Edmund Przekop
Trybunał jednoosobowy w
kanonicznym prawie wschodnim
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 22/3-4, 245-262
1979
P ra w o K anoniczne 22 (1979) n r 3—4
K S. EDM UND P R Z E K O P
TRYBUNAŁ JEDNOOSOBOWY W KANONICZNYM PRAWIE WSCHODNIM
P ierw sza część De iudicis c z w artej księgi K od ek su P ra w a K an o n ic zn e
go n ie doczekała się bo g aty ch k o m e n ta rz y an i o b fitej lite r a tu ry ze s tr o n y a u to ró w łacińskich. To sam o, je d y n ie w o w iele w iększym jeszcze sto p n iu , trz e b a pow iedzieć o k an o n iczn y m p ra w ie procesow ym dla K oś
cioła w schodniego. W krótce u p ły n ie 30 la t od ogłoszenia przez pap. P iu sa X II m o tu p ro p rio S o llic itu d in e m n o stra m (1950) 1, tra k tu ją c e g o o w y m ia rze sp raw ied liw o ści w e w schodnich są d ac h kościelnych, a d o tą d u - kazało się k ilk a zaledw ie ogólnych c h a ra k te ry s ty k bądź a rty k u łó w na te m a t tegoż d o k u m e n tu2 oraz 2 k o m e n ta rz e p ió ra F. G a lt ie r a3 i F.
R o b e rtie g o 4. P ierw szy p isa ł swój k o m e n ta rz z p ew n y m pośpiechem , by odpow iedzieć n a p iln e za p o trze b o w a n ie kościelnego są d o w n ictw a n a B lisk im W schodzie. D rugi n a to m ia st z a jm u je się głów nie k odeksem ła c iń sk im i ty lk o n ie jak o ubocznie w y ja ś n ia 225 k an o n ó w z m otu p ro p rio S o llic itu d in e m no stra m , a w ięc m niej niż połow ę; n a całość te jż e k o d y fik a c ji sk ła d a się bow iem 576 kanonów . T ym czasem n a polu k a n o nicznej p ro ce d u ry w sch o d n iej p ra w o to z a w iera k ilk a w ażnych i o ry g in a ln y ch rozw iązań , cennych dla każdego k a n o n isty W schodu i Z a
chodu, zw łaszcza w ta k ic h ty tu łac h , ja k : De com prom isso in arbitros (kan. 98— 122); De iudicio contentioso coram unico iudice (kan. 453—
467) i innych, głów nie, gdy chodzi o k a n o n y 544—567 dotyczące p ro cesów k arn y c h . In n o w a c je te o p a rte są n a n ajn o w szy c h koncepcjach p ro c e d u ry kan o n iczn ej i n ie w ą tp liw ie w y w ie ra ć będ ą w p ły w n a dalszy je j rozw ój. D om ag ają się one szczegółow szych b ad ań , by co n a jm n ie j w y w o łać d y sk u sję n a te te m a ty i w te n sposób u to ro w ać drogę le p
1 576 k an o n y p ra w a procesow ego zostały p ro m u lg o w an e 6 I 1950 r.
z m ocą w iąż ąc ą od 6 I 1951 r. (AAS 52: 1950 s. 5—120).
2 E. H e r m a n . De n o vissim a lege processuali Ecclesiae O rientalis éd ita m o tu proprio „De iu d ic is”. „M onitor ecclesiasticu s” 75: 1950 s. 599—620; F. A r n o l d . D er C odex fü r die O rientalische K irche. Das P rozesrecht. „O estereich isch e A rc h iv f ü r K irc h e n re c h t” 1: 1950 s. 165—
180; V. B a r t o c c e t t i . A nnotatiortes in „De iu d ic is” pro Ecclesia O r ie n ta it „ A p o llin aris” 24: 1951 s. 99— 101; J. P r i e t o - L o p e z . Los canones del derecho procesal de la Iglesia L a tin a com parados con les de la Iglesia O rientale „R evista esp an o la de derech o canónico” 7: 1952 s. 743—796; J. Th. T o b i n . T ria ls-E a stern and L atin. „T he J u r is t” 12:
1952 s. 66—91.
3 Code o riental de procédure ecclésiastique. B e y ro u th 1951.
4 De processibus. T. 1. R om ae 19564.
szem u zro zu m ien iu w sch o d n iej p ro ce d u ry kano n iczn ej. Z ag ad n ien ie to z n a jd u je szczególne o d zw ierciedlenie w p ra c a c h P a p ie sk ie j K o m isji d/s R efo rm y K od ek su W schodniego P ra w a K a n o n ic z n e g o 5; dotyczy to w m a k sy m a ln y m sto p n iu zespołu k o n su lto ró w , w y stę p u jąc eg o pod n az w ą C oetus de processibus 6, k tó re m u zlecono w łaśn ie p rz e stu d io w a n ie i zno
w elizow anie 567 k an o n ó w w spom nianego m o tu p ro p rio S o llic itu d in e m no stra m . N a p ierw szy m p osiedzeniu p le n a rn y m P a p ie sk ie j K o m isji (18—■
23 I II 1974) w y rażo n o życzenie, by w szyscy k ato lic y w sch o d n i o trz y m a li w m ia rę je d n o lite n o rm y p ro ce d u ra ln e, n ie p o m ija ją c je d n a k słusz
n y c h zw yczajów i przepisów p a r ty k u la rn y c h poszczególnych obrządków , by w sch o d n ia p ro c e d u ra o d p o w iad ała n a jle p ie j s tru k tu rz e tego K ościo
ła, w reszcie aby „ sp ra w o w a n ie w y m ia ru spraw ied liw o ści dokonyw ało się w pełnej h a rm o n ii z k o n k re tn ą rzeczyw istością, w a ru n k a m i życia zaró w n o poszczególnych jed n o stek , ja k i całej w sp ólnoty K ościo ła” 7.
N iniejszy a r ty k u ł zm ierza je d y n ie do za p reze n to w an ia ty c h k an o n ó w w schodniego p ra w a procesow ego, k tó re odnoszą się i o k re śla ją tr y b u n a ł jednoosobow y. Dla lepszego u zy sk an ia o b raz u zw rócim y uw agę n a n ie k tó re różnice, ja k ie w ty m w zględzie istn ie ją pom iędzy K odeksem P ra w a K anonicznego dla K ościoła zachodniego a w sp o m n ia n y m m o tu p ro p rio z 1950 r. W p u n k c ie d ru g im naszy ch ro zw ażań poznam y p r e cedensy i głów niejsze zasady, k tó re posłużyły re d a k to ro m do u łożenia k an o n ó w de unico iudice d la k ato lic k ich K ościołów w schodnich. W resz
cie w d o d a tk u zestaw im y odnośnie k an o n y z m o tu p ro p rio S o llic itu d i
n e m n o stra m z a rty k u ła m i K od ek su P o stęp o w a n ia C yw ilnego P a ń stw a W aty k ań sk ieg o z 1946 r., z któ reg o dość obficie czerpano p rzy re d a k c ja k anonów w schodniego p ra w a „De iu d ic is” 8
I
1. Sprawy w yjęte spod kom petencji sędziego jednoosobowego
W św ietle K o d ek su P ra w a K anonicznego i m o tu p ro p rio S o llic itu d i
n e m n o stra m n ie k tó re sp raw y , pod sa n k c ją niew ażności w y ro k u , m u szą być ro zstrz y g an e przez trzy o so b o w e k o legium sędziow skie (w K o
5 P o n tificia C om m issione p e r la rev isio n e del C odice di D iritto C a - nonico O rien ta le; p o w o łan a przez pap. P a w ła V I 10 VI 1972 r. („N un- t i a ” 1: 1975 s. 11); por. P. P a ł k a . Prace n a d k o d e k s e m p ra w a ka n o nicznego ka to lic kic h K ościołów w schodnich. „C zęstochow skie S tu d ia T eologiczne” 4: 1976 s. 309.
6 W sk ła d zespołu w chodzi 13 konsu lto ró w , k tó reg o re la to re m je st Jo se p h S a rra f. Na te m a t sta n u p ra c tegoż zespołu por. „ N u n tia ” 5:
1877 s. 3—39.
7 T am że s. 3.
8 T ek st k an o n ó w z k o d ek su w aty k a ń sk ie g o cyt. za: I. Z u ż e k.
T ria ls before a single ju d g e in th e E astern C anon L aw . „ O rie n ta lia C hristiana p erio d ica” 30: 1964 s. 521—525.
[3] T rybunał jednoosobowy 247 ściele ła ciń sk im czasam i n a w e t p ięcioosobow e)9. D odajm y w ty m m ie j
scu, iż w sch o d n ie p raw o procesow e n ie zna w ogóle tr y b u n a łu ko le
gialn eg o złożonego z pięciu sędziów . D ru g ą różnicę m iędzy dw om a k o d e k s a m i zauw aża się w ty m , że w k ato lic k ich K ościołach w schodnich s p ra w y zastrzeżone trzyosobow em u try b u n a ło w i są znacznie liczniejsze an iż e li w K ościele o b rzą d k u łacińskiego, w zw iązku z czym u p ra w n ie n ia sędziego jednostkow ego są odpow iednio ograniczone. S ędzią je d n o osobow ym , k tó ry m oże sobie d o b rać aseso ró w jako sw ych doradców , a w ięc bez ju ry sd y k c ji sądow ej w ty m w y p ad k u , je st zarów no h ie ra rc h a m iejsca, ja k p a tria r c h a (tak ż e ich oficjałow ie) i każdy in n y sędzia p rzez n ich delegow any.
