Charakterystyka czasopisma „Oberschlesien”

(Uniwersytet ^Śląski)

„Oberschlesien” (1902—1920).

Charakterystyka czasopisma

Miesięcznik „Oberschlesien” ukazywał się ^od

kwietnia

1902 r. ^do marca 1920 r. Katowicach. Czasopismo powstało z inicjatywy katowickiego wydaw-

nictwa braci Eugena

ⁱ Bertholda Bóhmów. Było dystrybuowane

na terenie

całego Górnego Śląska. Bracia Bóhmowie zlecili redagowanie pisma ^Eze- chielowi Zivierowi, który popięciu

latach

zrezygnował z

kierowania

periody- kieml. Funkcję

redaktora

naczelnego przejął

Paul

Knótel. Od 1909 r. „Ober- schlesien” było również organem „Oberschlesiches Museum in Gleiwitz”

(Górnośląskiego Muzeum w Gliwicach) oraz „Gustav-Freytag-Gesellschaft in Kreuzburg” (Towarzystwa

Gustawa Freytaga

w Kluczborku). Bezpośred- nim powodem zamknięcia

pisma

były rozstrzygnięcia dotyczące

statusu

^Gór- nego

Sląska

po I wojnie światowej. Podział regionu między Niemcy a Polskę sprawił, ^że wydawcy _po

osiemnastu latach

ogłosili

zaprzestanie

wydawania miesięcznika. Swoją decyzję motywowali biegiem historiiz. Nie bez znacze-

nia

były również problemy finansowe wydawnictwa braci Bohmów,^spowodo- wane dużym

spadkiem

liczby

prenumeratorów

podczaswojnya. Żegnając się

1Georg Zivier, syn Ezechiela, tłumaczył rezygnację^{ojca z}kierowania miesięcznikiem^„Ober- schlesien” nawałem pracy.^Oprócz przygotowywania ekspertyz prawniczych dla księcia^pszczyń- skiego oraz porządkowania jego archiwaliów Ezechiel Zivier rozpocząłwtym czasie pracę nad monografią dynastii Jagiellonów.^{Zob. G.}Zivier, Meines VatersWegnach Schlesien, „Schlesien”

1968, XIII,s. 228—283, tutaj ^{5. 231.}

2 Zob. ogłoszenie wydawcóww „Oberschlesien" 1920, XVIII, H. 12, s. 384.

3Zob. P. Knotel, Die Monatsschrift „Oberschlesien'i Ein Vorldufer unseres Oberschlesiers,

„Der Oberschlesier”1933, s. 523—525,tutaj^{3.525. W}marcu ¹⁹¹⁵r. wydawnictwoⁱredaktorna- czelny zwrócili sięzapelem ^doczytelników, aby pozostawali wierni pismu i pomagaliw zdoby- waniu nowych czytelników^—zob.„Oberschlesien” 1915, XIII,H. 12, s. 545—546.Hans-Ludwig Abmeier twierdził, ^żemiesięcznik „Oberschlesien” był dotowany przez państwo niemieckie, jed- nak żadne inne źródła nie potwierdzają tej informacji^—zob. II.-L. Abmeier, Professor^Dr. Paul

Knó'tel, „Schlesien”1984, XXIX, s. 162—166,tutaj ^{3. 163.}

250 Robert Rduch

z czytelnikami, wydawcy wyrazili

jednak

nadzieję, że w bliżej nieokreślonej przyszłości pismo będzie się mogło ponownie ukazywać.

Inicjatywa wydawnicza braci Bóhmów była

pierwszą udaną próbą

publi- kowania _w cyklu miesięcznym niemieckojęzycznego pisma społeczno-kul- turalnego

na

Górnym Śląsku. Pionierska próba stworzenia miesięcznika gór- nośląskiego o

tematyce kulturalnej miała

miejsce

już

w 1788 r.ⁱ zakończyła się niepowodzeniem. Wydawany przez

Johanna Carla Christiana

Lówego i

Johanna

Gottlieba

Peukera

miesięcznik „Oberschlesische Monatsschrift”

zakończył swoją działalność już _po

dwunastu

numerach4. W tym kontekście osiemnaście roczników „Oberschlesien” byłowrozumieniu

Paula

Knótla _spo- rym sukcesem5.^Za

kontynuatora

wypracowanego przez „Oberschlesien” pro- fllu ideowego uchodziło czasopismo „Der Oberschlesier”6.

