra w o s p a d k o w e (...), jw . s. 327 i n a s t.

17 P o r. E . P a l u s z k i e w i c z : P rz e m ia n y w z a s a d a c h te s ta m e n to w e g o d z ie d z ic z e n ia g o s p o d a rs tw r o ln y c h , P a le s tr a 1977, n r 2, s. 20 i n a s t.

18 P o st. SN z d n ia 4.IX.1974 r . I I I CR N 167/74, O S N C P 1975, n r 7—8, poz. 115.

19 U c h w a ła S N : z d n ia 29.III.1977 r. I II C Z P 19/77, O S N C P 1977, n r 9, poz. 162 i z d n ia 6.V II.1978 r . I I I C Z P 41/78, O S N C P 1978, n r 12, poz. 227. P o r. je d n a k p o st. SN z d n ia 16.11.1977 r, III C RN 279/76, O S P iK A 1978, z. 2, poz. 28.

26 M i c h a ł N l e d o i p l a ł N r 10 (310)

III

Konieczność zmiany k.c. m.in. w tym punkcie nie ulegała wątpliwości. Uwagi d a l s z e dotyczą noweli do k.c. z 1982 r.

Na tle obecnego uregulowania należy wyróżnić dwie kategorie spadkobierców testamentowych: 1) osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych, które by­ łyby uprawnione do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po danym spadkodawcy (art. 1065 § 2 k.c.), oraz 2) inne osoby. Rozróżnienie to dotyczy oczywiście osób fi­ zycznych (por. art. 1065 §§ 1, 2 z 4). To wyróżnienie dwóch kategorii spadkobierców ma znaczenie dla określenia przesłanek, którym mają odpowiadać spadkobiercy testamentowi. Mianowicie tylko osoby należące do kręgu spadkobierców ustawo­ wych, które byłyby uprawnione do dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego z ustawy, mogą je dziedziczyć na podstawie wymagań określonych generalnie w art. 1059 pkt 2, 3. Chodzi tu o małoletniość, pobieranie nauki zawodu, uczęszczanie do szkół lub trwałą niezdolność do pracy. Przesłanek tych nie stosuje się do in­ nych spadkobierców testamentowych (art. 1065 § 1, 2 k.c.). Rozwiązanie to jest analogiczne do poprzedniego ujęcia kodeksu cywilnego; osoby nie powołane z usta­ wy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego nie mogły go dziedziczyć na podstawie art. 216 § 1 pkt 3, 4. Było to spowodowane tym, że kodeks cywilny w art. 1065 zd. 1 nie wyliczał punktów 3 i 4 § 1 art. 216 k.c. Dyskusyjne było w literaturze tylko to, kogo należało uważać za osobę powołaną z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.20 Problem ten, jak to zostanie dalej wykazane, istnieje nadal na tle obec­ nego sformułowania art. 1065 (por. § 2 tegoż artykułu).

Spadkobiercą testamentowym gospodarstwa rolnego może być każda osoba fi­ zyczna — należąca zarówno do kręgu spadkobierców ustawowych, jak i wywodząca się spoza tego kręgu — która w chwili otwarcia spadku odpowiada warunkom wy­ maganym do nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia włas­ ności (art. 1065 § 1 k.c.). Przepis ten odsyła zatem do art. 160 § 1 k.c. Spadkobierca testamentowy musi zatem stale pracować w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej albo mieć kwalifikacje do prowadzenia gospo­ darstwa rolnego (art. 160 § 1 pkt 1, 2 w zw. z art. 1065 § 1 k.c.; § 3 rozp. roi.21).

Natomiast dyskusyjne są zasady dziedziczenia testamentowego przez osoby nale­ żące do kręgu spadkobierców ustawowych. Regulujący tę kwestię art. 1065 § 2 budzi wątpliwości. To, że taka osoba może dziedziczyć na podstawie przesłanek wymaga­ nych do nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności, nie wywołuje zastrzeżeń (por. art. 1065 § 1, 160 § 1 k.c.). Chodzi jednak o to, że przepis § 2 art. 1065 k.c. taką osobę uprawnia do dziedziczenia testamentowego gos­ podarstwa rolnego także w innym wypadku.