M ocą sam ego p ra w a ro z strz y g a n ie p ew nych sp ra w •— ja k już zo
s ta ło w sp o m n ia n e w yżej — je st zareze rw o w an e try b u n a ło w i k o le g ial
n e m u , złożonem u n a W schodzie zaw sze z trze ch sędziów. S p ra w y te w y lic z a ją kan . 46 i 47 w schodnie, k tó re o d p o w iad a ją kan . 1576 (KPK). S ą n im i ta k sp ra w y sporne, ja k też i k arn e .
A . S p ra w y sporne
T ry b u n a ło w i k o le g ialn em u w sch o d n iem u są zastrzeżone n a s tę p u ją c e sp ra w y sp o rn e ' a. dotyczące św ięceń k a p ła ń sk ic h i obow iązków z nich w y p ły w a ją c y c h 10. b. sp raw y odnoszące się do w ęzła m ałżeńskiego, za
c h o w u ją c je d n a k p rze p is kan . 498, w k tó ry m je st m ow a o p o stę p o w a
n iu skró co n y m w sp ra w a c h m ałżeńskich, zw anym też s u m a ry c z n y m u .
9 M otu p ro p rio S o llic itu d in e m n o stra m ( = SN), can. 46 i 47; K o
d e k s P ra w a K anonicznego ( = K PK ), kan. 1576; por. G a l t i e r , jw.
s. 65—67; T. P i e r o n e k . N o rm y ogólne kanonicznego procesu sądo
w ego. W arszaw a 1970 s. 112— 114.
10 SN, can. 46, § 1. „R e p ro b a ta c o n tra ria consu etu d in e, trib.unali co lleg iali tr iu m iu d ic u m re s e rv a n tu r: 1° C ausae contentiose: a) de v in culo sa c ra e o rd in atio n is e t o n erib u s eidem a d n e x is.” P or. G a l t i e r , jw . s. 65 n.; Z u z e k, jw . s. 512.
11 P roces su m a ry c zn y m oże m ieć m iejsce w sp ra w a c h m ałżeńskich je d y n ie z ty tu łu przeszkód: różnej w iary , w yższych św ięceń, ślu b u u roczystego, w ęzła m ałżeńskiego, p o k rew ie ń stw a, pow in o w actw a oraz p o k re w ie ń stw a duchow ego. P rz y p a d k i te, w yliczone w kan . 498 (a ta k że p a ra le ln y m d o ń kan . 1990 — K PK ), są ta k s a ty w n e a n ie p rz y k ła d o w e. Z asadniczą zm ian ę •— ja k się w y d a je —. w pro w ad ziło w ty m w zględzie m o tu p ro p rio C u m m a trim o n ia liu m (por. przyp. 12 i 13).
T a n o w a u sta w a procesow a n ie w ylicza szczegółowo p rzy p a d k ó w p o stę p o w a n ia skróconego, ja k to czyni kan . 498, lecz fo rm u łu je ogól
n ą zasadę, że je st ono dopuszczalne, jeżeli z pew nego i au ten ty czn eg o d o k u m e n tu , którego n ie m ożna podw ażyć i przeciw ko k tó re m u nie m ożna w nieść za rzu tu , m ożna stw ie rd z ić istn ien ie przeszkody pow o
d u ją c e j niew ażność m ałżeń stw a, a jednocześnie zachodzi pew ność, że od te j p rzeszkody nie udzielono d y spensy (n. 10). A nalogiczna zasada zo s ta ła sfo rm u ło w a n a w m o tu p ro p rio Causas m a trim oniales. P or.
n a te n te m a t u w ag i T. P a w 1 u k a. K a n o n ic zn y proces m a łże ń ski.
W a rsza w a 1973 s. 176 n.
W y d a je się, że z ch w ilą w ejścia w życie m o tu p ro p rio C um m a tr im o - n ia liu m (1973) 12, z a p ro w a d za jąc y m n o rm y w celu przyspieszenia p ro cesów m ałżeńskich w k ato lic k ich K ościołach w s c h o d n ic h 13, bezw zględ
n a zasad a p ra w a w schodniego o trzyosobow ym kolegium sędziow skim w procesie m ałżeń sk im została p o w ażnie złagodzona. W spom niane b o w iem m o tu p ro p rio stanow i: „Jeżeli w p ierw szej in sta n c ji n ie m oż
n a — n a w e t przez dołączenie m ężczyzny św ieckiego (w c h a ra k te rz e sę
dziego; E. P.) — u k o n sty tu o w a ć kolegium trójosobow ego, w ted y w sp o m n ia n e w § 1 o s o b y u , zach o w u jąc określony ta m sposób p o stęp o w a
n ia 16, m ogą pow ierzyć w poszczególnych w y p a d k a c h sp ra w ę n ie w a ż
ności m a łżeń stw a je d n em u sędziem u działa ją cem u ja k o tr y b u n a ł je d n o osobowy. S ędzia ta k i p o w in ien zachow ać p ro c e d u rę o k reślo n ą w k an . 227—452 i 468—500, z a w a rty c h w piśm ie ap o sto lsk im S o llic itu d in e m nostram . Tam , gdzie je st to m ożliw e, w inien sobie do b rać do p ro w a d ze
n ia sp raw y a seso ra i a u d y to ra” ; 16 c. sp raw y o se p erac ję m ałżonków ; d. „de s ta tu p e rso n a ru m ” ; p ra w e pochodzenia, le g ity m a cja p o to m stw a, p raw a, zw łaszcza posagow e i alim e n tac y jn e, p ły n ą ce z w aż n ie z a w a rte go zw iązku m ałżeńskiego; e. p ra w a fu n d a c y jn e i p a tro n a c k ie p rzy n a leż
ne do osoby m o raln ej; f. p ra w a lu b d o b ra kościoła k ate d ra ln e g o ; g, w reszcie sp ra w y spadkow e p rze k ra c z a ją c e w arto ść 1 0 .0 0 0 fra n k ó w w złocie, tj. p o n ad 3.168.000 liró w w ło s k ic h 17. W edług K od ek su P ra w a K anonicznego sp raw y sp o rn e dotyczące w ęzła m ałżeńskiego i św ięceń k a p łań sk ich (kan. 1576, § 1, n. 1) nie o b e jm u ją k w e stii ubocznych z ty m w ęzłem zw iązanych ja k p ra w e pochodzenie, se p e ra c ja czy też obo
w iązk i w y n ik a ją c e ze ś w ię c e ń ls. T ym czasem kodeks w schodni w y ra ź n ie stan o w i: „et o n erib u s eidem a d n e x is” (kan. 46 § 1, n. 1, a.).
12 AAS 65: 1973 s. 577—581.
13 P odobny d o k u m e n t d la K ościoła zachodniego w y d a ł w cześniej pap. P aw eł VI w dn. 28 I II 1971 r. pod n azw ą: L itte ra e A postolicae C auses m a trim o n ia les m o tu p ro p rio d a ta e ą u ib u s n o rm ae ąu a e d a m s ta tu u n tu r ad processus m a trim o n ia les e x p e d itu s absolvendos (AAS 63: 1971 s. 441—446).
14 C hodzi tu o p a tria rc h ę lu b arc y b isk u p a w iększego. P oza p a t r i a r ch a te m ta k ą sa m ą w te j m a te rii w ład zę po siad a m etro p o lita.
15 P a tria rc h a i arc y b isk u p w iększy po w y słu c h a n iu zd a n ia synodu stałego; m e tro p o lita — po zasięgnięciu opinii dw óch bisk u p ó w p ie rw szych w edług p o rzą d k u p rec ed en c ji (V, § 1).
16 SN, can. 45; por. G a 11 i e r, jw . s. 64. U dział aseso ra i a u d y to ra w sp ra w a c h o niew ażność m a łże ń stw a ro z p a try w a n y c h przez sędziego pojedynczego nie je st je d n a k w y m ag a n y pod sa n k c ją niew ażności p ro cesu, lecz je st p o d y k to w an y re a ln ą korzyścią; dzięki ich pom ocy sę
dzia działa sp ra w n ie j i szybciej, a p rzed e w szy stk im u n ik a n ieb ezp ie
czeń stw a su b ie k ty w n eg o sp o jrz e n ia n a d a n ą spraw ę.
17 AA S 55: 1963 s. 656; por. Z u ź e k , jw. s. 512.
18 P iero n ek , jw. s. 113; por. I. G o r d o n . De processibus. A n n o ta - tiones in 1. IV Codicis Iu ris Canonici. R om ae 1965/1966 s. 147; R o - b e r t i , jw . s. 272.
