Czy filozofia starożytna jest nadal aktualna?
Wprowadzenie Przeczytaj
Schemat interaktywny Sprawdź się
Dla nauczyciela
To, co może cię zniechęcać do filozofii, to mnogość trudnych terminów i obcojęzycznych słów. Trudno to wszystko zapamiętać. Czy do filozofowania nie wystarczy język potoczny? Oczywiście język
specjalistyczny nie zawsze będzie nam potrzebny do filozoficznej refleksji. Niekiedy może się jednak okazać bardzo pomocny. Inuici, mieszkańcy północnych regionów ziemi, mają podobno kilkaset określeń koloru śniegu. Pozwala im to lepiej funkcjonować w otaczających ich warunkach. Podobnie jest z filozofią:
bogatszy język pozwala lepiej zrozumieć pewne problemy oraz lepiej argumentować. Poznawanie języka filozofii to również doskonałe ćwiczenie dla mózgu! Nauczmy się zatem kilku terminów, które pomogą w filozoficznym opisie rzeczywistości.
Twoje cele
Poznasz podstawowe problemy ontologii.
Zastosujesz pojęcia ontologiczne do analizy różnych zjawisk.
Odkryjesz różne założenia ontologiczne wśród starożytnych filozofów.
Czy filozofia starożytna jest nadal aktualna?
Źródło: licencja: CC 0.Przeczytaj
Jedna filozofia czy wiele filozofii?
Mimo że, mówiąc o filozofii, używamy liczby pojedynczej, to za tym rodzajem ludzkiej aktywności
intelektualnej kryje się wielość koncepcji i nurtów. Można niekiedy odnieść wrażenie, że nie istnieje jedna filozofia, lecz wiele filozofii. Jest to związane z faktem, że poszczególni filozofowie różnili się nie tylko tym, jakich odpowiedzi udzielali, ale również tym, jakie pytania zadawali. Mówiąc inaczej: różne rzeczy interesowały poszczególnych myślicieli – jedni byli bardziej ciekawi, jaka jest natura świata, inni zastanawiali się, w jaki sposób ten świat poznajemy, inni jeszcze bardziej koncentrowali się nad tym, jak należy dobrze żyć.
Ta różnorodność zainteresowań spowodowała, że w przypadku filozofii można mówić o różnych jej działach. Jest to zresztą charakterystyczne dla większości dyscyplin naukowych. W biologii czym innym zajmuje się botanika (nauka o roślinach), zoologia (nauka o zwierzętach) czy też mykologia (nauka o grzybach). Oczywiście podział filozofii na różne działy nie pojawił się od razu. Pierwsi filozofowie powiedzieliby po prostu, że interesuje ich natura. Specjalizacja filozofii wykształciła się tak naprawdę dopiero w XIX wieku. Różne wątki pojawiały się jednak wcześniej – ich znajomość pomaga lepiej uporządkować nasze myślenie. Wśród głównych działów filozofii wymienia się
epistemologię, etykę i ontologię. Pierwsza z nich, czyli teoria poznania, zadaje pytania o to, w jaki sposób poznajemy rzeczywistość. Etyka to
praktyczny rodzaj refleksji, w ramach której rozważa
się, jak żyć i jakie są nasze zobowiązania wobec innych. Tematem tego materiału jest jednak ontologia – nauka o tym, co istnieje.
Sam termin ontologia pochodzi z języka greckiego, jego etymologia jest następująca: on óntos – „będący”,
„byt”’, a óntos on – „rzeczywiście będący”, „istniejący”. Termin lógos oznacza „słowo”, „naukę”’, ale też
„teorię”. Ontologia jest zatem nauką o tym, co jest. Filozofowie zadają tutaj pytania o to, jaka jest rzeczywistość, jaką ma strukturę, w jaki sposób istnieje i w jaki może istnieć, jakie są właściwości tej rzeczywistości i relacje pomiędzy poszczególnymi jej elementami. Jak zapewne wiesz, istnieje nauka, która nazywa się fizyką. Jej celem jest badanie ogólnych właściwości materii i zjawisk w niej
zachodzących. Ontologia jest nauką ogólniejszą – bada nie tylko materię, ale wszystko to, co jest.
Jeżeli brzmi to dość abstrakcyjnie, łatwiej będzie zrozumieć, czym jest ontologia, analizując konkretne przykłady.