Najpierw należy więc sprecyzować krąg spadkobierców ustawowych gospodar­ stwa rolnego. Otóż po ostatniej noweli jest on w zasadzie taki sam jak krąg spad­ kobierców ustawowych dziedziczących pozostały majątek spadkowy (art. 922—1057 k.c.). Zgodnie z art. art. 931—935 do kręgu tego należą: zstępni spadkodawcy, małżo­ nek, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa spadkodawcy (art. 1059—1060, 1062— —1063 k.c.). Do specjalnego kręgu spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego nie zaliczono Skarbu Państwa (odmiennie czynił to poprzedni art. 1063 § 1, 2 k.c.).

20 P o r. J . S t. P i ą t o w s k i: op. c it., s. 150 i n a s t.

21 R ozp. RM z d n ia 28.XI.1964 r. w s p r a w ie p r z e n o s z e n ia w ła s n o ś c i n ie r u c h o m o ś c i r o l­ n y c h , zn o sz e n ia w s p ó łw ła sn o ś c i o ra z d z ie d z ic z e n ia g o s p o d a rs tw r o ln y c h — te k s t je d n . Dz. U. z 1972 r. Nit 31, poz. 215 z m ia n y : Dz. U . z 1972 r. N r 49, poz. 317, Dz, U. z 1981 r. N r 9, poz. 36 i Dz. U. z 1982 r . N r 37, p o z. 245.

N r 10 (310) D ziedziczenie testa m . gospodarstw ro ln y ch 27

Skarb Państwa może dziedziczyć gospodarstwo rolne tylko na zasadach ogólnych (art. 1063 in fine, 935, 1058 k.c.).

Do kręgu tego zalicza się także rodziców spadkodawcy. Stosuje się do nich art. 1059 k.c.

Art. 1059 k.c. dotyczy wszystkich spadkobierców ustawowych (małżonka, krew­ nych).

Także małżonek dziedziczy z ustawy gospodarstwo rolne.

Sformułowanie art. 1065 § 2 jest, przy pewnej interpretacji, wewnętrznie sprzecz­ ne. Wstęp tego paragrafu wspomina o osobach należących do kręgu spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego, końcowe natomiast sformułowanie tekstu wy­ maga, aby była to osoba uprawniona do dziedziczenia tego gospodarstwa z ustawy. Prima focie chodzi zatem o osobę, która odziedziczyłaby spadkowe gospodarstwo rolne, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. A zatem w § 2 nie chodziłoby o każdą osobę należącą do kręgu spadkobierców ustawowych, ale tylko o taką, która odziedziczyłaby spadkowe gospodarstwo rolne. Nazwijmy to przyjęcie rozwiąza­ niem 1. Tej sprzeczności unika się, gdy przyjmie się rozwiązanie 2,22 a mianowicie że w § 2 art. 1065 k.c. chodzi o osobę należącą do kręgu spadkobierców ustawo­ wych, która jest uprawniona do dziedziczenia tego gospodarstwa z ustawy. Nato­ miast nie jest istotne, czy osoba taka na podstawie ustawy rzeczywiście dziedziczy­ łaby gospodarstwo spadkowe (np. jest powołana w drugiej kolejności). Otóż każda osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych może teoretycznie gospodarstwo dziedziczyć. Wystarczy bowiem, że powołany w pierwszej kolejności nie chce lub nie może go dziedziczyć, wtedy bowiem do spadkowego gospodarstwa rolnego przy­ chodzą osoby powołane w dalszej kolejności. Przykład. Spadkodawca powołuje do gospodarstwa rolnego małoletniego wnuka A, mimo że żyje w chwili otwarcia spad­ ku dziecko spadkodawcy B (ojciec lub matka osoby A) nie spełniające wymagań z art. 1059 k.c. Przy interpretacji pierwszej powołanie wnuka jest bezskuteczne (brak wymagań z art. 1060 k.c.), przy wykładni drugiej powołanie wnuka jest ważne (art. 1059 pkt 2 k.c.). Ponadto interpretacja druga jest zgodna ze znaczeniem ter­ minu „osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych”. Gdyby ustawodawca chciał przyjąć rozwiązanie pierwsze, to musiałby inaczej zredagować wstępną część § 2 art. 1065 k.c., mianowicie tak, że nie chodzi tu o każdą osobę należącą do kręgu spadkobierów ustawowych, lecz tylko o taką spośród nich, która dziedziczyłaby spadkowe gospodarstwo rolne.