[5] Trybunał jednoosobowy 249 B. S p ra w y karne
Je że li chodzi o sp raw y k arn e , cy to w a n y kan. 46 § 1, n. 2 p ra w a w schodniego ż a w iera id e n ty cz n e p o sta n o w ien ia co K odeks P ra w a K a nonicznego, choć „ o k ry te ” w e w sch o d n ią term in o lo g ię p ra w n ą . Do nich zalicza się sp raw y , w k tó ry ch chodzi: a. o pozbaw ienie b en e ficju m n ie usuw alnego; b. nałożenie lu b orzeczenie ekskom uniki. W te jż e g ru p ie z n a jd u ją się sp raw y , w k tó ry c h chodzi o p rze stęp stw o po ciąg ające za sobą k a r ę depozycji (depositio m inoris), p o zbaw ienia n a sta łe p ra w a noszenia s tro ju duchow nego oraz d e g ra d a c ji (depositio m aioris). N ie trz e b a ch y b a sp e cja ln ie p rzypom inać, że p ro w ad zen ie trze ch o sta tn ic h sp ra w k a rn y c h K odeks P ra w a K anonicznego re z e rw u je try b u n a ło w i złożonem u z p ięciu sędziów 19.
2. Sprawy przekazywane trybunałowi kolegialnem u przez hierarchę m iejsca
W schodni k odeks procesow y, podobnie ja k K odeks ła c iń s k i20, zezw a
la o rd y n ariu sz o w i m iejsca (w ikariuszow i g en e raln e m u , zw an em u syn- celem , ty lk o n a mocy specjalnego upow ażnienia) n a p rze k aza n ie do ro zstrz y g an ia try b u n a ło w i z trze ch sędziów jeszcze in n y c h spraw , po
za w yżej w ym ienionym i, zw łaszcza ta k ich , k tó re w y d a ją się zaw iłe i w iększej w a g i21. M yślą p rze w o d n ią tak ieg o p rze p isu je st to, by do sę
dziego jednostkow ego n ależały je d y n ie sp raw y zw yczajne, te n ato m ia st, k tó re w y k ra c z a ją poza ra m y zw yczajności, należy zlecać try b u n a ło w i k o le g ia ln e m u 22. Z upełne n a to m ia st n o v u m w sto su n k u do K od ek su P r a w a K anonicznego stan o w i przep is kan. 47 m o tu p ro p rio S o llic itu d in e m no stru m , w edług którego m iejscow y h ie ra rc h a może w każd ej chw ili p rzek azać zespołow i sędziow skiem u ja k ą k o lw ie k sp raw ę do osądzenia, jeżeli obie stro n y o to go p o p ro s z ą 23. G odny je st też z a p am iętan ia kan. 404 n. 10 te jż e k o d y fik ac ji, w y k lu cz ając y m ożność apelacji, jeśli s p ra w a by ła ro z p a try w a n a „coram unico iu d ice” i jeśli dotyczyła w ła
19 K an. 1576 § 1, n. 2; por. P i e r o n e k , jw . s. 114; k a r a depozycji grozi d u ch o w n em u np. za ap o sta z ję (kan. 2314, § 1); pozbaw ienie na sta łe p ra w a noszenia s tro ju duchow nego np. za u siło w a n ie zaw arcia zw iązku cyw ilnego przez z a k o n n ik a (kan. 670, 645 § 1, n. 3); d e g ra d a c ja — np. za czynną zniew agę pap ieża d o k o n an ą przez duchow nego (kan. 2343 § 1, n. 1).
20 K an. 1576 § 2; por. P i e r o n e k , jw. s. 115.
21 SN, kan. 46 § 2. „Loci h ie ra rc h a , incluso syncello si h a b u e rit m a n - d a tu m speciale, c e rta m causam , d ifficilio re m vel im plicatio rem , v id e n - dam , ad n o rm a m iu ris, ab unico iudice, co m m itte re p o te st iudicio triu m iu d ic u m ” ; por. G a 1 1 i e r, jw . s. 65 n.; Ź u ż e k, jw . s. 512.
22 P or. w te j sp ra w ie A n t a M. de C a b r e r o s . C om m en ta rio s al Código de D erecho Canónico. T. 3. M ad rid 1964 s. 264 n.
23 „ H ie ra rc h a loci, u tr a ą u e p a r te p eten te , concedere p o te rit u t aliae q u o q u e ca u sa e trib u n a lis collegialis iudicio su b iic ia n tu r”. P or. G a 1- t i e r, jw. s. 67; Ż u ż e k, jw . s. 512.
sności, k tó ra n ie p rze k ra c z a ła w ysokości 2 0 0 fra n k ó w w złocie, a w ięc około 63.000 liró w w ło s k ic h 24.
T ek st kan. 46 został zre d ag o w an y w pew n ej zależności od tzw. S ta tu tó w perso n a ln ych B liskiego W schodu, k tó re dość często żą d ają, by sp raw y , n a w e t m niejszej w agi, były ro z p a try w a n e przez k o legium sę
dziow skie (w rzeczyw istości bow iem w y ro k i, k tó re nie są p o d p isa n e przez try b u n a ł kolegialny, n ie m a ją w arto śc i n a fo ru m c y w iln y m )25. N a tę w spółzależność zw róciła też uw agę g ru p a k o n su lto ró w De processi- bus, k tó rzy z a p ro je k to w a n e m u przez siebie kan . 2 1 § 2 n a d a li n a s tę p u jące b rzm ienie: „ H ie rarch a loci vel V icarius iudicialis c e rta m cau sam v id e n d am ad n o rm a m iu ris ab unico iudice, co m m itte re potest, iu sta de causa, iudicio tr iu m iu d ic u m ” 26. O rd y n a riu sz m iejsca za te m lu b w ik a riu sz sądow y (inaczej oficjał) będzie m ógł pow ołać tr y b u n a ł tr ó j- osobow y, jeżeli uzna, że okoliczności d o m a g ają się, by w y m ia ru s p r a w iedliw ości n ie p ow ierzać sędziem u jednostkow em u. B ędzie to k o n ie czne w k ra ja c h w yżej w sp o m n ian y ch S ta tu tó w personalnych, gdzie p raw o cyw ilne u z n a je za je d y n ie w ażne w y ro k i p o d p isa n e przez trze ch sędziów . P oniew aż w y ro k i w y d a w a n e przez T ry b u n a ły ko leg ialn e b a r dziej m ogą zadow alać o pinię pub liczn ą i w ład z e św ieckie, k o m p e te n c ja sędziego jednoosobow ego m oże rów nież ograniczać p raw o p a r ty k u la rn e poszczególnych K ościołów W s c h o d u 27.
N ie Ulega w ątpliw ości, iż przez tego ro d za ju o g raniczenie u p ra w n ie ń sędziego jednoosobow ego p raw o d aw c a w sch o d n i p o tw ie rd z ił p re fe re n c je tr y b u n a łu kolegialnego. I rzeczyw iście, tr y b u n a ł k o legialny posiada w iększą m ożliw ość d o kładniejszego i w szechstronniejszego zb a d an ia sp raw y niż sędzia jed n o stk o w y ; w z a je m n a k o n su lta c ja zm niejsza m oż
liw ość błędu; sędziow ie m a ją w ięk szą w olność decyzji i m n ie j są s k r ę p o w an i w zględam i ludzkim i. Te i ty m podobne w zględy u sta w o d aw ca u z n a ł za w ażniejsze, chociaż docenia rów nież okoliczności p rz e m a w ia ją ce n a korzyść sędziego jednoosobow ego. Jego w y ją tk o w a pozycja d aje m u w iększe poczucie odpow iedzialności, gdyż n ie dzieli się z n ikim ;
24 P rz ep is te n zd a je się m ieć pew ien zw iązek z pro p o zy cjam i p o p ra w e k odnośnie do w aty k a ń sk ie g o K od ek su P o stęp o w a n ia C yw ilne
go, w y su n ię ty m i przez M, B e r r i e g o w a rty k u le : Q ualche rim e - dio per m igliorare il fu n zio n a m e n to del processo civile. „R iv ista tr i- m e s tra le di D iritto e P ro c e d u ra civ ile” 4: 1955 s. 1212—1216. P ra g n ą ł on rozszerzyć k o m p e ten c je sędziego n a p rz y p a d k i tyczące w arto śc i
1 0 0 . 0 0 0 liró w oraz znieść p raw o ap e la c ji w e w szy stk ich w y p ad k a ch n ie p rze k ra c z a ją c y c h k w o ty 60.000 liró w (tam że, s. 1214).
26 Np. w E gipcie try b u n a ły kościelne nie m a ją już w w ielu tego ro d z a ju sp ra w a c h żad n ej k o m p e ten c ji i od 1955 r. zostały up o w ażn io n e do ich ro zstrz y g an ia je d y n ie sądy św ieckie (por. J. M a s s o n . C anon d u S ta tu t P ersonel des C optes O rthodoxes. „ O rie n ta lia C hristiana p e
r io d ic a ” 28: 1962 s. 53.
26 „ N u n tia ” 5: 1977 s. 21; por. ta k ż e G a 11 i e r, jw . s. 6 6; Żuzek, jw.
s. 513.