W podtytule miesięcznika „Oberschlesien” został określony jego program,

któremu redakcja

pozostała

wierna

przez cały okres wydawania pisma:

„Oberschlesien. Zeitschrift

fur

_{Pflege der}

Kenntnis und Vertretung

^{der Inte-}

ressen

Oberschlesiens” („Górny Śląsk. Czasopismo poświęcone pielęgnowa- niu znajomości ⁱ

reprezentowaniu

interesów Górnego Śląska”). Pobrzmiewa w nim

nutka

goryczy spowodowanej dotychczasowym

traktowaniem

Górne- go

Śląska jako kulturalnej

i cywilizacyjnej pustyni. W otwierającym pierw- szy

numer pisma artykule

wstępnym Ezechiel Zivier podkreślił, ^że Górny

Śląsk

_w okresie swojej 900-letniej

historii

zawsze pozostawał

na

peryferiach tego organizmu państwowego, ^do którego należał. Taki był jego los w pań- stwie polskim, czeskim,

austriackim, pruskim

oraz w

II

Rzeszy. Poczucieod-

dalenia

od centrów życia naukowego, literackiego, gospodarczego i społecz- nego

stało

się więc głównym impulsem do założenia nowego pisma,

które

pozytywistyczną

pracą

miało nadrobić dotychczasowe

zaniedbania.

^Głów—

nym

zadaniem pisma

stało się zapoznanie Górnoślązaków ze specyficzną hi-

storiąi aktualnymi

problemami ich „małej ojczyzny” Celem wydawcy było również poprawienie

wizerunku

Górnego

Śląska

poza regionem7.

„Oberschlesien” było miesięcznikiem z ambicjami pisma naukowego.

Łączyło

jednak

^naukowość z wymogami pisma

kulturalnego

dla szerszego kręgu odbiorców.

Pismo było wydawane w formacie _{24 cm} (80), czyli w formacie dzisiejszej

„Odry”. Niestety, nie udało mi się ustalić, w

jakim nakładzie

się ukazywało.

Przez cały okres wydawania miesięcznika jego cena nie uległa zmianie.

Kwartalna prenumerata

^{kosztowała 3} marki, zaś pojedynczy

numer

¹ markę

i 25 fenigów. Pismo można było zamawiać _wksięgarniach iurzędach poczto-

4Zob. P. Knótel, Eine Vorgdngerin unserer Monatsschrift (Oberschlesische Monatsschrift),

„Oberschlesien” 1920, XVIII,H. 10, s. 289—301.

5 Zob. P. Knótel, ^Die Monatsschrift „Oberschlesien”...,s. 525.

6Sam Paul Knótel wskazuje na ideowe pokrewieństwo miesięczników „Oberschlesien”ⁱ„Der Oberschlesier” ^— zob. ibidem,

7 Zob. E. Zivier, ^Vom Herausgeber, „Oberschlesien”1902, I, H. 1, s. ^1—3.

wych.^Z moich dotychczasowych

ustaleń

wynika, że

żadna

niemiecka biblio-

teka

nie posiada kompletu

osiemnastu

roczników.W Polsce prawie wszyst- kie

numery

miesięcznika

znajdują

^{się w} zbiorach Biblioteki

Uniwersytetu

Wrocławskiego oraz Biblioteki Sląskiej wKatowicach. Biblioteki

te

^nie

mają

tylko

numeru

specjalnego, wydanego w 1914 r.8

Główną część

pisma

stanowił blok

kilku

dłuższych

artykułów

zamieszcza- nych

na

początku każdego

numeru.

^Niektóre znich były

ilustrowane

rycina- mi lub zdjęciami. Po nich

następowały teksty

literackie,

krótkie

relacje

na temat

życia w regionie oraz omówienia książek.