Również wykładnia genetyczna uzasadnia rozwiązanie drugie, gdyż jest zgodna z prawdziwą treścią poprzednich redakcji art. 1065 k.c. (z 1964 i 1971 r.).23

Przyjęta interpretacja druga jest zgodna ze swobodą testowania, podstawową za. sadą prawa spadkowego. Wypływa też stąd dyrektywa interpretacyjna, żeby wszel­ kie wątpliwości w zakresie wykładni rozstrzygać na korzyść tej zasady. Odmienna wykładnia, tzn. rozwiązanie pierwsze, w znacznym stopniu ogranicza swobodę tes­ towania. Interpretacja ta zmusza często spadkodawcę do zmiany sporządzonego testamentu, aby mu zapewnić skuteczność. Niektóre rozrządzenia, które w dacie spo­ rządzenia testamentu były „skuteczne”, mogą się okazać w nowym stanie faktycz­

22 T o ro z w ią z a n ie p r z y jm u je S. W ó j c i k : N o w e u r e g u lo w a n ie w z a k r e s ie d zie d z ic z e ­ n ia g o s p o d a rs tw r o ln y c h , P ip 1982, n r 9, s. 37. O d m ie n n ie zaś, t j. ro z w ią z a n ie p ie rw s z e , p r z y j­ m u je J. S z a c h u ł o w i e z : z m ia n y u sta w o d a w c z e w p r a w ie ro ln y m , cz. II, P a le s tr a 1982, z. 8, s. 8.

23 P o r. n p . J . St. P i ą t o w s k i: op. c it., s. 148 i n a s t. (w ra z z c y to w a n ą ta m lite r a tu r ą ) . O d m ie n n e sta n o w is k o n a tle n o w e li d o k .c . z 1971 r. p r e z e n to w a ł m .in . S N (z e s ta w ia te p o ­ z y c je p o w y ż sz a p r a c a te g o ż a u to ra ).

28 M i c h a t N i e d o i p l a ł N r 10 (310) nym „bezskuteczne” — i odwrotnie. Do takich zmian testamentu spadkodawca nie będzie zmuszony przy interpretacji drugiej.

Testator nie może — w dacie sporządzenia testamentu — ustalić stanu hipote­ tycznego, jaki istniałby, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Dlatego spad­ kodawca nie mógłby ustalić, i to nie tylko w dacie sporządzenia testamentu, kto byłby jego spadkobiercą ustawowym. Prowadziłoby to często do niepewności, czy ustanowienie spadkobiercy jest skuteczne. Wykładnia ta, tzn. rozwiązanie pierwsze, unicestwia w ten sposób także funkcję społeczną i gospodarczą testamentu. Ustawa nie daje do tego podstaw. Tych niekonsekwencji nie ma przy interpretacji drugiej.

Gdyby przyjąć wykładnię pierwszą, to spadkodawca mógłby ją unicestwić przez rozrzedzenia testamentu o stosownej treści, a nie można by tego uznać za obejście prawa. Przykład. Testator powołuje w testamencie 12-letniego wnuka (W), mimo że żyje w chwili otwarcia spadku ojciec wnuka (syn spadkodawcy, D) spełniający przesłankę z art. 1059 pkt 1 k.c.; w tym samym testamencie spadkodawca wyłącza osobę D z dziedziczenia z ustawy. Powołanie wnuka jest skuteczne. Tych niekon­ sekwencji w ogóle nie ma przy interpretacji drugiej, gdyż w przytoczonym przy­ kładzie powołanie małoletniego wnuka jest zawsze skuteczne.

Przyjęta wykładnia art. 1065 § 2 k.c. jest zgodna z zasadami etycznymi. Jest ona też uzasadniana względami społecznymi i odpowiada względom gospodarczym.