27 C hodzi tu o kan. 21 § 1, n. 3: „C ausae a iu re p a rtic u la ri sin g u - la ru m E cc lesiaru m d e te rm in a ta e ” („N u n tia” 5.: 1977 s. 21).
17] T rybunał jednoosobowy
251
n ik o m u n ie podlega a jednocześnie k o n ta k tu je się ze w szy stk im i zain te re so w a n y m i w procesie stro n a m i; m a lepszą i b a rd z ie j b ezp o śred n ią zn a jo m o ść k o n k re tn e j sp raw y ; w reszcie ła tw ie j je st znaleźć jednego sę
dziego k o m p e ten tn eg o an iżeli kilku. T en o sta tn i w zgląd je st d e c y d u ją cy m czynnikiem , że n a te re n a c h m isy jn y ch , gdzie — n a m ocy sp e c ja ln e g o in d u ltu S tolicy Ś w iętej — sędzia jednoosobow y posiad a n ie m al t a k ie sam e u p ra w n ie n ia w sp ra w a c h m ałżeńskich ja k tr y b u n a ł k o le g ial
n y w w y p a d k a c h zw yczajnych. Z auw ażyć je d n a k należy, że w sch o d n ia p ro c e d u ra sądow a ..coram unico iu d ic e” n ie m a n ic w spólnego z p ro c e d u rą p rze w id zia n ą dla n ie k tó ry c h te re n ó w m isyjnych, gdyż ta je st w zasadzie ta k ą sam ą, ja k ą K odeks P ra w a K anonicznego p rz y p isu je d la ła ciń sk ich try b u n a łó w ko leg ialn y ch i n ie k o le g ia ln y c h 28. T ym n a to m ia st, k tó rzy n ie m a ją za u fa n ia do tr y b u n a łu jednoosobow ego w K o
ściele, gdyż b ra k u je ta k ie m u sądow i k o n fro n ta c ji z o pinią przeciw n ą, w zw iązku z czym je st b a rd z iej n a ra ż o n y n a w y d a n ie w y ro k u niezgod
nego z rzeczyw istością, p rzy ta cz a się k o n tra rg u m e n t, iż p rzed e w e n tu a ln ą stro n n iczo ścią w y ro k u c h ro n i stro n y m ożliw ość o d w ołania się za
w sze do w yższej in stan c ji, p rze d tem zaś p rz y słu g u je im m ożność zgło
szen ia odpow iednich z a r z u tó w 29. N iem niej jed en i d ru g i tr y b u n a ł m a a rg u m e n ty za i przeciw ; o bydw ie fo rm y tr y b u n a łu — ja k słusznie z a u w a ż a P iero n e k — „u zależnione są w sw ym d ziała n iu od ludzi, k tó rzy go tw o rz ą ” 30.
II.
3. G eneza i podstaw ow e założenia procesu „coram unico iu d ice”
R e d ag u jąc w stę p n y p ro je k t m o tu p ro p rio S o llic itu d in e m n o stra m A . C ousa, w ów czas s e k re ta rz P ap ie sk ie j K o m isji do R e d ak c ji K odeksu W schodniego P ra w a K a n o n ic z n e g o 3I, u zy sk ał znaczną pom oc ze stro n y w y b itn y c h p ra w n ik ó w w łoskich, pro feso ró w W ydziału „ u triu sq u e iu r is ” L a te ra ń sk ie g o ' U n iw e rsy te tu w Rzym ie. I ta k P. C ip ro tti, n a p ro śb ę C oussy, ułożył cen n e i z n a n e O sservazioni sul te sto del „Codex iuris canonici. C ittä del V aticano 1944, z k tó ry c h w iele p ropozycji i te k stó w
28 N a te m a t in d u ltó w dla sądów n a te re n a c h m isy jn y ch zob. a r ty k u ł L. B u i j s. De trib u n a lib u s ecclesiasticis p ra e sertim in' m issio- n ib u s. „B ib lio g ra p h ia m issio n a ria ” 27: 1963 s. 129—131, gdzie np. w in - d u lcie udzielonym d la A fry k i z 5 V 1933 je st w y ra ź n a w zm ian k a, że
„ q u o a d su b sta n tia m iudicii s e rv e n tu r ea q u a e iu r e com m uni p ra e sc rip - t a s u n t”.
29 G ordon, jw . s. 154; por. E. R e g a t i l l o. In stitu tio n e s lu re s Ca- nonici. T. 2. S a n ta n d e r 19616 s. 259.
30 Jw . s. 116.
31 P o n tificia C om m issione p e r la red azio n e del Codice di D iritto C a- n onico O rie n ta le — u sta n o w io n a jeszcze 17 V II 1935 r. (AAS 27: 1935 s. 306—308; szerzej o jej składzie osobow ym i eta p a c h d ziałalności por.
P a ł k a , j w. s. 305 n.
•zostało w y k o rz y sta n y ch w k o d y fik ac ji w s c h o d n ie j32. P o dobnie C. B e r- n a rd in i znacznie się p rzyczynił do p rzy g o to w a n ia sc h em a tu kanonów "
de iudicio contentioso coram iudice; z re sztą jego su g e stie w y w arły w cześniej duży w p ły w n a K odeks P o stęp o w a n ia C yw ilnego P a ń s tw a W a tykańskiego 3S.
N iek tó rzy u w aż ają , że uproszczona p ro c e d u ra dla procesów coram , unico iudice została w p ro w a d zo n a do w schodniego k o d ek su z u w a g i n a specyficzne w a ru n k i, w ja k ic h ż y ją kato licy o b rząd k ó w w schodnich n a B liskim W schodzie. M ówi się, że w k r a ja c h B liskiego W schodu n ie liczn i ch rześcijan ie są ro zp ro szen i w śró d m u zu łm an ó w i n ie je st rzeczą ła tw ą zorganizow ać dla n ich kościelne try b u n a ły w ścisłej zgodności, z p ra w e m kanonicznym . S tą d też d la sp raw m niejszej w a g i p rze w id zia
no p o stęp o w an ie znacznie skrócone, z p om inięciem fo rm a ln o śc i c h a ra k te ry s ty c z n y c h d la p ro cesu zw yczajnego. Tego ro d z a ju ro zu m o w a n ie n ie w y ja ś n ia ty m czasem fa k tu uszczuplenia u p ra w n ie ń sędziego je d nostkow ego. M ożna w ięc przypuszczać, że p raw d ziw y m pow odem je d nak o w y m zarów no dla k ato lic k ich K ościołów w schodnich, ja k też K o
ścioła zachodniego było p ra g n ie n ie p rzy g o to w an ia doskonałej p ro ce d u ry an iżeli ta, k tó ra je st z a w a rta w sek cji De iudicis w K odeksie K a n o nicznym , k tó ry m im o w szystko był po d staw o w y m te k ste m w trakcie, re d a g o w a n ia m o tu p ro p rio S o llic itu d in e m nostram . T ak czy inaczej,, w sch o d n i kodeks procesow y posiad a b a rd z iej p rz e jrz y sty u k ła d , ściś
le jsz ą term inologię, pew ne n o w e części, k tó re są n ajlep szy m p ro d u k te m osiągnięć w dziedzinie p ra w a p ro ce d u ra ln eg o ; p rz y n a jm n ie j t a k im były n a p o czątk u la t sześćdziesiątych naszego s tu le c ia 34. Do ty c h części należą bez w ą tp ie n ia k a n o n y dotyczące p rocesu p rzed tr y b u n a łem jednoosobow ym .
J e d n ą z n ajw a żn iejsz y ch zm ian w p ro w a d zo n y c h do w schodniego k o d ek su stan o w i p o w ró t w n ie k tó ry c h p rz y p a d k ach do p rocesu ustnego.
W K o d ek sie P ra w a K anonicznego w szelkie procesy czy to k arn e , c z y tylk o sporne, czy to p rzed try b u n a łe m kolegialnym , czy też jednooso
bow ym , p ro w a d zo n e są w yłączn ie za pom ocą d o k u m e n tó w pisanych.
Co w ięcej, n a w e t to, co n az y w a n e je st „discussio ca u sa e”, do k o n y w a n e je st „com m unicatis vicissim in te r p a rte s d efe n sio n u m s c rip tu - r is ” 35, to znaczy przez w y m ia n ę z d a ń n a piśm ie. K ró tk a d y s k u s ja u stn a dotycząca sp ra w y należy ty lk o do w y ją tk ó w i je st uzależniona, od w oli sędziego, gdy je d n a lu b -obie stro n y tego sobie ż y c z ą 36.
32 Np. k an o n y De com prom isso in arbitros (98— 122) są w całości w zię te z O sservazioni (s. 119—127); k an o n y w sch o d n ie 194—195 o p ro cesie alim e n ta c y jn y m z n a jd u ją się znow u w „O sservazioni” n a s. 72—
73. P or. w te j k w e stii u w ag i Ż uzka, jw . s. 514, przyp. 3.
33 O jego p rac y n ad C yw ilnym K odeksem P o stęp o w a n ia P a ń s tw a W aty k a ń sk ieg o por. O rd in a m en to G iudiziario e Codice di P rocedura C iv ile dello S ta to della C itta del Vaticano. Typ. Poll. Y at. 1946, s. V III-
34 Ż u ż e k , jw . s. 515.