Podstawowe pojęcia ontologii
Na początku warto zapoznać się z kilkoma wybranymi pojęciami ontologicznymi. Za każdym z nich leży pewien filozoficzny problem. Jednym z pierwszych pytań, jakie stawiała sobie filozofia, było pytanie o początek świata. Pojęciem, które tu wykorzystywano jest arché – co należy tłumaczyć jako zasadę lub prazasadę. Arché jest praprzyczyną wszystkich bytów, podstawą, z której wszystko inne powstało.
Filozofowie na różne sposoby próbowali odpowiedzieć na pytanie o arché – niektórzy twierdzili, że wszystko powstało z wody (Tales), inni, że z ziemi (Ksenofanes). Współcześnie takie odpowiedzi mogą nas bawić, zwłaszcza, że nasze wyobrażenie świata ukształtowały fizyka i astronomia. W refleksji
Popularyzatorem terminu ontologia był Chris an Wolff, niemiecki filozof żyjący w latach 1679–1754.
Źródło: domena publiczna.
pierwszych filozofów warto jednak dostrzec początkowe próby racjonalnego wyjaśnienia świata. Należy też pamiętać, że ontologia jest nauką ogólniejszą niż wspomniane fizyka i astronomia. Przedmiotem badań ontologii jest nie tylko materia, ale wszystko, co istnieje.
Termin kosmos w astronomii oznacza wszystko, co istnieje, czyli wszechświat. Termin ten pochodzi ze starożytnej Grecji, gdzie oznaczał uporządkowaną i harmonijną całość.
Źródło: licencja: CC 0.
Innym podstawowym pojęciem jest „byt”. To najbardziej ogólne pojęcie ontologiczne. Można powiedzieć, że byt to jest właśnie to, czym zajmuje się ontologia. Czym jest byt? Tym, co istnieje. W ten sposób określa się bowiem poszczególne rzeczy. Przykładowo: bytem jest książka, którą czytamy, ale też osoba, którą lubimy. Są nimi dlatego, że istnieją. Po co filozofom takie ogólne określenie? Po to, by móc
w sposób ogólny wypowiadać się o rzeczywistości, a nie tylko o konkretnych przedmiotach. Z pojęciem bytu łączy się rozróżnienie na byt realny i pomyślany. Czym innym jest bowiem książka, którą
rzeczywiście czytamy, a czym innym książka, którą myślimy. Każdy z tych bytów istnieje – ale przecież istnieją na różne sposoby.
Warto pamiętać, że istnienie i bycie nie zawsze oznaczają to samo. W filozofii tego typu niuanse terminologiczne są ważne. Na przykład to, co jest (jak chociażby nasz zły nastrój) nie zawsze istnieje – czyli nie jest obiektywnym faktem.
Analizując poszczególne byty, można posługiwać się kategoriami materii i formy. Najbardziej znane jest ich rozumienie zaproponowane przez Arystotelesa. Materia jest bezkształtnym tworzywem, z którego dany przedmiot jest zbudowany. Forma jest zaś sposobem, w jaki dany przedmiot istnieje. Przykładem jest rzeźba – jej materiał, to, z czego została ona stworzona, to właśnie materia. Natomiast jej kształt, to, jakie ma wymiary i proporcje – to forma. Nie da się wyobrazić sobie przedmiotu, który
nie miałby zarówno materii, jak i formy.
Źródło: licencja: CC 0.
Ontologiczne zagadki
Opisywanie rzeczywistości nie jest taką prostą rzeczą, jak mogłoby się wydawać. Jednym
z ontologicznych problemów jest kwestia tożsamości i zmienności. Co to znaczy, że jakiś byt istnieje?
Jako przykład przeanalizujmy kubek. Kubek posiada tożsamość, to znaczy, że jest zachowana ciągłość pomiędzy bytem, który widzieliśmy 5 minut temu, a bytem, który widzimy obecnie. Tożsamość kubka polega na tym, że kubek z przeszłości jest identyczny z tym, który jest teraz. Gdyby kubek sprzed 5 minut i kubek obecny nie był ze sobą tożsamy, to trudno byłoby nam mówić o jednym i tym samym kubku.