Niesłuszne jest twierdzenie, że owa interpretacja druga prowadzi do obejścia przepisów o tzw. zastępstwie szczególnym (art. 1060, 1062 k.c.). Nie można przy po­ mocy testamentu obchodzić przepisów o dziedziczeniu ustawowym (art. 1060, )062 k.c.), które przecież tylko w tym porządku obowiązują. Zagadnienie nie sprowadza się do obejścia prawa, lecz do tego, czy przesłanki wymagane przez przepisy o dzie­ dziczeniu ustawowym (art. 1060, 1062 k.c.) zostały podniesione również do rangi przesłanek wymaganych przy dziedziczeniu testamentowym. Wykładnia ustawy, w tym art. 1065. k.c. prowadzi do wniosku, że kodeks cywilny tak nie uczynił. W li­ teraturze na ten temat słusznie przeważało stanowisko, że przepisów o tzw. zastęp­ stwie szczególnym nie stosuje się do dziedziczenia testamentowego.24 Nie ma potrze­ by, aby obecnie inaczej tę rzecz rozwiązywać.

Dlatego pełne uzasadnienie normatywne ma przyjęta w pracy wykładnia druga art. 1065 § 2 k.c.

Jak widać, ponowna nowela powtórzyła w art. 1065 k.c. stare wątpliwości inter­ pretacyjne, kto jest osobą powołaną z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rol­ nego. Jak wiadomo,25 termin ten był interpretowany w dwojaki sposób: I — osobą powołaną do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jest ten, kto odziedziczyłby z usta­ wy spadkowe gospodarstwo rolne, a II — osobą powołaną z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jest ten, kto należy do kręgu spadkobierców ustawowych spadkowego gospodarstwa rolnego. Rozwiązania: 1 — I i 2 — II są paralelne mimo odmiennych sformułowań tekstów art. 1065 k.c. (przed i po noweli). Ustawodawca chciał chyba przeciąć wątpliwości interpretacyjne, nie używając sformułowania dys­ kusyjnego „osoba powołana z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego”, lecz innego terminu, bardziej precyzyjnego: „osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych”, jednakże przez końcowe, niejasne ujęcie § 2 art. 1065 k.c. dał pole do odżycia poprzednich wątpliwości interpretacyjnych. Należy dodać, że inne są

24 P o r.: B. K o r d a s i e w i c z : op. c it., s. 121 1 n a s t.; J. S t. P i ą t o w s k i : op. c it., s, 155 i n a s t.

25 P o r. n p .: p o st. S N z d n ia 4.IX.1974 r . I II C R N 167/74, O S N C P 1975, n r 7—8, poz. 115; B. K o r d a s i e w i c z : op. c it., s. 111 i n a s t. (w ra z z c y to w a n ą ta r a l i t e r a tu r ą ) ; J . St. P i ą t o w s k i : o p. c it., s. 151 i n a s t.

f or io (Sio) D ziedziczenie testatn. gospodarstw to tnycfi 39

oczywiście, obecnie przesłanki wymagane od spadkobierców testamentowych (por. art. 1065 § 1, 2 z art. 1065 zd. 1 ąprzed noweli).

Fowstaje zagadnienie, jakim przesłankom ma odpowiadać osoba należąca do krę­ gu spadkobierców ustawowych. Otóż przy interpretacji 1 i 2 jest rzeczą niewątpliwą, że do osoby takiej stosuje się art. 1065 § 1 w zw. z art. 160 § 1 k.c. Chodzi tu nato­ miast o dalsze przesłanki § 2 art. 1065 k.c. Otóż przy interpretacji drugiej jest bez­ sporne, że do osoby takiej stosuje się art. 1059 pkt 2, 3 k.c. Stosowanie art. 1C5D pkt 1 jest zbędne ze względu na analogiczne sformułowanie art. 1065 § 1 k.c. Nato­ miast przy wykładni pierwszej osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych dziedziczy na podstawie testamentu gospodarstwo rolne na podstawie art. 1059 pkt 2, 3 tylko wtedy, gdyby dziedziczyła je z ustawy (art. 1065 § 2 k.c.). Przykładowo za­ tem jeżeli do kręgu spadkobierców ustawowych spadkowego gospodarstwa rolnego należy dziecko i brat spadkodawcy, przy czym dziecko spełnia przesłankę z art. 1059, a brat z art. 1059 pkt 2 lub 3, to na podstawie testamentu brat nie dziedziczył­ by gospodarstwa rolnego, gdyż nie odziedziczyłby go z ustawy — chyba że dziecko spadkodawcy „nie chce lub nie może” dziedziczyć gospodarstwa, gdyż wówczas brat mógłby je dziedziczyć na podstawie testamentu (jak również z ustawy, w bra­ ku testamentu). Skuteczność powołania brata na podstawie testamentu należy zatem do okoliczności zupełnie przypadkowych, jak nip .czy dzieoko spadek odrzuci, czy do­ żyje chwili otwarcia spadiku itd. Tej przypadkowości unika się przy interpretacji drugiej, gdyż wtedy powołanie brata byłoby zawsze skuteczne. Ponadto testator umierając nie wiedziałby, czy sporządzony przez niego testament jest skuteczny. Tej przypadkowości, niepewności unika się przy interpretacji drugiej i stąd — do­ datkowe argumenty przemawiające za nią.