36 K P K , kan . 1865 § 1.
36 Tam że, kan. 1866 § 2.
19 ]
T rybunał jednoosobowy 253 W e w sch o d n im p o stę p o w an iu procesow ym — w sto su n k u do a n a logicznego p o stę p o w an ia w k o d ek sie ła ciń sk im — n ie zaszła is to tn ie jsz a różnica odnośnie do sp ra w sp o rn y ch pro w ad zo n y ch przez tr y b u n a ł k olegialny. Is tn ie je n a to m ia st ta k o w a , gdy chodzi o sp ra w y k a rn e i -sporne o są d za n e przez try b u n a ł jednego sędziego.
N a jp ie rw w dziedzinie s p ra w k a rn y c h d y sk u sja u s tn a (discussio
■oralis) m a n ie b a g a te ln e znaczenie, gdyż bezpośrednio p oprzedza ona w y ro k 37 i je st je d y n ą dopuszczalną d y s k u s ją 38. O czywiście, w sp ra w a c h k a rn y c h n ie m ogą pow stać z ta k ie j d y sk u sji ża d n e n o w e dow ody i to z p o sta n o w ien ia sam ego ustaw o d aw cy , k tó ry k ateg o ry cz n ie stw ierd za, że „in discu ssio n e o ra li n o v ae p ro b atio n es colligi n e q u e u n t” 39. M ożna w ię c tw ierd zić, że w sp ra w a c h k a rn y c h je d y n ie d y sk u sja je st u stn a , ale n ie sa m a p ro ce d u ra . W g ru n cie rzeczy w ta k ic h sp ra w a c h dow ody m u sz ą być ze b ra n e d ro g ą u p rzed n ieg o dochodzenia i w y ra żo n e na piśm ie. N ato m iast u stn a d y sk u sja służy ty lk o w celu lepszego zrozu
m ie n ia i oceny m a te ria łu dow odow ego 40.
Zgoła o d m ien n a od ła ciń sk iej p ro ce d u ry sądow ej je s t w sch o d n ia p ro c e d u ra dotycząca s p ra w sp o rn y ch ro zstrz y g an y ch przez sędziego je dnostkow ego. W p raw d zie n a w e t i w ty m w y p a d k u u stn a d y sk u sja je s t fo rm a ln ie o d ró żn ia n a od w y d o b y w an ia dow odów , lecz jedno i d r u g ie m a m iejsce w te j sa m ej sp raw ie : „In audiienta p ro b atio n es col- lig u n tu r ” 41, a n a s tę p n ie „ p ro c e d itu r in e a d em a u d ie n tia a d discussio- n e m o ra łe m ” 42. W y d a je się u zasa d n io n e m ów ić, że „a cta e t p r o b a ta ” 43, n a k tó ry c h w y ro k w in ie n się w s p ie ra ć 44, oznacza w ta k ic h sp raw ac h n ie ty lk o p ro to k o ły sygnow ane przez stro n y bąd ź św iadków , lecz ta k ż e to w szystko, co zostało w y d o b y te w czasie d y sk u sji u stn e j.
W spółczesna te o ria e u ro p e jsk a sy stem u oralnego w p ra w ie proceso
w y m p rz y p isu je d o k u m e n to m p isa n y m ty lk o dw ie, pom ocnicze role.
P o pierw sze, m a ją one d ostarczyć sędziem u niezbędnego m a te ria łu w stę p nego d a n e j sp ra w y .(quaestiones in facto et de iure), lecz n ie są isto tn e d la po d jęcia decyzji. Z naczy to, że „a cta et p ro b a ta ”, n a k tó ry c h w y ro k w in ie n się opierać, n ie m uszą sta n o w ić d o k u m e n ty p o d p isa n e przez św iadków , stro n y etc., ja k to m a m iejsce w p rz y p a d k u sądow ej p ro
ce d u ry p isa n ej, w k tó re j zasad a „quod no n est in actis n o n est in m u n - do” z n a jd u je ścisłe zastosow anie. Po dru g ie, d o k u m e n ty p isa n e w ra z ie p o trze b y słu żą ja k o zapis ro z p ra w y d la późniejszej k o n s u lta c ji45. O czy
w iście, w każdej w spółczesnej p ro ce d u rz e sądow ej dopuszcza się w ie
37 SN, can. 571 § 1; G a l t i e r , j w. s. 542 n.
38 P or. V. B a r t o c c e t t i . A n n o ta tio n es in „De iu d icis” pro Ecclesia 'O rientali, „A p o llin aris” 24: 1951 s. 101.
39 SN, can. 568.
49 T am że, can. 513—520; 555—563; ż u ż e k , jw . s. 516.
41 SN, can. 461.
42 T am że, can. 462.
43 Tam że.
44 Tam że, can. 393 § 2; por. K P K , kan. 1869 § 2.
45 Ż u ź e k , jw . s. 517.
le d o k u m en tó w in scrip tis, a m otu p ro p rio S o llic itu d in e m n o stra m w*
kan . 56 § 1 w y ra ź n ie stanow i, że w każd y m p ro cesie m usi b ra ć udział:
n o ta riu sz , k tó ry ak to m przez siebie sporządzonym , albo p rz y n a jm n ie j z a o p atrz o n y m w jego podpis, n a d a je w ażność i c h a ra k te r d o k u m e n tu p u blicznego 46. W zw iązku z ty m w y d a je się słuszne spostrzeżenie M.T.
Zanzucchiego, że w u stn e j p ro ce d u rz e sto su je się n a s tę p u ją c ą fu n d a m e n ta ln ą zasadę: „przew ag a słow a m ów ionego ja k o sposób w y ra ż a n ia czynności procesow ej, m ia rk o w a n e j przy pom ocy pism a jako w stę p n e p rzy g o to w an ie oraz fo rm a p ro to k ó łu ” 47.
P rzez długi czas K ościół posłu g iw ał się sta ro rz y m sk ą p ro ce d u rą , k tó r a b y ła ściśle u stn a . Z ch w ilą je d n ak , gdy L o m b ard o w ie p rzy n ieśli do N ie
m iec p ro c e d u rę fo rm a listy cz n ą, k ilk a z w ażn iejszy ch jej założeń (np..
p ro b atio n es legałeś) zostało p rz y ję ty c h do procesów k o śc ie ln y c h 4S, co’
w rez u ltac ie dało p oczątek tzw. p ro ce d u rz e rzy m sk o k an o n iczn ej. W a rto tu przypom nieć, że sta ro g e rm a ń sk ie procesy były początkow o również, u stn e , choć n ie ze w zględu n a ich w e w n ę trz n ą stru k tu rę , lecz z u w a g i n a a n a lfa b e ty z m i zw yczaj o d b y w an ia procesów p rzed p u blicznym i zgro
m adzeniam i. G dy p ra k ty k ę tę zaniechano, gdy pism o zaczęto pow sze
chnie stosow ać a do sądów w p row adzono n o ta riu szy , p ro c e d u ra s ta ła się pisana. G łów nym tego pow odem , ja k się zdaje, była konieczność,, by sędzia fo rm o w a ł sw ój sąd nie n a p o d sta w ie w łasn ej pew ności m o
ra ln e j, lecz n a p ra w n e j ocenie zeb ran y ch dow odów (p robationes le
gałeś). D latego też k o n ta k t osobisty ze stro n a m i b ąd ź też św ia d k am i b y ł d la niego m niej w ażny. W ystarczyło bow iem rozw ażyć ich p ise m n e zeznania, z e b ran e przez kogoś innego, zazw yczaj przez n o ta riu sz a d ele
gow anego przez tegoż sędziego, i ocenić je po m yśli n o rm p r a w n y c h 49..
P ro c e d u ra rzy m sk o k an o n iczn a b y ła obciążona różnym i fo rm a ln o śc ia
mi, drobiazgow a i p rzew lekła. D latego to pap. K lem ens V dopuszczał w licznych p rz y p a d k a c h p ro c e d u rę „sim p liciter et de piano, ac sine s tre p itu iudicii et fig u ra ” 50, a w ięc znacznie uproszczoną, k tó rą szcze
gółow o ok reślił w k o n sty tu c ji Saepe (1306).51 N iem niej i ta ż uproszczo
n a p ro c e d u ra pozo staw ała w zasadzie p isem n ą i by ła w użyciu — obok p ro c e d u ry z w szy stk im i fo rm a ln o śc iam i — aż do ogłoszenia K o d ek su P ra w a K anonicznego 52.
W k ilk a dni potem te n ż e sam sędzia w yznaczał dzień w stępnego p o słu - n ic z n ą53 aż do u ch w a len ia cyw ilnego k odeksu fra n cu sk ieg o (1 X 1807),
46 „(...) adeo u t n u lla h a b e a n tu r acta, si n o n fu e r in t ab eo su b sc rip - t a ”. Por. K P K , kan. 1585 § 1.
47 II n u o vo d iritto processuale civile. M ilano 19.42 s. 77.
48 R o b e r t i, jw . s. 4 n.; Ż u z e k, jw . s. 517.
49 J. C h i o v e n d a . Is titu z io n i di d iritto processuale civile. T. 1..
N apoli 19402 s. 127.
50 c. 1, 1, 2, in. Ciem.
51 c. 5, II, 2, in. Ciem.
52 Co do in n o w ac ji w p ro w a d zo n y c h w ślad za k o n sty tu c ją Saepe- p or. R oberti, jw . s. 8—1 1.
63 C h i o v e n d a , jw . s. 101—104.
T ry b u n a ł jednoosobow y 255-
po d naz w ą o ficjaln ą Code civil des Français, w k tó ry m w ięcej m iejsca, p rzy z n an o zasadzie ustności, chociaż nie w znaczeniu b ez w zg lę d n y m ,, gdyż n ie w y k lu cza ona z p rocesu cyw ilnego elem e n tu pism a. Forma- p ise m n a bow iem •— ja k ju ż w zm ian k o w aliśm y — je st k o nieczna za
ró w n o gdy idzie o p rzy g o to w a n ie u stn e j ro zp raw y , ja k i u trw a le n ie j e j w yników . W N iem ezech zasad a u stn e j fo rm y p rz e d sta w ia n ia sądow i m a te ria łu procesow ego została p rz y ję ta przez p a rla m e n t ju ż 27 X I I 1848 r.j choć w p ro w a d zo n a d e fin ity w n ie dopiero z w y d an ie m k o d ek su cyw ilnego, tj. 1 X 1879 r.
O pozycja przeciw ko p isem n ej zasad zie p ro c e d u ra ln e j rozpoczęła się n a d o b re ju ż w X V III w .54, lecz dopiero ju ry ści niem ieccy w y g ra li tę b a ta lię w X IX w. Je d n a k ż e od p o czątk u X X stu lec ia p ry m pod ty m w zględem w io d ą Włosi, k tó ry c h p ow ażne p rac e n a te m a t procesu cyw ilnego stanow ią, — ja k u trz y m u je w iele raz y p rzy w o ły w an y Ż u — żek — „ n a jle p szą d o k try n ę n a k o n ty n e n cie e u ro p e jsk im ” 56. D oktryna, ta w y w a rła siln y w p ły w n a w łoski K o d e ks C y w iln y (1942) i n a szcze
gólnie n as tu ta j in te re su ją c y w a ty k a ń sk i K o d e ks P ostępow ania C y w il
nego (1946); poprzez oba te ko d ek sy w p ły n ęła rów n ież w części De iudicis n a p ra w o procesow e dla k ato lic k ich K ościołów w schodnich.
C elem lepszego zro zu m ien ia w schodnich k an o n ó w tra k tu ją c y c h o po
stę p o w an iu coram unico iudice, nie od rzeczy będzie podać k ró tk ą , c h a ra k te ry s ty k ę p ro ce d u ry u sta lo n e j w k o d ek sie w aty k a ń sk im .
4. Postępowanie cyw ilne według kodeksu watykańskiego
P o stęp o w a n ie cyw ilne, służące rea liza cji n o rm w aty k a ń sk ie g o p ra w a , cyw ilnego, da się z g ru b sza opisać n astęp u jąco . W ciągu trz e c h d n i od o trzy m a n ia sk a rg i pow odow ej sędzia przew odniczący zarządza, by o brońca p rz e d sta w ił p ise m n ą odpow iedź (art. 229) w ciągu 30 d n i M.
W k ilk a d n i po tem te n że sam sędzia w yznacza dzień w stępnego po słu c h a n ia stro n przez try b u n a ł (art. 237). W ezw ania m a ją być doręczone stro n o m p rz y n a jm n ie j n a 1 0 dni p rzed ty m p rze słu ch a n ie m (tam że)- P rzez cały te n czas sędzia p ro w ad zący sp ra w ę s ta ra się n ak ło n ić s tro ny do za ła tw ie n ia sp o ru za pom ocą ugody b ąd ź też n a dro d ze a r b i
tr a ż u (art. 244). Po te j w stę p n e j sesji, n a k tó re j u sta la się p rze d m io t sporu, b a d a się załączone dow ody oraz w szy stk ie za rz u ty (art. 245—
246), rozpoczyna się sta d iu m p rzygotow aw cze do u stn e j ro zp raw y . P o stęp o w an ie to w y m ag a pew nego czasu i z reg u ły je st p rz e p ro w a d zane przez sędziego in s tru k to ra . A le i te n okres, w k tó ry m zb iera się fa k ty i dow ody, nie pow in ien trw a ć długo; przeciw n ie trz e b a tego
84 Ż u ż e k, jw. s. 518.
65 Tam że.
66 D o kładniejszy opis K o d ek su C yw ilnego P o stęp o w a n ia P a ń stw a W aty k ań sk ieg o por. G. B r u i 11 a r d. L e Code de procédure civile de la C ité d u V atican. W: A ctes du C ongrès de d ro it canonique. (C in q u --
dokonać m ożliw ie szybko („il p iù ce le re m en te possibile”) S7, n igdy je d n a k n ie m eże n a ty m u cierp ieć m e ry to ry c zn e rozpoznanie sp ra w y zgo
dnie z p ra w d ą obiek ty w n ą. Z ch w ilą ze b ra n ia w szy stk ich m ożliw ych dow odów , sędzia przew odniczący u s ta la dzień ro z p ra w y u stn e j (art.
257), k tó ry n ie k ied y m ożna przesunąć, ale nie w ięcej ja k o 20 d n i (art. 259). N a tę sesję w zyw a się stro n y procesow e i innych u czestników p rocesu, ja k św iadkow ie, biegli, tłu m ac ze etc. S ędziow ie są ci sam i ja k n a ro zp raw ie w stę p n e j (art. 265), d o m in u je zasad a ustności, p rzy czym rozstrzy g n ięcie k w estii sp o rn ej m oże n a stą p ić w czasie jednego posiedzenia (art. 266 n. 7; a rt. 271). O głoszenie w y ro k u i pisem ne z a w iad o m ien ie o ty m stro n n ie pow inno trw a ć dłużej niż 5 d n i (art.
294).
P ow yższa p ro c e d u ra zw y czajn a sąd u cyw ilnego w P a ń stw ie W a ty k ań sk im m oże w dw óch w y p a d k a c h ulec znacznem u skróceniu. P ie rw szy zachodzi w ted y , gdy z ze b ran y ch dow odów w stę p n y c h w y n ik s p ra w y je st przesądzony. W ta k ie j sy tu a c ji sąd ju ż n a p ierw szej sesji, k iedy
■ dochodzi do za w iązan ia sporu, w yznacza dzień u stn e j ro zp raw y , k tó r a m oże się odbyć nie w cześniej ja k w 2 0 d n i od pierw szego posie
dzenia (art. 263). T ak a p ro c e d u ra skrócona, zw a n a tu ta j p rocedim ento a bbreviato, pozw ala w ięc n a zam k n ięcie sp ra w y w ciągu dw óch m ie
sięcy, a n a w e t w c z e ś n ie j58. W y jąte k d ru g i sta n o w i sp ra w a cy w iln a p o d p a d a ją c a pod k o m p e ten c je sędziego jednostkow ego (art. 322—333).
A rt. 330 zaleca w ta k im w y p ad k u , by ro z p ra w ę u s tn ą — jeśli to m oż
liw e — zakończyć n a sesji, k tó ra sta n o w i odpow ied n ik ro zp raw y w stę p n ej dw óch w yżej w y m ien io n y ch p o stę p o w ań cyw ilnych. W ty m w y p a d k u z reg u ły w y sta rc za jed n o tylk o posiedzenie, a w y ro k w y d a je .się n a ty c h m ia s t59.
5. Różnice pomiędzy procedurami w atykańską a wschodnią odnośnie do postępowania „coram unico iudice”
Bez w ą tp ie n ia p o stę p o w an ie sądow e coram, unico iudice opisane
■w m o tu p ro p rio S o llic itu d in e m n o stra m je st w zo ro w an e n a cyw ilnym k o d ek sie w a ty k a ń sk im , zw łaszcza gdy chodzi o u stn ą fo rm ę p rz e d sta w ia n ia sądow i m a te ria łu dow odow ego. N ie k tó re je d n a k k an o n y p ro c e d u ry w sch o d n iej w sto su n k u do w a ty k a ń sk ie j są zu p e łn ie now e, in n e znow u w y k a z u ją m iędzy sobą znaczne różnice. I ta k np. a rt. 330 p ro c e d u ry w a ty k a ń sk ie j zezw ala n a łączenie d w u p rze słu ch a ń w je d no. K odeks w sch o d n i n a w e t n ie bierze pod uw agę in n e j m ożliw ości, chociaż p rz e słu c h a n ie (audientia) m oże trw a ć k ilk a d n i 60. N astęp n ie a n te n a ire d e la F acu lté de d ro it canonique. P aris, 22—26 IV 1947). P a ris 1960 s . ' 181—201.
57 A rt. 256 § 1.
58 Ż u ż e k, jw. s. 520.
59 Tam że.
80 SN, can. 464.
[13] Trybunał jednoosobowy 257
k o d ek s w sch o d n i w ta k ic h sp ra w a c h zezw ala tylk o n a jednego o b ro ń c ę ; w k o d ek sie w a ty k a ń sk im ta k ieg o ogran iczen ia b ra k u je , przeciw n ie d opuszcza się i to w y ra ź n ie w ięcej niż jednego a d w o k a ta (art. 322 § 1 i a r t. 29). D alej a rt. 83 w aty k a ń sk ie g o p o stę p o w an ia cyw ilnego sta n o w i, iż z reg u ły dow ody należy zebrać jeszcze przed ro z p ra w ą u stn ą ; ty m c z a se m p ro c e d u ra w sch o d n ia zarządza przeciw nie, gdyż dow ody n a le ż y p rze d staw ia ć w ła śn ie podczas ro zp raw y . T rz eb a je d n a k p am ię
ta ć , że — ja k z re sztą było już p o w iedziane — to sam o m a m iejsce w n ie k tó ry c h skróconych p ro c e d u ra c h w aty k a ń sk ic h . C y w iln y K o d e ks P o stę p o w a n ia P a ń stw a W a tyk a ń skieg o stw ierd za, że w szystkie sesje s ą d o w e są p u b lic zn e (art. 179) h o łd u ją c w te n sposób zasadzie ja w n o śc i w p o stę p o w an iu sądow ym . W kodeksie w sch o d n im n a to m ia st obo
w ią z u je ogólna zasad a z a w a rta w kan . 155 § 1 (por. k an . 1640 § 1 K P K ) „ e x tra n e i ab a u la a r c e a n tu r ”, obecni zaś n a se sji m ogą być przez sędziego zobow iązani do zach o w an ia ta je m n ic y el. M otu p ro p rio S o lli- c itu d in e m n o stra m w kan. 455 o g ranicza liczbę św iadków do czterech lu b p ięciu; n a próżno n a to m ia st szukać ta k ie j n o rm y w kodeksie w a ty k a ń sk im . N ietru d n o je d n a k zauw ażyć, że rów nież w p ra w ie w sch o d n im kan . 460 dopuszcza w ięk szą liczbę św iadków , jeśli ty lk o sędzia u z n a to za konieczne. Z w róćm y ta k ż e u w ag ę i n a to, że w a ty k a ń sk i k o d ek s cyw iln y pozw ala n a n a p ro w a d z a n ie now ych dow odów podczas te g o sam ego p rze słu ch a n ia , n a to m ia st ja k się zdaje, w kod ek sie dla k a to lic k ic h K ościołów w schodnich je st to n ie d o p u sz c z a ln e 62. W reszcie a r t. 5 p ro c e d u ry w a ty k a ń sk ie j sta n o w i odnośnie do ro z p a try w a n ia a p e la c ji od w y ro k u w ydanego przez sędziego jednoosobow ego, że k o m p e
te n tn y m je st tr y b u n a ł p ierw szej in stan c ji, podczas gdy w kodeksie w sch o d n im obow iązu je przep is kan . 7 5 M, k tó ry orzeka, iż co do sk ła d u osobow ego in sta n c ji ap e la c y jn e j i tr y b u p o stę p o w an ia w te jż e obo
w ią z u ją przep isy d la p ierw szej in stan c ji. Jeżeli w ięc sąd p ierw szej in s ta n c ji ro z p a try w a ł sp ra w ę p rze d sędzią jednoosobow ym , sąd a p e la c y jn y n ie m oże sk ła d ać się z w iększej liczby sędziów.
III Dodatek
6. B ezp o śred n ie źródła k a n o n ó w m o tu proprio S o llic itu d in e m n o str a m ” dotyczące tr y b u n a łu jednoosobow ego
M o tu p ro p rio „ S o llicitu d in em n o - O rdinam ento G iudiziario e Codi- s tr a m ” (1950) ce di P rocedura C ivile dello S ta - to della C itta del V aticano (1946)
61 T am że, can. 138 § 3; por. K P K , kan. 1623 § 3.
62 SN, can. 460.
63 „ T rib u n a l ap p e lla tio n is eodem m odo quo tr ib u n a l p rim a e in s ta n - tia e c o n s titu i d eb et; e t eaed em reg u lae, ac co m o d atae ad rem , in c a u s a e discu ssio n e se rv a n d a e s u n t”. P or. K P K , k an . 1595.
17 — P r a w o K a n o n ic z n e
Can. 453
A d iudicem u n ic u m iu ra sp e cta n t cum trib u n a lis tu m p raesidis.
Can. 454
P a rte s d e fe n d e re se vel p er seipsas v el p e r u n ic u m advocatum .
Can. 455
P a rtib u s non licet p lu res qu am q u a ttu o r vel q u in q u e te ste s a d d u c e- re.
Can. 456
§ 1. Iu d icialis petitio, firm o can.
230, r e f e r re debet:
1° F a c ta q u ib u s ac to ris p etitio n es in n itu n tu r, b re v ite r, in té g ré e t cla- r e eixposita;
2° P ro b a tio n e s q u ib u s a c to r v u lt fa c ta d e m o n stra re ; te stiu m nom ine, cognom ine, condicione, ac com m o- ra tio n is loco in d ic atis;
3° P re tiu m re i p e tita e q u a te n u s ab eo p e n d e a t iudicis com petentia, u n a cum iis q u a e n e c e ssa ria sin t ad re i p re tiu m co n stab ilien d u m ;
4° C onclusiones actoris.
§ 2. Iu d icialis p etitio p ro p o n ite etia m p o te st ore iudici unico; quo in casu, n o ta riu s earn sc rip tis con
signed
Can. 457
Iu d ex , in tr a trid u u m ab e x h ib ita p etitio n « iudiciali, d ecreto ad ca l-
A rt. 322 § 2
Al giudice unico le fac o ltà a t - tribuxte al p ré sid e n te e al t r i b u - nale.
A rt. 29 § 1
Nel processo a v a n ti al g iu d ic e unico le p a rti possono a g ire o>
c o n tra d d ire p erso n a lm e n te, o a s
s is té e da avvocato, o a mezzo d î avvocato.
A rt. 220 64
La d o m a n d a giudiziale d e v e essere sottoscritta... e in d ic are:
6° i f a tti ehe a giudizio d ell’a t - to re g iu stifican o le sue d o m a n d e, espositi su ccitam en te, a in f o rm a p récisa e com pléta;
7° le p ro v e con cui l ’a tto re , i n - te n d e d im o s tra re la v e rità d e i singoli fa tti; il n o m e é cognom e, condizione e resid e n za dei te s ti- m oni, che chied e di se n tire s o p ra i singoli fa tti;
8° il v alo re d e ll’oggetto d é lia d om anda, se da questo d ip e n d a la co m petenza dei giudice, in s ie - m e agli elem en ti a tti a s ta b ilir- lo,;
9° le conclusioni deU’attore...
A rt. 323 § 1.
L a d o m a n d a g iudiziale puô es
se re p ro p o sta a n c h e o râ lm e n te a l giudice unico. In q uesto caso in c a n ce lliere n e re d ig e rà il p ro ces
so v erb a le, da in se rirsi nel f a s - cicolo di cancelleria.
A rt. 324 § 1.
E n tro tr e g io rn i d alla p re s e n ta - zione d élia d o m a n d a giu d iziale,
64 W cześniejsze n u m e ry (1—5) tegoż a rty k u łu o d p o w iad a ją m n ie j w ięcej kan , 230 z m otu p ro p rio „S o llicitu d in em n o s tra m ”.
[15] T rybunał jednoosobowy 259
cem ip siu s p etitio n is ab a c to re vel a n o ta rio sc rip ta e apposito, p ra e c i- p ia t com m u n icari, n o ta rii cu ra, e x e m p la r p etitio n is iu d icialis reo, fa c ta hu ic fa c u lta te , in tr a decem dies d e p o n e n d i in ca n ce lla ria trib u n a lis sc rip ta m resp o n sio n em , vel a d e u n - d i tr ib u n a l ad resp o n d e n d u m p e ti- tio n i ac to ris; quo in casu, n o ta riu s in ac tis r e f e r re d eb e t re i responsum .
Can. 458
I u d e x p o te rit, si re s fe ra t, aliu m p ra e fig e re a c to ri te rm in u m ad re p li- c a n d u m a lte r u tr o ex iu d ic atis m o- dis.
Can. 459
E lapso te rm in o reo co n stitu to ad re sp o n d e n d u m e t ac to ri re p lic a n - dum , si hic te rm in u s co n stitu tu s fu - e rit, iudex, p ersp e ctis ac tis — nisi spes a liq u a co ncordiae a ffu lg e a t li- te m com ponendo p er tra n sa c tio n e m ad n o rm a m can 94 seqq. — p a rte s e ite t u t co ram se co m p area n t, a d - sig n a to te rm in o n o n in fra decem nec su p ra tr ig in ta dies. C itatio n is d ec retu m , n o ta rii cura, p a rtib u s d e- n u n tia r i debet.