Kubek jest jednak dość prostym przykładem – przeanalizujmy przykład ludzkiej osoby. Jako ludzie zmieniamy się. Jaś, który ma 5 lat, różni się przecież od Jana, który ma 25 lat. Różnią się nie tylko wiedzą i zainteresowaniami; również ich ciała nie są przecież tymi samymi ciałami – komórki, z których składa się ciało, są bowiem regularnie zastępowane przez nowe. Mimo tej zmienności nadal jednak powiemy, że to jest ta sama osoba. Co jednak sprawia, że mimo tych wszystkich zmian zachowuje ona tożsamość?
Kolejnym wielkim problemem jest determinizm.
Jeżeli każdy fakt, czyli każde wydarzenie w świecie ma swoją przyczynę, to można wskazać łańcuch przyczynowo‑skutkowy, pokazujący, dlaczego coś zaistniało. Przykładowo: kubek stoi na stole, bo został postawiony tam przez Jana. Jan postawił tam kubek, bo nie mógł go utrzymać w ręku. Jan nie mógł trzymać kubka w ręku, bo zadzwonił telefon – i tak dalej. Przyczyną tego, że kubek znajduje się na stole, jest działanie Jana.
Co jednak, jeśli ten łańcuch przyczynowo‑skutkowy jest zdeterminowany, czyli ustalony od początku?
Gdybyśmy posiadali całą dostępną wiedzę o świecie, czyli wiedzieli o wszystkich przyczynach wszystkich faktów, moglibyśmy powiedzieć, co nastąpi
w przyszłości. Skoro tak, to konsekwencją jest to, że wszystkie wydarzenia są już „zaplanowane” i nie mamy na nie żadnego wpływu. W takim
zdeterminowanym świecie wolna wola nie miałaby sensu. Czy w takim razie nasze dylematy moralne miałyby sens? Ów pogląd nazywany jest fatalizmem – wiarą w przeznaczenie i nieuchronność przyszłości.
Powyższy przykład pokazuje, jak zagadnienia z poszczególnych działów filozofii przenikają się. Wiedza o tym, jak działa świat, wpływa bowiem na to, jak odpowiemy na pytanie „jak żyć?”. Etyka jest zatem powiązana z ontologią. Ta zaś jest powiązana z epistemologią – czyli pytaniem o to, jak możemy poznać to, co istnieje.
Słownik
arché
(gr. ἀρχή – początek, zasada, podstawa) termin wprowadzony do filozofii najprawdopodobniej przez Anaksymandra z Miletu, oznaczający źródło, początek, pratworzywo, przyczynę (głównie materialną) całości bytu, budulec rzeczywistości, ale jednocześnie niezmienną zasadę (naturę) istnienia; wokół problemu arche koncentrował się początkowy okres rozwoju starożytnej filozofii greckiej, od Talesa po Arystotelesa
byt
Nauka zna zjawisko zwane efektem motyla. Polega ono na tym, że nawet najmniejsza zmiana w świecie może mieć nieprzewidywalne konsekwencje. Ruch skrzydeł motyla na jednej półkuli może w dłuższym okresie spowodować burzę piaskową na drugiej półkuli.
Źródło: licencja: CC 0.
podstawowe pojęcie ontologiczne, które oznacza to, co istnieje
determinizm
(łac. determinare – oddzielić, ograniczyć, określić) koncepcja filozoficzna, według której wszystkie wydarzenia są konsekwencją innych wydarzeń; nie istnieją zatem rzeczy przypadkowe, wszystko ma swoją przyczynę
istnienie
podstawowa kategoria ontologiczna i metafizyczna; oznacza ono cechę każdego bytu; w klasycznej filozofii każdy byt składa się ze swojej istoty (czyli tego, czym jest) oraz istnienia (czyli faktu bycia)
ontologia
(gr. on óntos – będący, byt, óntos on – rzeczywiście będący, istniejący; logos –słowo, nauka,
teoria) jeden z głównych działów filozofii, który zajmuje się badaniem tego, co istnieje, w najbardziej ogólny z możliwych sposobów
Schemat interaktywny
Polecenie 1
Poniżej znajduje się grafika, która pokazuje, w jaki sposób wybrani starożytni filozofowie podchodzili do zagadnienia tożsamości i zmienności bytu. Poszukiwali oni arché – czyli prazasady, dzięki której świat istnieje. To abstrakcyjne zagadnienie ma istotne konsekwencje praktyczne. Jeżeli uznamy, że świat jest zmienny i nie ma w nim nic stałego, to czy będziemy mogli stworzyć jakąkolwiek wiedzę?