Jeżeli ani małżonek, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedzieczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, to gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych (art. 1063 k.c.). Przepis ten o niezwykłej wadze jest niestety niejasno sformułowany. Dyskusyjne może być bowiem to, o kogo chodzi w końcowym sformułowaniu tekstu („spadko­ biercy na zasadach ogólnych”). Art. 1063 w tym punkcie może być dwojako inter­ pretowany. Po pierwsze (A), można przyjąć, że w końcowym ujęciu jego tekstu cho­ dzi o spadkobierców ustawowych powołanych na zasadach ogólnych. Po drugie (P), można przyjąć, że idzie tu o spadkobierców ustawowych i testamentowych. Odesła­ nie do zasad ogólnych (A, B) znaczy, że nie stosuje się tutaj szczególnych przesłanek rolnych (w interpretacji A — z art. 1059, 1060, 1062; w interpretacji B — także z art. 1065 § 1, 2 k.c.). Spadkowe gospodarstwo rolne byłoby dziedziczone według zasad powszechnego prawa spadkowego (art. 922—1057 k.c.). Nie trzeba podkreślać, jakie miałoby to znaczenie dla stosowania art. 1065 (§ 1, 2 k.c.). Otóż przepis ten przy interpretacji B miałby zastosowanie tylko wtedy, gdy są spadkobiercy usta­ wowi odpowiadający warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rol­ nego (art. 1059, 1060, 1062 k.c.). Jeżeli zaś osób takich nie ma (art. 1063), to spadek dziedziczy się — na podstawie ustawy, testamentu — według zasad ogólnych. Przy wykładni A art. 1065 k.c. miałby zastosowanie do każdego spadkowego gospodar­ stwa rolnego i bez względu na to, czy są spadkobiercy ustawowi odpowiadający wa­ runkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Wykładnia syste­ mowa art. 1063 wskazywałaby na to, że ustawodawca przyjął rozwiązanie A (przepis

dotyczy spadkobierców ustawowych — art. 1063 cz. pierwsza). Także wykładnia systemowa art. 1059—1065 k.c. wskazywałaby na interpretację A. Konstrukcja prze­ pisów bowiem jest tego rodzaju, że najpierw ustawodawca zakreśla przesłanki dzie­ dziczenia ustawowego (art. 1059, 1060, 1062 k.c.), potem dziedziczenia testamentowego (art. 1065 § 1, 2 k.c.), a dopiero na końcu określa, co dzieje się w sytuacji, gdy

30 M i c h a ł N i e d o ś p i a t N r 10 (310)

żaden spadkobierca (ustawowy, testamentowy) gospodarstwa rolnego nie spełnia przesłanek rolnych. Tak czyni właśnie dla dziedziczenia ustawowego w art. 1063 oraz dla dziedziczenia testamentowego w art. 1065 § 3 k.c. (przepisy te są paralelne). Po­ nadto taka wykładnia (B) art. 1063 cz. pierwsza in fine byłaby sprzeczna z art. 1065 (mianowicie z jego wykładnią gramatyczną, a zwłaszcza z § 2 tego artykułu). W konsekwencji zatem należy przyjąć wyłącznie rozwiązanie A.

