Dwugłosy : J. I. Kraszewski, T. T. Jeż (Z. Miłkowski), M. Bałucki, M. Konopnicka, St. Krzemiński, H. Skirmuntt, Wł. St. Reymont

E L I Z A O R Z E S Z K O W A

L I S T Y

TOM I

D W U G Ł O S Y

1 9 3 7

NAKŁADEM TOWARZYSTWA IM. E L IZ Y ORZESZKOWEJ

W A R S Z A W A * G R O D N O

ORAZ INSTYTUTU WYDAWNICZEGO „BIBLIOTEKA POLSKA“

LISTY

ELIZY ORZESZKOWEJ

E L I Z A O R Z E S Z K O W A

L I S T Y

STARANIEM KOMITETU WYDAWNICZEGO TOWA­

RZYSTWA IM. E LIZY ORZESZKOWEJ W SKŁADZIE:

PROF. AURELI DROGOSZEWSKI, J. HOLENDERSKA, L U D W IK R. SW IDERSKI, PROF. JOZEF U JE JS K I

T O M I

N A K Ł A D E M TO W A R Z Y S TW A IM . E L IZ Y O R ZE SZK O W EJ

W AR SZAW A G R O D N O

ORAZ IN S T Y T U T U W Y D A W N . ,.B IB L IO T E K A P O L S K A “ 1 9 3 7

OL

E L I Z A O R Z E S Z K O W A dojui do HMSHjOS

DWUGŁOSY

J. I. K R A S Z E W S K I — T. T. JEŻ (Z. MIŁKOWSKI) M. BAŁUCKI - M. KONOPNICKA - ST. KRZEMIŃSKI

H. S K IR M U N T T — WŁ. ST. R E Y M O N T

POD KIERU NKIEM PROF. JO Z E F A U J E J S K IE G O O P R A C O W A Ł L U D W I K B R U N O N S W I D E R S K I

Z Z A S I Ł K I E M F U N D U S Z U K U L T U R Y N A R O D O W E J

N A K Ł A D E M T O W A R Z Y S TW A IM . E L IZ Y O R ZE S ZK O W E J

W A R S Z A W A G R O D N O

ORAZ IN S T Y T U T U W Y D A W N . „ B IB L IO T E K A P O L S K A “ 1 9 3 7

Nie pożycza się do domu

| H j Biblioteka Główna

UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO

*1100655030

Drukiem Zakładów Graficznych „Biblioteka Polska“ w Bydgoszczy

YISS |W3|09

1100655030

E L I Z A O R Z E S Z K O W A (1872)

(Z e z b io ró w R a p p e r s w i l s k i c h )

P R Z E D S Ł O W I Ę

Rzeźbę ducha, lo t m yśli, głębię uczuć i kierunek wysiłków całego życia E L IZ Y ORZESZKOW EJ poznać prawdziwie możemy ty lk o z Jej listów . Gromadziło je Towarzystwo Jej im ienia w ciągu la t piętnastu, b y teraz je ogłosić. O dkryła się w stosach tych kartek kopalnia szczerego złota dla badacza — m iłośnika ubiegłej epoki, zdrój m yśli kryształowych dla wszystkich czujących głębiej, dla wszystkich spragnionych mocnej, ożywczej treści.

B yła Orzeszkowa nauczycielką narodu. Stanęła w chw ili dla Ojczyzny ciężkiej na zagrożonych szańcach, z których zejść musieli mężczyźni, i zaczęła naród uczyć. Uczyła go miłości dla sponiewie­

ranej M atki i w iary w nadejście jaśniejszego dnia. Uciekając się do przebiegłości, do „tajem nego szyfru“ — o którym kilkakroć wspo­

mina w listach — usypiała czujność cenzury i za pomocą niewinnych na pozór słów krzepiła rzesze rodaków, spragnionych otuchy i zachęty do wytrwania. Dziesięć z górą tysięcy listów do N iej, jakie się znaj­

dują w posiadaniu Towarzystwa Jej im ienia, listów najrozmaitszych ludzi, wszelkiego stanu i wyznania, od zakątków M ałopolski i Po­

znańskiego aż po ta jg i Sybiru, z podziękowaniami — nieraz łzą ser­

deczną zakończonymi — za tę otuchę i pokrzepienie najwymowniej świadczy o tym posłannictwie, jakie pełniła ta znakomita Pisarka i wielka Polka.

Nie wszystko jednak, co chciała, wypowiedzieć mogła w słowie drukowanym. Przepojona do ostatniego rdzenia potężnym, przeni­

kającym na wskroś uczuciem m iłości do biednej Ojczyzny, musiała stale, na każdym kroku liczyć się z dławiącą dłonią zaborcy, z czujnym okiem cenzury. To wszystko więc, czego otwarcie, dla wszystkich napisać nie mogła, znajdowało ujście w korespondencji. Toteż w listach J ej poprzez wszystkie czasy, najrozmaitszą treść i różnorodność osób, do których się zwracała, przebija potężnie ten główny m otyw Jej ducha, rdzeń jego najistotniejszy — wszechwładna miłość do ziemi rodzinnej. Dziś, gdy odrodzonej Ojczyźnie potrzeba ja k najwięcej

I I PRZED SŁOW IE

tego uczucia od je j synów, może niebezpożyteczną będzie rzeczą pokazać społeczeństwu, ja k jedna z jego córek wszystko, co czyniła, czyniła z myślą o Polsce, może niebezpożyteczną będzie rzeczą wskazać wzór, godny naśladowania.