Starożytna filozofia to pierwsze próby stworzenia naukowego obrazu świata – czyli takiego, który oparty jest na rozumie. Z punktu widzenia dzisiejszej wiedzy naukowej te rozważania wydawać się mogą zabawną anegdotą, bo przecież wiadomo, że świat jest zbudowany inaczej. Czy to oznacza, że starożytni filozofowie nie mieli w ogóle racji? Zapisz swoje wnioski.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Przyjrzyj się opisom poszczególnych koncepcji i zastanów się, jaka logika za nimi stała, a następnie spróbuj odnaleźć ślady tej logiki we współczesnej wiedzy i metodzie naukowej. Przykładowo: teoria atomizmu, czyli przekonania, że rzeczy składają się z drobniejszych elementów, jest fundamentem współczesnej fizyki. Co jednak z pozostałymi teoriami?
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się
Ćwiczenie 1
Połącz w pary nazwy dziedzin filozofii z pytaniami, które się w ich ramach zadaje.
Co możemy poznać?, Jak powinniśmy żyć?, Jak zbudowany jest świat?
ontologia
epistemologia
etyka
Ćwiczenie 2
Uzupełnij poniższe zdanie, które wyjaśnia różnice pomiędzy ontologią a fizyką. Uwaga: kilka odpowiedzi jest błędnych.
stosowaną, metafizyka, filozofia, przyrodniczą, praktyczną, ontologia, fizyka
... jest nauką ..., która zajmuje się badaniem materii i energii. W odróżnieniu od niej ... bada strukturę całej rzeczywistości w najogólniejszy z możliwych sposobów.
Ćwiczenie 3
Zaznacz wszystkich filozofów wymienionych w materiale, którzy zgadzali się z tym, że wszechświat w swojej istocie jest stały, a zmienność jest tylko złudzeniem.
Tales Heraklit Parmenides Platon
Ćwiczenie 4
W materiale przedstawiono różnice pomiędzy bytem materialnym a bytem pomyślanym.
Przyporządkuj poniższe elementy do tych dwóch kategorii.
Yeti, krzesło, jednorożec, legenda, książka z legendami, atom, teoria naukowa, deszcz
Byt materialny
Byt pomyślany
Ćwiczenie 5
Arystoteles zaproponował, by każdy byt analizować pod względem jego materii oraz formy.
W poniższej tabeli znajdziesz przykłady różnych bytów. Umieść wyrazy w odpowiednich miejscach tabeli. Uwaga: kilka odpowiedzi jest błędnych.
krzesło, dom, człowiek, rzeźba, skóra, objętość, kolor, dłuto
byt forma materia
krzesło dom człowiek rzeźba
Ćwiczenie 6
Przeprowadźmy następujący eksperyment myślowy. Przypuśćmy, że masz spodnie. Pewnego dnia w spodniach robi się dziura, więc przyszywasz łatę. Po kilku dniach pojawia się kolejny ubytek i kolejna łata. Sytuacja się powtarza i pewnego dnia okazuje się, że łat jest więcej niż oryginalnego materiału.
Czy można powiedzieć, że spodnie z samymi łatami to wciąż te same spodnie co na początku?
Ćwiczenie 7
Pomyśl o tym, jaki jest sens nauki historii filozofii. Patrząc z perspektywy współczesnej nauki, wiele starożytnych teorii filozoficznych, szczególnie tych dotyczących budowy wszechświata, okazało się błędnych. Zastanów się jednak i oceń, czego mogą nauczyć nas, współczesnych, starożytni
filozofowie?
Ćwiczenie 8
Jak myślisz, czy posiadasz wolną wolę? Uzasadnij swoje stanowisko.
Dla nauczyciela
Autor: Ewa Orlewicz Przedmiot: Filozofia
Temat: Czy filozofia starożytna jest nadal aktualna?
Grupa docelowa:
III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy Podstawa programowa:
Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Pojęcie filozofii. Uczeń:
2) wymienia i charakteryzuje ważniejsze dyscypliny filozofii: metafizyka (ontologia), epistemologia, etyka, filozofia przyrody, antropologia filozoficzna, teologia filozoficzna, filozofia piękna i sztuki (estetyka), filozofia polityki;
II. Pierwsze pytanie filozoficzne: co stanowi archē świata? Uczeń:
4) dostrzega w metodzie jońskich filozofów przyrody zalążek empirycznej metody naukowej: obserwacja zjawisk przyrodniczych oraz wysuwanie hipotez wyjaśniających te zjawiska.