Przy wykładni A, jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, osoba należąca do kręgu spadkobierców usta­ wowych może na podstawie testamentu dziedziczyć gospodarstwo rolne, nie spełnia­ jąc żadnych przesłanek rolnych (arg. z art. 1065 § 2, 1063 k.c.). Dzieje się tak dla­ tego, że gospodarstwo rolne dziedziczy się wówczas według zasad ogólnych (art. 902—1057) i nie wymaga się wtedy spełnienia przesłanek rolnych (art. 1063 k.c.).26 Ważne jest także powołanie w drodze testamentu do spadkowego gospodarstwa rolnego wyłącznie osoby trwale niezdolnej do pracy, należącej do kręgu spadko­ bierców ustawowych gospodarstwa rolnego27 (art. 1065 § 1 k.c.) (por. przyjętą in­ terpretację 2 na tle noweli do k.c. z 1982 r.). Przykład. Do kręgu spadkobierców ustawowych należą: dziecko spadkodawcy (art. 1059 pkt 1) oraz brat (art. 1059 pkt 3). Testator powołuje do gospodarstwa rolnego brata trwale niezdolnego do pracy. Rozrządzenie testamentowe jest ważne.

Przepisy ustawy nowelizującej kodeks cywilny stosuje się do spadków otwartych od dnia jej wejścia w życie (art. 2 § 1 ustawy). Do spadków otwartych przed tą datą stosuje się zasady dotychczasowe.28 Ustawa weszła w życie z dniem ogłoszenia, tj. od dnia 6.IV.1982 r. (art. 11).

IV

Problem dziedziczenia gospodarstw rolnych może być rozwiązany w różny sposób. Po pierwsze, ustawodawca może nie ustanawiać w tym zakresie żadnych szczegól­ nych wymagań. Taki system należałoby w przyszłości wprowadzić w naszym pra­ wie (art. 922—1057 k.c.). Właściwie takie było stanowisko w pierwszych projektach k.c. Po drugie, normodawca może poddać dziedziczenie gospodarstwa rolnego okreś­ lonym ograniczeniom, przyjmując jedno z trzech rozwiązań. Szczególne uregulowa­ nie może istnieć tylko w dziedzinie dziedziczenia, albo tylko w zakresie działu (tak jest nip. w art. 162 § 3 postęp, spadk. z 1946 r., w projektach k.c. z 1961 i 1962 r. oraz w Szwajcarii i Francji), albo też zarówno w dziedzinie powołania do spadku jak i w zakresie działu (tak jest np. w k.c.). Specjalny system dziedziczenia gospo­ darstw rolnych zapewniający ich niepodzielność, obowiązuje w RFN.29 Zakres

ogra-26 P o d o b n ie S. W ó j c i k : op. c it., s. 38. 27 P o d o b n ie S. W ó j c i k : o p . c it., s. 37. 28 P o r. a r t. LV i n a s t. p rz e p . w p ro w . k .c . o ra z a r t. 2 § 1 n o w e li do k .c . (Dz. U. z 1971 r . N r 27, poz. 252). 29 P o r.: F. B r a u n s : G e s c h ic h te d e s w e s tfä lis c h e n A n e r b e r e c h ts u n d se in e B e d e u tu n g f ü r W ir ts c h a f tlic h k e it u n d E rh a ltu n g d e r B a u e rn h ö f e , W ü rz b u rg 1938; T . K i p p , H. C o d n g : E r b r e c h t, T ü b in g e n 1978, s. 738 i n a s t. (w ra z z c y to w a n ą ta m l i t e r a tu r ą ) ; E K l u n z i g e r : A n e r b e n r e c h t u n d g e w illk ü r te E rb fo lg e , T ü b in g e n 1966; H. J . K ü h l w e t t e r : A n e r n e n r e c h t i n d e r B u n d e s r e p u b lik D e u ts c h la n d u n d s e in e S te llu n g z u r V e rfa ss u n g u n t e r b e s o n d e re r B e ­ r ü c k s ic h tig u n g d e r R e c h ts p r e c h u n g d e s B u d e s v e r fa s s u n g s g e r ic h te s (E in e h is to r is c h e u n d v e rg le ic h e n d e B e tr a c h tu n g ) , K ö ln 1967 (w ra z z l i t e r a tu r ą z e s ta w io n ą n a s. 12 i n a s t.).