Can. 460
§ 1. I n te g ru m est p a rtib u s sc rip ta m re la tio n e m ad p ro b a n d a s suas p etitio n e s ad tr ib u n a l d e fe rre , d u m - m odo id fa c ia n t tre s sa lte m a n te
o d al co m p letam e n to di essa, ii g iu d ice unico eon d ecreto posto in calce a lla s c rittu ra o a l v e rb a le co n ten e n te la d om anda, fisse - r à u n ’udienza p e r il d ib a ttim e n - to ’orale, e o rd in e rà la citazio n e del convenuto, asség n an d o g li u n te rm in e di g io rn i dieci... p e r de- p o sita re in c a n ce lla ria u n a a c r it- t u r a di risp o sta, o p e r p re s e n ta r- si a l c a n ce lliere p er risp o n d ere o ra lm e n te a lla d o m a n d a d e ll’a t- to re. In q u e s t’u ltim o caso, il c a n ce lliere re d ig e rà processo v e r b a le da in s e rirs i ń el fascicolo di c a n ce lle ria 86.
A rt. 324 § 1.
Con lo stesso decreto, o con a l- tro successivo, il g iudice unico p o trà pu re, occorrendo, sta b ilire ü n a ltro te rm in e, en tro il q u ale l’attor.e p o trà re p lic a re n e ll’u n a 0 n e ll’a ltr a fo rm a in d icata.
W p raw dzie te n ż e k a n o n je st now y, je d n a k ż e streszcza on w ie rn ie a rty k u ły : 244, 235, 263 1 324 (wyżej cytow ane) ko d ek su w aty k a ń sk ie g o .
A rt. 238 § 1.
L e p a r ti e i ch ia m a ti in c a u sa, alm eno t r e g iorni lib e ri p r i
m a d e ll’u d ie n za p re lim in a re („contestatio litis ”), p o tra n n o d e-
85 Z a rt. 324 § 1 k o re sp o n d u je a rt. 224 odnoszący się do zw yczajnej p ro c e d u ry p rze d try b u n a łe m sądow ym .
a u d ie n tia m dies e t d u p lici ex e m p la - ri, q u o ru m a lte ru m ex c o n tin e n ti c o m m u n ic ari d eb e t cum a lte r a p a r te.
§ 2. Item , in tr a te rm in u m d e quo in § 1, p a rte s q u a e v e lin t q u o sd am a u d iri te ste s n o n ad d u c to s in p e ti- tio n e iudiciali, d eb e n t h o ru m n o m i- n a u n a cum aliis re q u isitis d e q u i- b u s in can. 456 § 1 n. 2, can cella- ria e trib u n a lis n o ta facere, ea lege u t iu d e x p a rtib u s n u m e ru m te stiu m d u m ta x a t pau lo m a io rem a d d u c e re p e r m itta t p ro p te r p e c u lia ria ca u sa e ad iu n cta .
Can. 461
In a u d ie n tia p ro b atio n es co lligun- t u r 88.
Can. 462
P ro b a tio n ib u s collectis p ro c e d itu r in eadem a u d ie n tia ad discussionem oralem .
Can. 463
F in e discussioni o rali im posito, si iu d e x ex actis et p ro b a tis censeat ca u sa m su ffic ie n te r in stru c ta m , po- te r it se n te n tia m vel s ta tim p ro n u n - tia r e vel ea n d em d efferre , n o n ta rn te n u ltr a tre s dies.
Can. 464
Si in a u d ie n tia p ro b atio n es colli- gi h au d p o tu e rin t, vel iu d e x neces- s a riu m d u x e rit novas p ro b atio n es colligere, a lte r a s ta tu itu r a u d ien tia.
Can. 465
S e n te n tia e in te rlo c u to ria e a iu d i-
p o sita re in ca n ce lla ria u lte rio ri re p lic h e...08
A rt. 327 § 1
L e p a r ti ch e chiedano di f a r c ita re testim o n i, n o n in d ic ati n e l- la d o m a n d a giudiziale, devono fa re n o ti in ca n ce lle ria i n o m i dei te s ti m edesim i, in siem e a l
le indicazioni di cu i a ll’artico lo 220 n. 7 87, alm eno tr e g io rn i p r i
m a d ella undienza.
A rt. 330
II d ib a ttim e n to o rale s a ra con- dotto a te rm in e, possibilm ente, n ella ste ssa u d ie n za fissa ta n e l decreto di citazione.
A rt. 266 m. 7 i 271 ko d ek su w aty k a ń sk ie g o je d y n ie częściowo są podobne do tego kanonu.
Tenże k a n o n w y k a z u je du że podobieństw o do a rt. 267 § 1 o- ra z a rt. 268 § 2 k o d ek su w a ty kańskiego. T am je d n a k u sta w o daw ca zezw ala n a now y o k res przygotow aw czy celem n a p ro w a dzenia dow odów .
A rt. 322 § 3
L e o rd in a n z e p ro n u n c ia te dal
68 Z tre śc i tegoż a r ty k u łu w y n ik a, iż odp o w iad a on k an o n o w i k o d y fik a c ji w sch o d n iej ty lk o w p ew n y m zakresie.
67 P or. SN, can. 456 § 1, n. 2.
68 K an o n te n m a sw o je źródło w a rt. 260 i 266 n. 3 K od ek su w a ty k ań sk ieg o , k tó re dotyczą p ro c e d u ry sk ró co n ej; por. Ż u ź e k , jw . s. 524.
117] T rybunał jednoosobowy
261
ce unico p ro la ta e im p u g n a ri n e q u - e u n t n isi u n a cum se n te n tiis d efin i- tivis, a tq u e m odis ad im p u g n a n d u m se n te n tia s adm issis.
Can. 466
P a rs d isp o sitiv a se n te n tia e com - m u n ic e tu r ore p a rtib u s, n isi iudex d e c e rn a t decisionem secreto s e rv a n - d a m u sq u e a d fo rm a le m se n te n tia e p u b lic atio n em 70.
Can. 467
S e n te n tia e te x tu s q u am p rim u m ed e n d u s est, ad su m m u m in tr a qu - in d e cim dies.
g iu d ice unico no n sono soggette a rec lam o m a so ltan to a d im p u - g n ativ a.
A rt. 334 § 1
L e sentenze in te rlo c u to rie e le o rdinanze, sa lv a c o n tra ria disp o - sizione di legge, possono essere im p u g n a te so ltan to insiem e con la sen ten za d efin itiv a, con i m ez- zi di g ra v a m e am m essi p e r q u e- s ta 69.
A rt. 301 § 1
Le se n ten z e sono n o tific a te a c u ra del cancelliere, in copia a u - te n tic a , dopo la pubblicazio n e d ella sentenza, m a n o n o ltre
i
q u in d ic i giorni.
Trial before a single judge in the Eastern Law Canon
T h e m o tu p ro p rio S o llic itu d in e m n o stra m (1950), tre a tin g th e a d m i
n is tra tio n of ju stic e in e a ste rn ecclesiastical co u rts, in th e field of can o n ical p ro c e d u re m a n y a n d im p o rta n t d evelopm ents, v a lu a b le fo r an y ca n o n ist in th e E a st a n d in th e W est, a n d it deserv es th e re fo re closer in v e stig a tio n . It is n o t only th e la w a t p re se n t in fo rce in th e C atholics C hurches E a ste rn , b u t also, one d are s to say, a n e x c ellen t f irs t d ra u g h t of th e f u tu re section De iudicis in a n ew L a tin Code.
T his E a ste rn Code co n tain s sections th a t a re q u ite new , su ch as De com prom isso in a rbitros (cans. 98—122); De iudicio contentioso coram unico iudice (cans. 453—467), a n d oth ers, especially cans. 544—567 on crim in al tria ls. T h ese in n o v a tio n s a r e b ased on th e la te s t id eas on c a n o n ical p ro c e d u re a n d w ill, doubtless, h a v e a g re a t im p a ct on th is f u rth e r developm ent.
69 Z w raca u w ag ę poczynione w kod ek sie w a ty k a ń sk im w y ra ź n e ro z różn ien ie pom iędzy „reclam o ”, co oznacza re k u rs, a „ im p u g n a tiv a ” o znaczającym a p e la c ję (por. Ż u ż e k, jw . s. 525).
70 K an o n te n —■ zd a n ie m w ie lo k ro tn ie cytow anego Ż uzka (tam że) — n ie m a w k o d ek sie w a ty k a ń sk im żadnego- odpow iednika.
T h e p re se n t a rtic le confines itself to th e canons on tria ls b e fo re a sin g le ju d g e in th e C atholic C h u rch E astern . In th e firs t place, it n o tes som e d iffe ren ce s of co lleg iate a n d non co lleg iate (single judge) trib u n a ls. In th e second place, th e re a r e e x p lain e d th e n ew f u n d a m e n ta l p rin cip les on w h ich th e section on th e single ju d g e in th e E a ste rn Code is based ; and, fin ally , a n in d ic atio n is giv en of th e sources of th is section as a w h o le an d , as f a r as possible, of each canon in p a rtic u la r.