Od pierwszego ^do ostatniego

numeru

„Oberschlesien” w miesięczniku ^do- minowała

tematyka

historyczna. Prezentowano zarówno

teksty

przekrojowe (dotyczące

historii

całego Górnego

Sląska

w szerszym kontekście),

jak

i szczegółowe opracowania dziejów poszczególnych części regionu. „Ober- schlesien”

jest

więc obecnie

kopalnią

wiedzyz

zakresu historii

górnośląskich

miast

ⁱ wiosek, parafii, garnizonów, zakładów przemysłowych, szkół, dy-

nastii,

^{rodówi osób,}

które

odegrały znaczącą rolę ^wrozwoju cywilizacyjnym Górnego Śląska. Szczególną uwagę poświęcono również

historii

miejscowej

sztuki

ⁱ

kultury,

podaniom, legendom, baśniom, obyczajom ⁱ przesądom.

Rzadziej publikowano

teksty

historycznoliterackie, sporadycznie zamiesz- czano

artykuły

^o górnośląskiej przyrodzie. ^W

numerze

^{dziewiątym i dzie-}

siątym

pierwszego rocznika

ukazał

się

na przykład artykuł

dający świa- dectwo ówczesnej świadomości ekologicznej: ^Welche Gefahren drohen der Vegetation des oberschlesischen Industriebezirks,

und

wie ist ihnen wirksam zubegegnen?9

(Jakie

niebezpieczeństwa

zagrażają

roślinności górnośląskiego okręgu przemysłowego ⁱ

jak

można im zapobiec?).

Zajmowano się również

aktualną problematyką

regionu, pisano przede wszystkimooświacie, ochronie zdrowia, zwracano też uwagę

na zagadnienia urbanistyczne

ⁱ przemysł.

Wciągu ¹⁸

lat ukazały

^{się dwa}

numery

tematyczne:

jeden

był poświęcony Eichendorffowi_{w 50.}rocznicę jego śmierci, drugi

natomiast

prezentował Ka- towice 50

lat

_po

uzyskaniu praw

^miejskich.

Górnośląskie Muzeum w Gliwicach oraz Towarzystwo

Gustawa Freytaga

w Kluczborku informowały

na łamach

^{pisma o swojej} działalności.

Fundamentalne znaczenie dla realizowania programu nakreślonego^{w pierw-} szym numerze

pisma

miał profil ideowy,

kształtowany

głównie przez pro- wadzących je redaktorów. Chociażw ciągu 18

lat

współpracowało zpismem ponad 270 autorów, a wśród nich

redaktorzy

innych górnośląskich periody-

8 Redakcja zamieściła informację o tym numerze ^w grudniowym wydaniu z 1914 r. na stronie 446. Numer adresowany był^dorannych i chorych żołnierzy przebywającychwlazare- tach na Sląsku.

9Zob.J. Rieger,^WelcheGefahren drohen der Vegetationdes oberschlesichen Industriebezirks und wie ist ihnen wirksam zu begegnen, „Oberschlesien"1902, I, H. 9, s. 628—631oraz ^{H. 10,} s. 698—702.

252 Robert Rduch

ków niemieckojęzycznych^—

Johannes

Chrząszcz iAlfons Perlick”), to

jednak

spod pióra Ezechiela Ziviera ⁱ

Paula

Knótla wyszły najważniejsze

teksty

miesięcznika. Dlatego też w tym miejscu należy krótko przedstawić ich syl- wetki.

Ezechiel Zivier urodził się 22 września 1868 r. w Wieluniu, zmarł nato-

miast

22

sierpnia

¹⁹²⁵ r. we Wrocławiu. Studiował teologię, slawistykę,

orientalistykę, historię

ⁱ prawo we Wrocławiu. _Był dyrektorem Książęcego Archiwum _w Pszczynie oraz

autorem

ⁱ

redaktorem

wielu opracowań do- tyczących

historii Śląska

i Polski. Zajmował się również dziejami ^Żydów w Europie Środkowowschodniej. Zainicjował założenie Archiwum Żydów Niemieckich _w Berlinie.

Jako

absolwent gimnazjum w zaborze rosyjskim, a

następnie

absolwent niemieckiego

uniwersytetu

był doskonale przygoto- wany ^do zajmowania się dziejami terenów związanych z państwowością polską,

niemieckąi

rosyjską. Podkreślał przy tym, ^{że w} działalności badaw- czej

dystansuje

sięod emocjiⁱwspółczesnych mu dyskursów politycznych”.

Paul

Knótel urodził się 2

grudnia

¹⁸⁵⁸ r. w Głogowie, a zmarł ¹⁶ marca 1934 r. we Wrocławiu. Studiował

historię

ⁱ geografię we Wrocławiu. Praco- wał jako nauczyciel gimnazjalny w Głogowie, Dzierżoniowie, Katowicach

i Tarnowskich Górach. _Był

popularyzatorem

wiedzy o Śląsku,

redaktorem

i

autorem

wielu opracowań dotyczących

historii sztuki

oraz

historii Śląska”.

W swoim dorobku miał również prozę ⁱ

sztukę teatralną.

Richard

Knótel,

brat Paula,

był wziętym

malarzem

batalistycznym. Się- gające wojen napoleońskich tradycje rodzinne związane z

obroną

^nie- mieckich

interesów

narodowych miały znaczący wpływ

na ukształtowanie

poglądów

Paula

Knótla. Ojciec Knótla współpracował z

redakcją

pisma

„Neue schlesische

Provinzialblatter”, które

zainspirowało

Paula

Knótla do dokonania

kilku

zmian _w

strukturze

miesięcznika „Oberschlesien” _po prze- jęciu redakcji ^od Ziviera. Owe zmiany polegały

na

tym, ^że comiesięczny przegląd wydarzeń w regionie podzielił on

na

działy tematyczne, stworzył

rubrykę

^o nazwie Schlesische Sammelmappe

zarezerwowaną

dla drobnych polemik, sprostowań ⁱ

uzupełnień

^do dłuższych tekstów oraz

rubrykę

^o naz- wie Oberschlesischer

literarischer

Anzeiger

informującą

^o

literackich

nowoś- ciach związanych z Górnym Śląskiem.

10JohannesChrząszcz był redaktorem pisma „Oberschlesische Heimat. Zeitschrift des Ober- schlesischen Geschichtsvereins” wydawanegowOpolu, a Alfons Perlick redagował m.in. „Aus dem BeuthenerLande. Heimatkundliches Mitteilungsblatt” oraz „Mitteilungen des Beuthner Geschichts- undMuseumsvereins”.

”

Zob. G.Rhode, Jiidische Historiker als Geschichtsschreiber Ostmitteleuropas: Jacob Caro, Adolf Warschauer, Ezechiel Zivier,w:Judenin Ostmitteleuropa vonder Emanzipation bis zum Ersten Weltkrieg, red. G. Rhode, Marburg 1989, s. 99—113, tutaj s. 111—112.

12Hans-Ludwig Abmeier zebrał bibliografię publikacji Paula Knótla obejmującą445 pozycji.

Zob. H.-L. Abmeier, Verzeichnis der Veróffentlichungenvon Professor Dr. Paul^Knó'tel:”^Mit-

teilungen des BeuthnerGeschichts- und Museumsvereins” 1980/1982,42/44, s. 228—277.

Podczas gdy Zivierowi udawało się zachować

dystans

wobec bieżących wy-

darzeń

politycznych,

Paul

Knótel nie krył, ^że

traktuje

swoją działalność _wy- dawniczą i

publicystyczną

jako

narodową

misję. „Wszystkie

pisma Paula

Knótla tchnęły ciepłym, świadomie niemieckim życiem”,

pisał

Robert Kur- piun13, a sam Knótel

tak

wspominał wydawanie miesięcznika: „Chociaż w

przypadku

czasopisma nie mogło byćmowy^opolityce, «Oberschlesien» nie mogło

naturalnie

nie dostrzegać coraz bardziej palącej kwestii polskiej; ^cho- dziło o coś więcej niż o politykę”14.

To właśnie

kwestia

polska stanowiła, według Knótla, ospecyfice Górnego

Śląska

i

określała kierunki

działalności kulturotwórczej miesięcznika „Ober- schlesien”. Nie bez znaczenia był też fakt, ^że Knótel przejął redakcję ^mie- sięcznika w okresie, w którym

następował

wzrost aktywności Slązaków przyznających się dopolskości. Publikowanie

komentarzy

^doważnych wyda- rzeń politycznych

na

^pierwszych

stronach pisma

świadczyo zaangażowaniu się redakcji wwalkę oniemieckość Górnego Śląska. Wielu autorów tych ^ko-

mentarzy

ukrywało się pod pseudonimami lub zabierało głos anonimowo.

Preferencje polityczne miesięcznika zostały

zaprezentowane

w komen-

tarzu

po wyborach do Reichstagu w 1907 r. Autor podpisujący się jako „Po- liticus” wyrażał wprawdzie zadowolenie z tego, ^że siła oddziaływania

„socjaldemokratycznej trucizny”15

na

Górnym

Sląsku

osłabła, był

jednak

zaniepokojony sporym poparciem dla przedstawicieli ludności polskiej^{i ogło-} sił pojawienie się „polskiego zagrożenia”16. Nie akceptował on ugodowego stanowiska

partii Centrum

wkwestii polskiejⁱ

utożsamiał

się jednoznacznie

z blokiem narodowym. Utworzenie w przyszłości

państwa

polskiego uważał za całkowitą utopię, a wzmacnianie się polskości zagrażało ^— według niego ^— wartościom

kulturalnym

regionu (Kulturwerte). Najważniejszym zadaniem dla sił skupiającychsię wokół „obozu niemiecko-narodowego” miała być świadoma

iplanowa germanizacja realizowana poprzez politykę oświatowąw duchu„nie- miecko-narodowym”. Politikus podkreślał,^że „Niemiecki nauczyciel jest dzisiaj pierwszym pionierem niemieckości”17. Dlatego na zakończenie

artykułu

^apelo- wał do czytelników 0 wspieranie niemieckiego szkolnictwa.

Podobny wydźwięk miał również

artykuł Paula

Knótla pod

tytułem

^Hei- matpflege,

który

może uchodzić za deklarację programową redakcji. Knótel odnosił sięw nim do pojęcia Heimat. Sięgając dojego romantycznych korze- ni, dostosowywał to pojęcie do wymogówXX w. W bardzo kompleksowym ujęciu „małej ojczyzny” zwracał uwagę

na

ochronę środowiska

naturalnego

oraz dbałość ^o koncepcję

urbanistyczną

regionu, której celem miało być za-

13R.Kurpiun, Paul^Knó'tel.Ein Lebensbild, „Der Oberschlesier”1938, s. 171—175,tutaj^174.

14 P. Knótel, Die Monatsschrift „Oberschlesien”...,s. 525.

15 [Politicus], Nach den ^Wahlen. Ein Rack- und Ausblick, „Oberschlesien” 1907, V, H. 11, s. 555—562,tutaj ^{3. 556.}

16 Ibidem, s. 557.

”

ibidem, s. 562.

254 Robert Rduch

chowanie związku mieszkańców Górnego Śląskiego z

naturą.

^{Troskę o}

natu-

rę łączył ^z

polityką

socjalną. Promował myślenie całościoweo ochronie przy- rody ⁱ zabytków. Ważnym elementem pielęgnowania „małej ojczyzny” było również^—_wjego

mniemaniu

^—tworzenie warunków przyciągających

na

^Gór- ny

Śląsk

przedstawicieli niemieckiej klasy średniej, urzędników ⁱ inżynie- rów.W tym celu należało rozwijać życie

kulturalne

regionu, wspierać

teatr,

biblioteki i działalność koncertową. Tego rodzaju działanie było

określane

przez Knótla

już

nie jako „pielęgnowanie małej ojczyzny” (Heimatpflege), lecz jako „polityka w

interesie

małej ojczyzny” (Heimatpolitik), której ^cel zo-

stał jasno

sformułowany w

ostatnim zdaniu

jego

artykułu.

^Uważał on, że pieniądze wydane

na

realizowanie

tak

nakreślonych zadań nie

zostaną

zmar- nowane, bo chodzi przecież ^o „zakorzenienie elementów pewnych w walce przeciwko

wdzieraniu

się polskości”18. Pielęgnowanie „małejojczyzny” w ro- zumieniu Knótla i innych autorów „Oberschlesien” było podporządkowane myśleniu narodowemu.

Kwestii polskiej

na

^Górnym

Śląsku

poświęcony był obszerny

artykuł

Knótla, w

którym

nawiązując ^do „Dnia Niemieckiego” (Deutscher Tag)^—

tak

nazywało się zgromadzenie generalne organizacji nacjonalistycznej Ostmar- kenverein,

które

miało miejsce w Katowicach

na

^początku

września

1909 r.

—

wyrażał

się ze zrozumieniem opolskim

ruchu

narodowym,

jednak

^konfron- tację polsko-niemiecką postrzegał jako walkę onarodowe

przetrwanie. Stąd

postawę antypolskiego

germanizatora

uważał za

jak

najbardziej słuszną.

Ubolewał jednocześnie, ^że

radykalizm Ostmarkenverein

^nie

przysparzał

tej organizacji zbyt wielu zwolenników. Jego

analiza

niemiecko-polskiego kon-

fliktu na

^Górnym

Śląsku

była bardzo trafna19. Przewidywał, że powstanie

państwa

polskiego byłoby możliwe tylko w

przypadku

ogólnoeuropejskiego konfliktu, w którym Niemcy poniosłyby porażkę.

Wczasie I wojny światowej głównym zadaniem politycznym było podtrzy- mywanie

wiary

wniemiecki militaryzm,

natomiast kwestia

polska zeszła

na

drugi plan, aby _po wojnie ponownie

trafić na

^pierwsze

strony

miesięcznika.

W anonimowych

tekstach

usiłowano udowodnić

brak

polskiego potencjału państwotwórczego, a

prawa

^do zachowania Górnego

Śląska

w granicach

państwa

niemieckiego opierano przede wszystkim

na

cywilizacyjnym ^Wkła- dzie

narodu

niemieckiego w

ukształtowanie

tego

regionu”.

W kontekście polityki redakcyjnej, określanej

interesami

narodowymi, wszystkie

teksty

^—

nawet te

pozbawione jakichkolwiek aluzji politycznych ^— poświęcone

historii,

sztuce i

literaturze stawały

się

instrumentem

wkonflik- cie niemiecko-polskim.

18 P. Knótel, Heimatpflege, „Oberschlesien” 1908, VII, H. 4, 3.183—188,tutaj ^{5. 186.}

19 Zob. P. Kno'tel, Zur polnischen Frage in Oberschlesien. Ein Nachwort zum Deutschen Tage, „Oberschlesien” 1909, VIII, H. 6, s. 265—272.

20Zob. Oberschlesien polnisch oder deutsch?, „Oberschlesien”1918, XVII, H. 9, s. 257—263;

Um Oberschlesien, „Oberschlesien” 1919, XVIII, H. 2, s. ^63—64.

Konserwatywno-narodowa postawa redakcji

przekładała

się również

na estetykę

„Oberschlesien”. Prezentowano przede wszystkim

utwory

^autorów wywodzących się z

nurtu

„Heimatliteratur”2l. Wychwalanie

zalet

małej „oj-

czyzny górnośląskiej”, przedkładanie wartości regionu bazujących

na

^tradycji wiejskiej

nad

cywilizację wielkomiejską oraz wzorowanie się

na klasykach

XIX—wiecznego

realizmu

przy równoczesnym akcentowaniu ducha narodo- wego miało stanowić według publicystów „Oberschlesien” o wadze zamiesz- czanych

tam

utworów literackich. Dominowała wśród nich proza ⁱliryka. Do najbardziej znanych inajczęściej publikowanych autorów miesięcznika nale- żeli: Paul Albers, Bruno Arndt, Elise Draub, Elisabeth Grabowski, Marie ^Kler- lein, Karl Klings, Robert Kurpiun, Max Niedurny,

Christa

Niesel-Lewenthin

i Robert Sabel. Również szkice historycznoliterackie były poświęcone przede wszystkim tematyce regionalnej oraz pisarzom XIX-wiecznym, którzy ucho- dzili za piewców górnośląskiej ojczyzny. Należeli do nich przede wszystkim Joseph von Eichendorff ⁱ Gustav Freytag. ^O

braku

otwartości redakcji na nowe zjawiska w

literaturze

i sztuce regionu niech świadczy fakt, że w skru- pulatnych relacjach

na temat

wydarzeń lokalnych nie poświęcono

ani

słowa wydawanemu w 1909 r. w Katowicach periodykowi „Die Gaste”. Pismo to współtworzyli m.in. Arnold Zweig, Ludwig Meidner ⁱ Arnold Ulitz.

Podsumowując

osiemnastoletnia

działalność miesięcznika „Oberschle- sien”, należy stwierdzić, ^że

ambitny

program sformułowany w 1902 r. przez Ezechiela Ziviera został zrealizowany tylko częściowo. Autorom

pisma

^udało się w pewnym

stopniu

upowszechnić wiedzę

na temat historii

^Górne-

go Śląska, zwłaszcza

okresu

uprzemysłowiania w drugiej połowie XVIII i w XIX ^w.22 Wiele szczegółowych opracowań dotyczących

historii

rozwoju cywilizacjii

kultury

ludowej można

traktować

jako cenne źródła wiedzy

na temat

regionu. Niektórzy

autorzy badali historię

^Górnego

Śląska

jako feno- men wielokulturowy23. Spora część artykułów syntetycznych ⁱ

beletrystyki jest natomiast naznaczona piętnem

czasu, ideologią walki między

narodem

niemieckim i polskim.

Stanowią

one historyczny dokument epoki, której nacjonalistyczne zaślepienie doprowadziło^dodwóch wojen

światowych”.

Autorzy pisma nie

sprostali

wyzwaniom początku XX w. również _w obsza- rze problematyki społecznej. Publicystyka „Oberschlesien” była pozbawiona

21J^.G.Wahner, Oberschlesische Heimatliteratur, „Oberschlesien"1903,II,H. 5, s. 843—348.

22 Sformułowanie szczegółowych wniosków dotyczących oddziaływania miesięcznika^„Ober- schlesien” na ^życie kulturalnei społeczne regionu wymagałoby szczegółowych badań. Nale- żałoby ustalić nakładpisma, krąg odbiorców oraz zbadać recepcję artykułów prezentowanych wmiesięczniku przezprasę regionalnąiponadregionalną, zeszczególnym uwzględnieniempra—

sy polskojęzycznej.

23Zob. E.Zivier, Oberschlesisch-polnische Volkssagenund Mdrchen, „Oberschlesien”1902, I, H. 7, s. 439—445.

24 Knótel spoglądał znadziejąna nazistów przejmujących władzę wNiemczechw 1933 r.

Obiecywał sobiepo nich odrodzenie narodowe.Zob. P. Knótel, Die Monatsschrift „Oberschle- sien”..., s. 525: „Aus Jahren der Not und des Ungliicksistgeradejetzt unser^{groBes deutsches} Vaterland im neuen hoffnungsreichen Aufstieg begriffen”.

256 Robert Rduch

wyraźnych akcentów krytycznych. Wypowiedzi z krytycznym

przesłaniem

zbliżonym ^do prozy ⁱ

dramaturgii Gerharda Hauptmanna

nie mogły liczyć

na

akceptację redakcji25. Ograniczano się ^do

prezentowania

osiągnięć pań-

stwa

pruskiego ⁱ

II

Rzeszy, formułowano ogólnikowe

postulaty

dotyczące oświaty ⁱ służby zdrowia, nie zwracając uwagi

na faktyczną

sytuację naj- biedniejszych

warstw

społecznych. Pewnym odstępstwem ^od konserwatyw- nej linii

pisma

były publikacje promujące emancypację kobiet, ale ⁱ w tym

przypadku

działalność kobiet była

postrzegana

przez

pryzmat

^walki poli- tycznej z socjaldemokracją26.

Miesięcznik „Oberschlesien”,tworzony przez przedstawicieli konserwatywnej klasy średniej (większość autorów wykonywała zawód nauczyciela), był adreso- wany^dowąskiej grupy^{odbiorców o}podobnychpoglądach.^Wokresierewolucyj- nych zmian społecznych ⁱ estetycznych zachodzącychw całej Europie pismo postrzegające „małą ojczyznę” w ciasnych kategoriach nacjonalistycznych nie mogło przedstawić Górnego Śląska _{w sposób} atrakcyjny dla czytelników spoza regionu.

GESCHICHTE UND PROGRAMM

DER ZEITSCHRIFT„OBERSCHLESIEN'” (1902—1920)

Zusammnefassung

Die Zeitschrift „Oberschlesien” wurde in den Jahren^1902—1920im Kattowitzer Verlag der Gebriider Bohm herausgegeben. Seit ¹⁹⁰⁹war sie auch Organ des Oberschlesischen Museums in Gleiwitz sowie der Gustav-Freytag-Gesellschaft in Kreuzburg.^Sie war dieerstedeutschspra- chige Monatsschrift in Oberschlesien, deren Autoren sich vor allem regionalerKultur^{im weite-} sten Sinne widmeten. Das Programm des Periodikums wurde bereits imUntertitelbestimmt:

„Zeitschrift fur Pflege der Kenntnis und Vertretung^der InteressenOberschlesiens”. Ezechiel Zivier, derersteHerausgeber der Zeitschrift, hatteessich zum das^Ziel gesetzt, Oberschlesier mit der Geschichte sowie mit aktuellen Problemen ihrerHeimat vertrautzu machen. ^{Die Re-} daktion versuchte, wissenschaftliche Anspriiche an das Interesse eines breiterenPublikums anzupassen. Neben langeren Beitragen zur Geschichte der Regionprasentierteman Belletri- stik sowie Berichte fiber aktuelle Ereignisse. Wahrend es Zivier gelang, sichvon politischen Auseinandersetzungen der Gegenwart zu distanzieren, betrachtetePaul Knótel, der ^{die Zeit-} schrift seit 1907 leitete, seine Herausgebertźitigkeit als Arbeit im Dienste des deutschen Vol- kes. Den politischen Kampf gegen das Polentum in Oberschlesien hielt er fur seine wichtigste Aufgabe. Knótels ideologisches Engagement festigte das konservativ-nationale Profil derZeit- schrift, die auch inasthetischerHinsicht nie iiber den eng verstandenen Begriff „Heimat” hin- ausgegangen ist.

25Nabrakkrytycyzmu wpostrzeganiu problematyki społecznej wśród górnośląskich pisarzy niemieckich wskazywał Ąrno Lubos. Jego zdaniem,^było to spowodowane brakiem postępowej inteligencji na Górnym Sląsku. ^{Zob. A.} Lubos, Geschichte der LiteraturSchlesiens, ^2. Band, Munchen 1967, s. 145: „Eine fortschrittliche intelektuelle Schicht,auf^die sichHauptmannⁱⁿ Berlin stiitzen konnte, war in Oberschlesien nicht erkennbar, und die Arbeitermasse war lite- rarisch uninteressiert,zum Teil nicht einmal der deutschen Sprache machtig”.

26 Zob. B.W. Witt, Die Frauenbewegung in Oberschlesien, „Oberschlesien"1906, IV, H. 12, s. 833—835; Ch. Rother, ^Die Entwicklung der Frauenbewegung in Oberschlesien, „Oberschle- sien"1907, VI, H. 4, s. 163—171;idem,^Die Frauenbewegung, „Oberschlesien”1909, VIII,^H. 1, s. ^19—24.

polskiego ⁱ niemieckiego czasopiśmiennictwa na Sląsku

pod redakcją

Władysława Hendzla

ⁱ

Jerzego Pośpiecha

Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej Opole—Gliwice 2006

RECENZENT

prof. dr ^hab. Irena^Jokiel

OPRACOWANIE REDAKCYJNE I SKŁAD KOMPUTEROWY Jolanta Brodziak-Rajfur

KOREKTA Marzena Borecka

PROJEKT OKŁADKI Jerzy Grycz

Publikacja dofinansowana ze środków Republiki Federalnej Niemiec

© Copyright by Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej,Opole—Gliwice 2006

ISBN 83-60470-01-04

Wydawca:^Dorn Współpracy Polsko-Niemieckiej

ul. 1 Maja 13/2, 45-068 Opole, tel. 077 402 51 05, faks 077 402 51 15,

e-mail: haus-opole@haus.pl

ul. Rybnicka 27, 44-100Gliwice, tel. 032 232 49 02, faks 032 232 49 01, e-mail: haus@haus.pl, www.haus.pl

Druk: DrukarniaWydawnictwa Świętego Krzyża

45-007 Opole, ul. Katedralna4, e-mail: wydawnictwo@diecezja.opole.pl