Co do c y to w a n e g o s y s te m u s z w a jc a r s k ie g o — p o r .: a r t . 620—625 b is k .c . s z w a jc .; A . E s c h e r : K o m m e n ta r z u m S c h w e iz e ris c h e n Z iv ilg e s e tz b u c h , D as E rb r e c h t, t. II, Z ü ric h 1959, s. 530 i n a s t.

31

Nr 1Ó (310) N o w e p r z e p is y o c z y n s z a c h n a jm u

niczeń we wszystkich wymienionych wyżej trzech rozwiązaniach jest różny, a to stosownie do celów, które stawia sobie ustawodawca. Wszystkie te ujęcia mają swoje określone wady i zalety.

Przedstawione wyżej modele ustawodawca może odpowiednio zastosować do in­ nych sposobów nabywania prawa własności nieruchomości rolnej. Także tutaj — na tle prawa polskiego — należy zrealizować swobodę nabywania takich nieruchomości.

Zagadnienie jest jeszcze szersze przy uwzględnieniu sytuacji prawa rolnego. Rol­ nictwo powinno być sterowane przy użyciu środków cywilnych i ekonomicznych, które są wzajemnie ze sobą powiązane, stanowiąc niejako dwa oblicza tego samego medalu: prawne i gospodarcze. W związku z tym można by sformułować taką tezę pracy: należy poddać rolnictwo działaniom środków cywilnych i ekonomicznych.

Takie ujęcie uzasadnione jest w pełni względami etyczno-cywilno-ekonomicznymi (uzasadnienie ogólne). Precyzyjne wykazanie tej tezy wymagałoby co najmniej 100 stron rękopisu. Ramy niniejszego artykułu nie pozwalają na bliższe rozwinięcie tej tezy.

Co d o o m a w ia n e g o s y s te m u f ra n c u s k ie g o — p o r. n p .: M. A m e l i n e a u : L e p a r ta g e d e s e x p lo ita tio n s a g ric o le s e n F ra n c e , P a r is 1944; P . F é l i c e : S u c c e ssio n r u r a le , P a r is 1045; G. R i p e r t , J. B o u l a n g e r : T r a ité d e d r o it c iv il d ’a p re s le t r a i t é d e P la n io l, t. IV, s. 273, 321—322, 325—326, 833—805, 979 i n a s t. (w ra z z c y to w a n ą ta m lite r a tu r ą ) , P a r is 1Ł59.

STEFAN MIZERA

UWAGJ DO NOWYCH PRZEPISÓW O CZYNSZACH NAJMU ZA LOKALE MIESZKALNE I UŻYTKOWE

W a r t y k u l e p r z e d s ta w io n o z a s a d y i p ro c e d u r ą w y m ia r u n o w y c h c z y n s z ó w

n a jm u za lo k a le o ra z p o d ją to p ró b ą w y k ł a d n i r e g u la c ji p r a w n y c h w t e j d z ie ­ d zin ie .

I. Z dniem 1 października 1983 r. weszły w życie nowe przepisy czynszowe za­ warte w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 1983 r. w sprawie czyn­ szów najmu za lokale mieszkalne i użytkowe.1 Ogłoszenie wspomnianego rozporzą­ dzenia uruchomiło procedurę wymiaru nowych czynszów najmu za lokale miesz­ kalne i użytkowe, a do ustalenia wysokości tych czynszów według stawek miesięcz­ nych za 1 m2 powierzchni użytkowej, podanych szczegółowo w załączonych do roz­ porządzenia tabelach czynszów odrębnie dla lokali mieszkalnych i odrębnie dla lokali użytkowych, przepisy omawianego rozporządzenia zobowiązały wynajmują­ cych. Przez wynajmującego rozumieć należy w uspołecznionych zasobach mieszka­ niowych jednostki gospodarki uspołecznionej zarządzające budynkami (przedsiębior­ stwa lub zakłady gospodarki mieszkaniowej, a dla budynków zakładowych — za­ kłady pracy), a w odniesieniu do czynszowych budynków prywatnych — właścicieli lub zarządców tych budynków (terenowe zrzeszenia zarządców domów).

Pod względem przedmiotowym przepisy rozporządzenia odnoszą się do lokali mieszkalnych i użytkowych, objętych przepisami Prawa lokalowego (tekst jedn.: