Mieczysław Kawa
Próba uściślenia podstawowych
pojęć związanych ze zmianami
użyteczności i wartości środków
trwałych
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 2, 25-35
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. II, 2 SECTIO H 1968
Z K a te d r y R a c h u n k o w o ś c i W y d z ia łu E k o n o m ic z n e g o U M CS K ie r o w n ik : dr M ie c z y s ła w K a w a
M i e c z y s ł a w K A W A
P róba uściślenia podstaw ow ych pojęć zw iązanych ze zm ianam i użyteczności i w artości środków trw ały ch
Sur la précision des notions fondamentales concernant les changem ents de l ’utilité et de la valeur des m oyens durables de production (instruments de travail)
Je d n ą z cech licznych publikacji, jakie ukazały się w o statnim czasie na tem at am o rty zacji środków trw ały ch , jest nieścisłość w y stępu jących w nich pojęć, ich um ow ny ch arak ter. Rzadko w której dziedzinie operuje się tak przestarzały m i i nieadekw atnym i pojęciam i, jak w teorii am o r tyzacji. Nie trzeb a udow adniać, że niedokładna a p a ra tu ra pojęciowa nie u łatw ia ani w yjaśn ien ia, ani praw idłow ego rozw iązania teoretycznych i p rak ty czn y ch zagadnień. Przeciw nie — zaciem nia, a niekiedy może n aw et prow adzić do w ypaczenia istoty badanych zjaw7isk.
Dlatego w yd aje się, że będzie na czasie podjęcie próby zrew idow ania tra d y c y jn y c h pojęć zw iązanych bezpośrednio z am ortyzacją i zastąpienie ich now ym i pojęciam i, które będą lepiej odzw ierciedlały treść odpow ia dający ch im zjaw isk. Je st to konieczne przede w szystkim z p u n k tu w i dzenia ścisłości sy stem aty k i naukow ej. P onadto m a to rów nież p ra k tyczne znaczenie dla lepszego w y jaśnien ia i zrozum ienia sedna rzeczy.
1. JEDNOŚĆ WARTOŚCI UŻYTKOWEJ I WARTOŚCI ŚRODKÓW TRWAŁYCH
W edług teorii w artości, p ro d uk cyjn e środki trw ałe stanow ią n ierozer w alnie ze sobą zw iązaną i przez siebie uw arun ko w an ą j e d n o ś ć w a r tości użytkow ej i w artości. Jedność ta w yraża się w ty m , że aczkolw iek źródłem i m iarą w artości środków trw ały ch jest uprzedm iotow iona w nich społecznie niezbędna p raca ludzka, to w aru nk iem ucieleśnienia w artości i jej m aterialn y m nosicielem jest użyteczność środków trw ały c h
w procesie w y tw a rz an ia dóbr m aterialn ych . Z tego w zajem nego pow ią zania w artości użytkow ej i w artości w ynika, iż jakiekolw iek zm iany w zakresie użyteczności p ociągają za sobą odpow iednie zm iany w arto ści.1
Na w artość użytkow ą środków trw a ły c h skład a się całokształt ich tech n iczn o -ek sp lo atacyjn y ch właściw ości, w śród k tó ry ch d ecydujące zn a czenie posiadają: tech niczn a spraw ność, zastosow alność (zakres sp ecjali zacji), no rm y techniczne zużycia m ateriałó w , paliw a i energii napędow ej, m ożliwości stosow ania m ateriałó w zastępczych, stopień autom atyzacji, zakres i pracochłonność koniecznej obsługi, w ydajność, długotrw ałość funkcjo n o w an ia, czasokres cykli rem o nto w ych itp. Tak szeroko pojętej użyteczności p ro d u k cy jn ej nie m ożna utożsam iać z pojęciem mocy, w zględnie ze zdolnością lub p oten cjałem p ro du kcyjn ym . Przytoczone bow iem określenia w y znaczają tylko n iek tó re elem en ty użyteczności, ale jej nie w yczerp u ją. Ze w zględu na b rak odpow iedniego w skaźnika sy n tetycznego, użyteczność środków trw a ły c h trzeb a określać przy pom ocy całego szeregu zindyw idu alizow anych w skaźników techniczno-ekonom icz nych oraz n orm technicznych.
2. ZUŻYCIE TECHNICZNE ŚRODKÓW PRACY FUNKCJONUJĄCYCH W PROCESIE PRACY
W artość użytkow a środków trw ały c h nie jest w łaściw ością stałą i n ie zm ienną w czasie. M imo w ysokiego stopnia u trw ale n ia techniczno- -ek sp lo atacy jn y ch w łaściw ości, środki trw ałe tra c ą z czasem sw oją u ży teczność p ro d u k cy jn ą. P rzy czy n y stopniow ego obniżania, a w końcu cał kow itej u tra ty użyteczności m ogą być w ielorakie, p rzy czym każda z nich może w ystąpić oddzielnie lub w pow iązaniu z innym i przyczynam i. G łów ną p rzyczyną stopniow ej u tra ty użyteczności gospodarczo czynnych obiektów jest przede w szystkim zużyw anie się środków trw a ły c h w p ro cesie pracy. Biorąc bezpośredni lub pośredn i udział w produkcji, środki trw a łe u leg ają cząstkow em u zużyciu, k tó re z uw agi na przyczynę po w stan ia określić m ożna m ianem z u ż y c i a p ro d u k cy jn eg o.2
Zużycie pozostaje w ścisłym i bezpośrednim zw iązku przyczynow ym z p ro d u k cy jn y m w yk o rzy stan iem środków trw ały ch . Gospodarcza bez czynność nie pow oduje zużycia w ścisłym tego słow a znaczeniu. W spół zależność zużycia od pro d ukcy jneg o u ży tko w an ia n ajd o b itn iej w yraził
1 K. M a r k s : Kapitał, t. I, Książka i Wiedza, Warszawa 1951, s. 214.
2 M. K a w a : Dynamik a procesu technicznego zu żyw ania się produkcyjnych
środków tr w ałych a ich amortyzacja, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekono
G rossm ann w lap id arn y m sform ułow aniu: „Ohne B enutzung keine A b n u tzu n g .” 3 Podobne stanow isko zajm u je S ch m alenbach.4
N auki techniczne o k reślają zjaw isko zużycia jako rez u lta t d e stru k - cyjn y ch zm ian fizyko-chem icznych, zachodzących w m aterii środków trw a ły c h.5 Zależnie od c h a ra k te ru tych zm ian rozróżnia się zużycie m e chaniczne i zużycie chemiczne. Pierw sze z nich uzew n ętrznia się n a j ogólniej w zm ianach k ształtu i objętości, spow odow anych głów nie ście raniem się pow ierzchni ruchom ych. W skutek tarcia np. i nacisku d efo r m u ją się łożyska m aszyn, tęp ieją części tnące, powiększa się przekrój cylindrów w m otorach, ściera się pow ierzchnia szyn kolejow ych itp. Zużycie zaś chem iczne polega na osłabieniu s tru k tu ry m olekularnej m a te ria łu pod w pływ em procesów elektrochem icznych i u tleniania. Jako typow y p rzy k ład zużycia chemicznego m ożna w ym ienić tzw. „zm ęczenie” m ateriału .
Nieznaczne i najczęściej dla gołego oka niedostrzegalne zm iany fi zyko-chem iczne pow odują zasadnicze zm iany w zakresie techniczno- ek sp lo atacyjn y ch w łasności środków trw ałych. Jeśli użyteczność środków trw ały c h w yobrazim y sobie jako volum en potencjalny ch usług p ro d u k cy jny ch 6, to w m iarę n a ra stan ia zużycia z jednej stro n y w yczerpyw ać się będzie stopniow o zasób m ożliw ych usług, a z drugiej stro n y ulegnie zm niejszeniu intensyw ność, lub pogorszy się jakość w ykorzy stany ch usług, w zględnie spadek intensyw ności w ystąpi łącznie z pogorszeniem jakości usług. T e rb o rg h7 nazyw a spadek intensyw ności św iadczonych usług d eg rad acją ilościową (quantitative degradation), a pogorszenie jakości — deg rad acją jakościow ą (qualitative degradation). D egradacja ilościowa m aszyn przejaw i się p raktycznie najczęściej w zm niejszonej w ydajności, n ato m iast d eg rad acja jakościow a — we wzroście w y b ra k o w an ych produktów na sk utek m niej dokładnej obróbki. Jednocześnie w n astęp stw ie obu form d eg radacji zwiększy się częstotliw ość i zakres koniecznych rem ontów oraz w zrosną koszty eksploatacji m aszyn w po staci zwiększonego zużycia m ateriałów , paliw a, energii napędow ej i ro bocizny.
3 H. G r o s s m a n n : Die Abschreibung vom Standpunkt der Unternehmung
insbesondere ihre Bedeutung als Kostenfaktor, Industrieverlag Spaeth und Linde,
Berlin 1925, s. 31.
4 E. S c h m a l e n b a c h : Dynamische Bilanz, Westdeutscher Verlag, 12 A uf lage, Köln und Opladen 1956, s. 92.
5 P. P a w ł ó w : Snasziwanije i amortizacija osnownych fondow, Gosfinizdat, Moskwa 1957, s. 112.
6 L. K ä f e r : Die Betriebsrechnung, Zürich 1943, s. 87; E. K o s i o l : Anlagen
rechnung, Theorie und Praxis der Abschreibungen, Betriebswirtschaftlicher Verlag
Dr Th. Gabler, Wiesbaden 1955, s. 31.
7 G. T e r b o r g h : Dynamic Equipment Policy, McGraw-Hill, New York 1949, s. 18.
Isto ta zużycia p rod u k cyjn ego w y raża się zatem głów nie i przede w szystkim w ilościow o-jakościow ych zm ianach tech n iczn o -ek sp loatacy j nych w łasności środków trw ały c h . P oniew aż zm iany te pow odują obni żenie użyteczności, wobec tego zużycie p ro d u k cy jn e środków trw ały ch m ożna i n ależy zdefiniow ać jako stopniow ą u t r a t ę w artości u ży t k o w e j.8
Skoro isto ta zużycia p rzejaw ia się nie ty le w cechach fizyko-chem icz nego rodzaju , jak głów nie w stopniow ej u tra c ie w artości użytkow ej, to rozpow szechnione w lite ra tu rz e ekonom icznej o kreślenia zużycia p ro d ukcyjnego p rzy m io tn ik iem „ m a te ria ln e ” lub „fizyczne” są nieścisłe. M aterialność w zględnie fizyczny c h a ra k te r nie w yczerp u ją treści odpo w iadającego im zjaw iska, a ponadto prow adzić m ogą do m ylny ch sko jarzeń m yślow ych. Z sem anty cznej w y k ła d n i w y rażen ia „zużycie m ate ria ln e ” m ożna by dom niem yw ać, że przedm iotem zużycia jest m aterialne tw orzyw o, z którego zbudow ano środek trw ały , a m iarą pow stałego zużycia będzie w yłącznie ilościow y u b y tek tego tw orzyw a. Tym czasem w rzeczyw istości u b y te k m aterialn eg o tw orzyw a jest najczęściej m in i m aln y i nied o strzeg aln y , a poza ty m nie zawsze decyd uje o pow staniu i ro zm iarach zużycia. W p rzy p a d k u np. d ocierania d etali m aszyn lub m otorów u b y tek m a te ria łu części trą c y c h nie tylko nie w yw ołu je zużycia w znaczeniu obniżenia w arto ści użytk ow ej, ale przeciw nie — podnosi spraw ność tech n iczn ą danej m aszyny czy m otoru. P rz y zużyciu chem icz nym w ogóle nie w y stę p u je p om niejszenie m aterialn eg o tw orzyw a, a je d nak „zm ęczenie” m a te ria łu pew nych elem entów m aszyn lub k on stru k cji przesądza o ich zużyciu i w yklucza m ożliwość dalszego użytkow ania. P o n adto gdyby u b y tek tw o rzy w a b ył w y k ład n ik iem zużycia, to całko w ite zużycie środków trw a ły c h by łob y rów noznaczne z kom pletnym zniszczeniem ich m ate ria łu . A przecież środki trw ałe n aw et w stanie całkow itego zużycia zachow ują zasadniczo p ełną m asę i w szystkie ele m en ty k o n stru k c y jn e , sk ład ające się n a pierw o tn ą postać, a niektóre z ty ch elem entów n a d a ją się n a w e t do dalszego użytkow ania. Tylko w stosunkow o rzad k ich p rzy p ad k ach u tra ta w artości użytkow ej spro w adza się do zm n iejszenia su b sta n c ji m a te ria ln e j w n astęp stw ie zużycia. Ma to m iejsce p rzykładow o przy zużyciu szyn kolejow ych i tra m w a jo w ych, p rzy zużyciu n aw ierzch n i dróg, ulic itp.
M eryto ry czn e n ied o sta tk i k w estionow anych określeń sk łan iają do szu kan ia b ardziej adek w atn ego w yrażenia. P rzedm iotem zużycia są te c h n iczn o-ek sp lo atacy jn e w łasności, k tó re sk ła d a ją się na w artość użytkow ą środków trw ały ch . W artość u żytkow a w odniesieniu do pro d u k cy jn y ch środków trw ały c h posiada w gruncie rzeczy c h a ra k te r techniczny i
dla-8 P a w ł ó w : op. cit., s. 110. Hansrudolf von B r i e l : Die Ermittlung der w i r t
tego w y daje się, że najw łaściw szym określeniem dla zjaw iska zużycia p ro d u kcyjnego będzie — ze w zględu na jego istotę i c h a ra k te r — zużycie t e c h n i c z n e . P rzy m io tn ik „techniczne” n ajp ełniej oddaje techniczno- -p ro d u k c y jn ą treść zjaw iska i ty m sam ym w yklucza możliwość błędnej in te rp re ta c ji.
3. NATURALNE NISZCZENIE PRODUKCYJNIE CZYNNYCH I BEZCZYNNYCH ŚRODKÓW TRWAŁYCH
Zużycie pro d ukcyjn e jest głów ną, ale w cale nie jed y n ą przyczyną sukcesyw nie obniżającej się użyteczności środków trw ałych . Niezależnie od produkcyjnego użytkow ania, n a użyteczność środków trw ały c h od d ziały w ają także siły przyrody, a zwłaszcza czynniki atm osferyczne. Pow ietrze np. obok sw ych podstaw ow ych składników zaw iera p arę w odną, d ro bn o ustro je oraz zanieczyszczenia m echaniczne i gazowe, które w p ływ ają niszcząco na m ateriał, z jakiego zbudow ano środki trw ałe. N adm ierna wilgoć pow oduje korozję m etali, paczenie i b u tw ienie drew na, w ietrzenie i kruszenie kam ieni i zapraw budow lanych. Podobnie de stru k c y jn y w pływ w y w ierają zanieczyszczenia pow ietrza: kurz, pył, gazy oraz takie zjaw iska atm osferyczne, jak ciśnienie i tem p e ra tu ra pow ietrza, w iatry , m gła, rosa, deszcz, śnieg itp. Niszczenie m ate ria łu w yw ołuje częściową u tra tę tech niczno-eksploatacyjnych w łasności, a więc w artości użytkow ej środków trw ałych.
U tra ta użyteczności środków trw ały c h w sk utek niszczącego działania sił przy ro d y nie jest bezpośrednio zw iązana z prod u k cy jn y m u ży tk o w a niem środków trw ały ch . Siły p rzy ro d y oddziaływ ają niszcząco zarów no n a pro d u k cy jn ie czynne, jak i bezczynne środki trw ałe. Sam fak t istn ie nia n araża środki trw ałe na d e stru k c y jn y w pływ czynników atm osfe rycznych. Z tych w zględów określenie tego zjaw iska nazw ą zużycia jest niew łaściw e, gdyż nie pozostaje w zw iązku przyczynow ym z użytkow a niem . Poniew aż u tra ta użyteczności jest tu ta j n a tu ra ln y m następstw em niszczącego działania przyrodzonych praw n a tu ry , dlatego w y d aje się, że n ajstosow niejszą nazw ą dla określenia tego zjaw iska będzie — n i s z c z e n i e n a tu ra ln e .
Szczególnym przy p ad kiem natu raln eg o niszczenia są częściowe lub całkow ite zniszczenie środków trw ały ch , spowodow ane przez nadzw y czajne zjaw iska p rzy ro d y i klęski żywiołowe, jak trzęsienie ziemi, powo dzie, h u rag a n y pożary itp., a ponadto przez w ojny najrozm aitszego rodzaju k a ta stro fy i aw arie. Cechą ch arak tery sty czn ą ty ch przyczyn jest ich n ad zw yczajn y c h a ra k te r i nieregularność w ystępow ania.
4. TECHNICZNO-EKONOMICZNE STARZENIE SIĘ ŚRODKÓW TRWAŁYCH
Techniczne zużycie i n a tu ra ln e niszczenie należą do p rzyczyn bezpo średnio oddziaływ ających n a pom niejszenie użyteczności środków trw a łych. P o d bezpośrednim w pływ em zużyw ania i n atu ra ln e g o niszczenia tech n iczn o -ek sp lo atacy jn y ch w łasności, środki trw a łe tra c ą cząstki swej p ierw o tn ej użyteczności. J e s t to u tra ta a b s o l u t n a , m ierzona w odnie sieniu do sta n u pierw otnego, tj. ta k ie j użyteczności, jak ą d ane środki trw ałe posiadały w stan ie now ym , w m om encie p rzekazania ich do eksploatacji.
N iezależnie od przyczyn bezpośrednich, na proces m alejącej użytecz ności środków trw a ły c h oddziaływ ają także przy czyny pośrednie, w śród k tó ry ch głów ną rolę o dgryw a postęp techniczno-ekonom iczny. W każdym sposobie p ro d u k cji n a jb a rd zie j dynam iczny m i rew o lu cy jn y m czynni kiem są środki pracy, a zw łaszcza m aszyny i urządzen ia techniczne, k tóre z rozw ojem n a u k i u leg ają ustaw iczn ym zm ianom k o n stru k cy jn y m . D zięki w y nalazkom i różnego rod zaju ulepszeniom , now e m aszyny i urząd zen ia techniczne re p re z e n tu ją w sto su n ku do analogicznych s ta ry ch obiektów w yższą w artość użytkow ą, p rzejaw iającą się najogólniej: albo w zw iększonej w ydajno ści, albo w ulepszonej jakości św iadczonych usług, albo w oszczędności kosztów eksploatacji, w zględnie w kom binacji tych trzech możliwości.
W raz z doskonaleniem tech n iczn o -ek sp lo atacy jn y ch w łasności m aszyn i urząd zeń tech n iczn y ch zm ien iają się rów nież technologiczne m etody i org anizacja p ro d u k cji, w prow adza się do p ro d u k cji nowe m ate ria ły i w y tw a rz a się now e p ro d u k ty , bardziej odpow iadające p an u jącej m odzie i popytow i konsum entów . R acjonalizacja środków , m etod i organizacji p ro d u k cji um ożliw ia z kolei w y tw arzan ie w artości u żytkow ych m n ie j szym n ak ład em p rac y społecznej i dlatego postęp techniczny jest rów no cześnie synonim em ogólnego postępu ekonom icznego.9
Z m iany rzeczow ych czynników , m etod i organizacji pro d u k cji ogra niczają stosow anie w p ro d u k cji s ta ry c h środków trw ały ch , pochodzących z poprzedniego, niższego poziom u techniczno-ekonom icznego. W now ych w a ru n k a ch sta re śro dk i trw a łe m im o zachow ania sw ych pierw o tny ch w łasności tech n iczn o -ek sp lo atacy jn y ch w stan ie niezm ienionym , tracą swą użyteczność ale nie w sposób bezw zględny, jak w p rzy p ad k u zużycia i n a tu ra ln e g o niszczenia, lecz r e l a t y w n i e — w stosunku do now ych,
9 O. L a n g e : Z przem ów ien ia na IV Plenum K C PZPR, Książka i Wiedza, Warszawa 1960, s. 153. O. S c h u l z - M e h r i n : Die kalkulatorischen Posten (A b
schreibung, Verzinsung, Unternehmerlohn, Wagnis) in der Kostenrechnung, Preis kalkulation und Erfolgsrechnung, VDI — Verlag GMBH, Berlin 1943, s. 6.
udoskonalonych środków trw a ły c h.10 Nowy poziom techniczny w a ru n k u je rela ty w n ą u tra tę użyteczności stary ch środków trw ałych .
Z jaw isko rela ty w n ej u tra ty użyteczności środków trw ały c h w sk u tek postępu techniczno-ekonom icznego określa się zw ykle w lite ra tu rz e eko nom icznej nazw ą „zużycie m o raln e” . W yrażenie to pochodzi z Kapitału M ark sa.11 A uto r Kapitału użył go dla przeciw staw ienia jako m etafory, czego dowodzi z n a jd u jąc y się p rzy nim zw rot: ,,że się tak w y rażę.” W dosłow nym znaczeniu oba człony w yrażenia „zużycie m o ralne” są n ie ścisłe. T erm in „zużycie” wiąże się przyczynow o z użytkow aniem i w zw iązku z ty m jest w łaściw ym określeniem tylko dla ty ch zjaw isk fizyko-chem icznych, k tóre są bezpośrednim następstw em u ży tk ow ania.12
W yraz „m o raln e” jest pojęciem z zakresu etyki i jako takie nie nad aje się dla określenia i oceny zjaw isk n a tu ry technicznej. Zastrzeżenia budzą także próby zastąpienia słow a „m o raln e” przez słowo „ekonom iczne.” Zużycie ekonom iczne jest ekonom icznym odpow iednikiem zużycia tec h nicznego i sensu stricto stanow i m iarę jego w artości. Rozszerzająco można zużycie ekonom iczne in terp reto w ać jako k ry te riu m oceny celowego, a więc ekonom icznie uzasadnionego zużycia technicznego. O drzucić trzeb a rów nież tak ie m etafizyczne określenia, jak „zużycie n iem a te ria ln e ” lub „zużycie id ealn e”. W ydaje się, że najodpow iedniejszym określeniem dla zjaw iska rela ty w n ej u tra ty w artości użytkow ej w skutek postępu tec h nicznego będzie techniczno-ekonom iczne s t a r z e n i e się środków trw ały ch .
5. DEPRECJACJA ŚRODKÓW TRWAŁYCH
Z dotychczasow ych rozw ażań w ynika, że zużycie techniczne, n a tu raln e niszczenie i techniczno-ekonom iczne starzenie się środków trw a łych są k ategoriam i technicznym i, poniew aż ich istota w yraża się w bez w zględnym lub w zględnym obniżeniu w artości użytkow ej środków trw a ły c h.13 Na sk u tek ścisłego pow iązania w artości użytkow ej z w artością, procesow i m alejącej użyteczności środków trw ały ch tow arzyszy rów no legły w czasie i ró w ny co do wielkości spadek w artości. Zjaw isko zm n iej szającej się w artości środków trw ały ch , ro zpatryw an e w oderw aniu od procesu p racy p ro d u k cy jn ej, można nazw ać najogólniej d e p r e c j a c j ą .
10 G r o s s m a n n : op. cit., s. 36. 11 M a r k s : op. cit., t. 1, s. 436.
12 J. K a r ł o w i c z , A, K r y ń s k i , W. N i e d ź w i e d z k i : S łownik języka
polskiego, t. VIII, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1953, s. 632.
13 Tradycyjna teoria amortyzacji traktuje zużycie produkcyjne jako kategorię ekonomiczną, rozumiejąc pod pojęciem zużycia częściowe przeniesienie wartości środków trwałych na wytwarzany produkt. Patrz M a r k s : op. cit., t. II, s. 174.
Tak szeroko p o jęta d ep recjacja, ściślej — d ep re c ja c ja w ogóle jako sk u tek ekonom iczny m alejącej użyteczności — jest k ateg orią ekonom iczną, odzw ierciedlającą w s z e l k i e u jem n e zm iany w artości środków trw ały ch .
W znaczeniu w ęższym , jeśli zm iany w artości środków trw ały c h roz p a try w a ć będziem y nie w izolacji, lecz w zw iązku ze specyficznym spo sobem cy rk u lo w an ia w artości środków trw a ły c h w procesie p racy p ro d u k c y jn e j, w ów czas zakres d ep recjacji nie ob ejm u je w szelkich zm ian w artości, lecz ogranicza się ty lko do szczególnego przyp adk u. M ianow icie do b ezp ro d u k ty w n ej u t r a t y w arto ści poza procesem p racy p ro d u k c y jn ej, na zew n ątrz tego procesu i niezależnie od niego. N atom iast zm iana w artości środków trw a ły c h zachodząca w sam ym procesie pracy, nie stanow i d e p re c ja c ji w ścisłym tego słow a znaczeniu. T u ta j bowiem nie m a b ezp ro d u k ty w n ej u tra ty w artości, lecz p r z e n i e s i e n i e w a r tości z fu n k c jo n u jąc y c h w p ro d u k cji środków trw ały c h na w y tw arzan e przy ich pom ocy p ro d u k ty .
B ezp ro d u k ty w n a „ u tr a ta ” w artości i „przen iesien ie” w artości środków trw a ły c h to dw a różne zjaw iska, o zasadniczo odm iennej treści i sku tk ach ekonom icznych. B ezp ro d u k ty w n a u tra ta w artości poza procesem p racy p ro d u k cy jn e j, nie skom pensow ana p rzy ro stem in nej w artości, stanow i fak ty czn ą s tra tę ekonom iczną, podczas gdy przeniesienie w artości w p ro cesie p racy dzięki k o n k retn e m u c h arak tero w i p rac y p ro d u k cy jn ej, ozna cza zachow anie w artości środków trw a ły c h w in n ej postaci użytkow ej. O sobliw ym p rzy p ad k iem d ep recjacji środków trw ały c h jest obniżenie ich w arto ści w n astęp stw ie w zro stu w ydajności pracy. Im pulsem pobu dzający m człow ieka do ustaw icznego doskonalenia środków , m etod i organizacji p rac y jest zrozum iałe dążenie do u łatw ie n ia i zaoszczędzenia p racy p ro d u k cy jn e j. D latego n a tu ra ln ą konsekw en cją postępu technicz nego będzie zawsze w zrost w ydajności pracy, k tó ry przez skrócenie spo łecznie niezbędnego czasu p rac y pow oduje potanienie produkcji. Dzięki zw iększonej sile p ro d u k cy jn e j p racy nowo w ytw orzone p ro d u k ty są ta ń sze w poró w nan iu do p ro d u k tó w o tej sam ej w artości użytkow ej, ale pochodzących z okresów niższej w y d ajno ści pracy. W n astępstw ie p o ta nien ia now ej p ro d u k cji dobra o w yższym koszcie w ytw orzenia u leg ają d ep recjacji, poniew aż zgodnie z w ym ogam i p raw a w artości m uszą obni żyć sw ą w arto ść do w ysokości u w a ru n k o w an ej przez now y, wyższy po ziom w ydajności pracy. O ich w artości d ecy d u ją już nie rzeczyw iste n a k ła d y pracy, poniesione w przeszłości dla ich w ytw orzenia, lecz p rze ciętne n a k ła d y p racy społecznie niezbędnej dla ich o d t w o r z e n i a w now ych w a ru n k a c h.14 A k tu a ln a , m alejąca w sk u tek w zrostu w ydajności
p racy w artość odtw orzenia sta je się pow szechną m iarą w artości dla w szystkich jednakow ych w artości użytkow ych.
W zrost w ydajności p racy w gałęziach produkcji dóbr in w estycy jny ch pow oduje zatem potanienie produkcji, a w dalszej kolejności deprecjację środków trw ały ch , w ytw orzonych w okresach niższej w ydajności pracy. J e st to szczególny rodzaj d ep recjacji, poniew aż bezpośrednią przyczyną u tra ty w artości jest w ty m przyp ad k u nie spadek użyteczności, lecz obni żenie społecznego kosztu odtw orzenia takiej sam ej w artości użytkow ej. Środki trw ałe m im o zachow ania użyteczności w stanie niezm ienionym , tra c ą cząstkę swej w artości odpowiednio do zm niejszonej w artości od tw orzenia. Pozornie naru sza to zasadę jedności w artości użytkow ej i w a r tości, k tó ra zakłada jednoczesność i jednokierunkow ość zm ian użytecz ności i w artości. W istocie rzeczy zasada ta zostaje zachow ana, a naw et
dodatkow o potw ierdzona przez sprow adzenie jednakow ych w artości użytkow ych do jednolitego poziomu w artości. Różna wielkość w artości środków trw ały c h rep rezen tu jący ch takie sam e w artości użytkow e, b y łab y nie do pogodzenia z zasadą jedności w artości użytkow ej i w artości, a ty m bardziej z ogólnym i wym ogam i p raw a w artości. Jednakow e w a r tości użytkow e mogą być nosicielam i jednakow ych w artości.
W litera tu rz e ekonom icznej d ep recjację środków trw ały c h w sk u tek w zrostu w ydajności pracy nazyw a się zw ykle pierw szą form ą zużycia m oralnego, podczas gdy ulepszenia k o n stru k cy jn e uw aża się za p rzy czynę dru g iej form y zużycia moralnego. Je st to całkow icie przypadkow e i w adliw e określenie, gdyż istota tego ro d zaju deprecjacji jako sk utek m echaniki działania praw a w artości nie m a nic wspólnego z p ro d u k cy j ny m użytkow aniem i zużyciem, a jeszcze m niej z m oralnością w po w szechnym tego słow a znaczeniu. N ieadekw atne i przestarzałe w yrażenie „zużycie m o raln e” lepiej tu ta j zastąpić p ro stym określeniem — d e p r e c j a c j a w sk u tek w zrostu w ydajności pracy. Zm iana korzystna, bo w m iejsce wieloznacznego skrótu umownego, o trzy m uje się b ardziej p re cyzyjne określenie isto ty i specyfiki zjaw iska.
Попытка уточнения основных понятий, связанных с изменениями полезности и стоимости основных средств Р е з ю м е В современной экономической литературе, посвящ енной аморти зации основных средств, оперируется устарелы ми и неадекватны м и понятиями. Точность научной систематики требует замены тради ционных, но мало точны х вы раж ений, новыми понятиями, которые бы лучш е о траж али сущность явлений. Основные средства состав
ляю т органическое единство потребительной стоимости и стоимости. Это единство в ы р а ж а ется в том, что любое изм енение свойств ос новны х потребительны х средств вы зы в ает п ар аллельн ы е во времени и равн ы е по величине и направлении изм енения стоимости. Главной причиной ум еньш аю щ ейся полезности я вл я ется постепен ное изнаш ивание основны х средств в процессе производства. И зн а ш ивание остается в тесной и непосредственной причинной связи с производственны м использованием основных средств. Поэтому сле дует отбросить чисто условное понятие „естественны й износ” , про исходящ ий под вли ян и ем уничтож аю щ его действия сил природы, и „м оральны й изн ос” вследствие технического прогресса. Оба явления, подставляем ы е под эти понятия, независимы от ф ункционирования основных средств в производстве, а кроме того не имеют ничего об щего с моральностью в общем значении этого слова. Б олее соответ ственны ми определениям и д л я этих явлен и й будут: „естественное р азр у ш ен и е” и технико-эконом ическое „старен ие” основны х средств. Н аиболее правильной характери сти кой производственного и зн аш и ван и я будет определение „техническое” а не „м атериальное” или „ф и зи ч еско е” . Т ехнический износ, естественное разруш ен и е и технико-эконом и ческое старение основны х средств явл яю тся техническими катего риями, так к а к вы р аж аю т технико-эксплуатационны е изм енения свойств, составляю щ их полезную стоимость основны х средств. И з м енения полезности вы зы ваю т в свою очередь изм енения стоимости. Постепенное сниж ение стоимости основных средств определяется к а к „обесценивание” . Это категория эконом ическая. В наиболее ш ироком значен и и обесценивание отр аж ает всяки е отрицательны е изм енения в стоимости основных средств. По сущ еству обесценивание охваты вает только непроизводственную у тр ату стоимости основны х средств, т. е. та часть стоимости, которая не перенесена в процессе труда из основных средств на созданны е продукты , становится действитель ной потерей. Особенным случаем обесценивания основных средств я вл я ется утр ата и х стоимости вследствие роста производительности труда в тех о траслях производства, которы е создаю т основные средства.