III. Pierwsze spory filozoficzne. Uczeń:
2) dyskutuje na temat „czy rzeczywistość w swej istocie jest zmienna, czy niezmienna?”, przedstawiając argumenty na rzecz wariabilizmu (Heraklit) oraz statyzmu (eleaci);
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.
Cele lekcji (językiem ucznia):
Poznasz podstawowe problemy ontologii.
Zastosujesz pojęcia ontologiczne do analizy różnych zjawisk.
Odkryjesz różne założenia ontologiczne wśród starożytnych filozofów.
Cele operacyjne. Uczeń:
pojmuje rolę filozofii jako fundamentalnego składnika dziedzictwa kultury śródziemnomorskiej;
zna i charakteryzuje główne dyscypliny filozoficzne, opisuje ich problematykę i posługuje się odpowiednią terminologią;
rozwija krytyczne myślenie i sprawności logiczne poprzez analizę wybranych pytań i argumentów filozoficznych.
Strategie nauczania:
konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:
ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.
Formy pracy:
praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg lekcji Przed lekcją:
1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‑materiał: „Czy filozofia starożytna jest nadal aktualna?”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się przed zajęciami z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i rozwiązanie ćwiczeń nr 1 i 2 z sekcji „Sprawdź się”.
Faza wprowadzająca:
1. Nauczyciel, po zalogowaniu się na platformie i wyświetleniu e‑materiału, odczytuje uczniom temat zajęć oraz cele, a następnie prosi, by na ich podstawie uczniowie sformułowali kryteria sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Nauczyciel, za pomocą raportu dostępnego w panelu użytkownika, weryfikuje przygotowanie uczniów do lekcji: sprawdza, kto wykonał zadane ćwiczenia. Wybrany uczeń rozpoczyna wstępną dyskusję na temat Czy filozofia starożytna jest nadal aktualna?,
przedstawiając i uzasadniając swoje stanowisko. Po zakończeniu dyskusji chętna lub wybrana osoba przedstawia swoje wnioski.
Faza realizacyjna:
1. Uczniowie pracują w parach, zapisując przykłady pytań, jakie można by zadać na gruncie ontologii.
Po wyznaczonym czasie wybrana lub chętna para wyznacza drugą parę w klasie i zadaje im przygotowane przez siebie pytania, następnie musi odpowiedzieć na pytania zadane przez adwersarzy.
2. Praca z multimedium. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej materiał z sekcji „Schemat interaktywny”. Wybrany uczeń odczytuje na głos oba polecenia. Pierwsze z nich klasa wykonuje w drodze krótkiej dyskusji. Następnie nauczyciel dzieli uczniów na sześć grup – tyle, ile punktów znajduje się w schemacie. Każdy zespół opracowuje odpowiedź na drugie polecenie, ilustrując je odpowiednimi przykładami dziedzin i teorii naukowych. Po wyznaczonym czasie następuje prezentacja efektów pracy poszczególnych grup. Nauczyciel omawia z uczniami ich propozycje.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Uczniowie indywidualnie rozwiązują ćwiczenia nr 3‑5. Nauczyciel kontroluje poprawność wykonanych zadań, udzielając uczniom informacji zwrotnej.
Faza podsumowująca:
1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”, omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów, udzielając im tym samym informacji zwrotnej.
2. Jako podsumowanie uczniowie wykonują ćwiczenie nr 8: Jak myślisz, czy posiadasz wolną wolę?
Uzasadnij swoje stanowisko. Omówienie odpowiedzi na forum klasy.
Praca domowa:
1. Napisz referat na temat: Opisz arché dyscypliny naukowej, która Cię najbardziej interesuje.
Materiały pomocnicze:
Władysław Krajewski, Ontologia, Warszawa 1959.
Dlaczego filozofia? Filozofia a świat współczesny, doświadczenia źródłowe, drogi do filozofii,
„Filo‑Sofija” 26(2014/3), s. 237–256.
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:
Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Schemat interaktywny” do podsumowania lekcji.