Sur la précision des notions fo n d am en tales concernant les changem ents de l’u tilité et de la v a leu r des m o yen s durables de production
(in stru m ents de travail) R é s u m é
D ans la litté ra tu re économ ique contem poraine consacrée à l’am o rtis sem ent des m oyens d u rables de p ro du ctio n (in stru m en ts de travail) on
em ploie des d éfinitions suran nées et inadéquates. Le souci de précision de la sy stém atiqu e scientifique exige que les définitions trad itio n n elles, peu précises, soient rem placées p ar les notions nouvelles qui ren d ro n t
m ieux le contenu des phénom ènes leur correspondant.
Les m oyens du rab les co n stituen t l’union organique de la v aleu r d ’usage et de la v aleu r elle-m êm e. Cette union s’exprim e p ar ce que to u t changem ent des pro p riétés utiles des m oyens durables donne en consé quence les changem ents de la valeu r, sim ultanés et de dim ension égale. La cause principale de l’u tilité d im in u an t c’est l’u su re grad uelle des m oyens durab les dans le processus de production. C ette usure reste en ra p p o rt de cause, étroit et direct, avec l’exploitation productive des m oyens durables. P o u r cette raison il fau t re je te r les notions p u rem en t conventionnelles telles que ,,l’u su re n a tu re lle ” ay ant lieu sous l’influence de l ’action d estructive des forces de la n atu re, et ,,l’u sure m o rale” par suite du progrès technique. Les deux phénom ènes com pris p ar ces no tions ne d épen d en t pas du fonctionnem ent des m oyens durables dans la productio n et, en plus, ils n ’ont aucun rap p o rt avec la m orale dans la signification générale de ce m ot. Les définitions les plus adéq uates de ces phénom ènes, eu égard à leu r essence, ce seraien t la „détérioration n a tu re lle ” et le „v ieillissem ent” technique et économique des m oyens durables, tand is que l’u sure de production serait exprim ée le m ieux par l’ad jectif „tech n iq u e” au lieu des mots „m atérielle” ou „ph ysique” .
L ’u su re techn iqu e, la d étério ratio n n a tu re lle et le vieillissem ent tec h n iq ue et économ ique des m oyens d urables sont des catégories techniques
car elles e x p rim en t les changem ents des p ropriétés techniques et d ’e x ploitatio n fo rm an t la v aleu r utile des m oyens durables. Les changem ents de l’u tilité provoquent à leu r to u r les changem ents de la valeu r. La d im in ution g rad uelle de la valeu r des m oyens durables est nom m ée „dé p réc iatio n ” . C’est une catégorie économ ique qui, dans sa signification la plus large, reflète tous les changem ents négatifs de la v a le u r des m oyens durables. La dépréciation sensu stricto ne com prend que la p erte n on p roductive de la v aleu r des m oyens durables, c.-à-d. cette p artie de la v aleu r qui, non transm ise, dans le processus du trav ail, des m oyens d u rab les a u x p ro d u its fabriqués, devient une p e rte réelle. Un cas p a rti culier de la d épréciation des m oyens d urables c’est la p erte de leu r v aleu r en ré s u lta t de l’au gm en tatio n de l ’efficacité du tra v a il dans ces b ran ch es de production qui fab riq u en t les m oyens de trav ail.
P a p ie r d r u k . s a t. III k l. 80 g. F o r m a t 70 X 100 D r u k u str . 11' A n n a l e s U M C S L u b lin 1968 L Z G ra f. im . P K W N , L u b lin , U n ic k a 4 Z am . 869. 11.111.68 750 -r 50 eg z. C-3 M a n u s k r y p t o tr z y m a n o 11.111.68 D r u k u k o ń c z o n o 12.X.68