L is ty wszelkie — to człowiek w szarej, codziennej szacie, ten b liski nam, choć może o błyszczącym dla świata nazwisku i wspaniałym tytu le . L is ty wszelkie — to życie potoczne, pełne drobnych spraw i małych trosk. Jakże się różni autor Przedświtu od autora Listów do Delfiny Potockiej! Nie trzeba się więc dziwić, jeśli i w listach Orzeszkowej, tu wydanych, znajdą się rzeczy ludzkie, przy­

ziemne, sąd o kim ś czasem zbyt ostry, słowo za mocne, w popędliwo- ści użyte. To zawsze jednak będą drobiazgi, szczegóły łatw o zrozu­

miałe. Nad nim i góruje stale myśl ogólna: filozoficzna lub społeczna.

A ogarniają te lis ty przestrzeń czasu prawie półwiekową: od 1867 do 1910. Ciemna noc po upadku powstania, narodziny m yśli pozytywnej w Polsce, walka z obskurantyzmem, bankructwo ideałów ciasnej praktyczności, nawrót do romantyzmu, budzenie się M ło­

dej Polski, rok 1905 — rok wielkich nadziei i nowych złudzeń, wreszcie niejasne przeczucia świtu wielkiego dnia — to główne momenty tego okresu. L is ty Orzeszkowej rzucają na nie nowe światło, światło tym ciekawsze, że we wszystkich tych wypadkach brała Orzeszkowa żywy i w yb itn y udział. Każdy tom Listów — z czterech zamierzonych na razie — jakkolw iek stanowi zamkniętą w sobie całostkę obejmując pewną grupę korespondencji z całego życia autorki, oświetla pewne ty lk o zagadnienia, inne — następny. Wszystkie cztery tworzą dopiero cykliczną całość.

Tom pierwszy zawiera w yjątkowo obok listów Orzeszkowej odpowiedzi Jej znakomitych korespondentów: Józefa Ignacego K r a s z e w s k i e g o , Zygmunta M i ł k o w s k i e g o (T. T. Jeża), Michała B a ł u c k i e g o , M arii K o n o p n i c k i e j , Stanisława K r z e m i ń s k i e g o , Henryka S k i r m u n t t a , Władysława Stanisława R e y m o n t a . One to mówią o przeogromnym zna­

czeniu Orzeszkowej w życiu narodu i pojedynczych łudzi, z nich to przebija prawdziwa Jej wielkość. A cóż za wspaniałe zjednoczenie:

od Kraszewskiego do Reymonta!

Jednak tom pierwszy nie ty lk o ze względu na swoje bogactwo, na przepych treści zasługuje na szczególniejszą niż pozostałe uwagę.

Tak się złożyło — nie było to bynajm niej z góry obmyślone — że właśnie ten tom pierwszy zawiera ewolucję poglądów religijnych

Orzeszkowej.

PRZED SŁO W IE I I I Córka mówcy i członka wolnomularskiej loży „Przyjaciele Ludz­

kości“ na wschodzie Grodna, wychowana przez bardzo pobożną babkę w domu o tradycjach wolteriańskich, uczennica panien sakramentek w Warszawie — Orzeszkowa pod wpływem lite ra tu ry pozytywno- m aterialistycznej przechodzi pod sztandary wolnej m yśli. Taką jest w listach do Jeża, do Bałuckiego. Nieprzejednana nieprzyjaciółka wszelkiej zachowawczości, krytycznie nastawiona względem Kościoła i jego dogmatów. Powieści powstałe w tym czasie, zwłaszcza Pier­

wotni, to samo noszą piętno. Ale uważny czytelnik listów do Jeża łatw o dostrzeże, że im pulsywnej, uczuciowej naturze A u to rki brakuje czegoś, że serce Jej nie może zgodzić się na prym at zimnego rozumu.

Orzeszkowa była w głębi ducha romantyczką od urodzenia i na próżno próbowała iść z duchem czasu, wyprzeć się, zgnębić w sobie ideały w ielkiej poezji wieszczów i tak niedawnej poezji czynu 63 roku. Uczuć religijnych nie um iała zamknąć do rozumowej form ułki, nie mogła stłum ić w sobie tęsknoty metafizycznej. A gdy się rozum z czasem w yzw olił spod d ykta tu ry filo zo fii pozytywnej, uważającej religię za przesąd, doszła całkowicie do głosu krępowana sztucznie natura człowiecza i z trudem zasypywane źródło w iary wezbrało. W tedy dopiero stworzyła Orzeszkowa swoje arcydzieła, bo dopiero wtedy mogła wypowiedzieć siebie.

Nie da się jednak z całkowitą ścisłością określić czasu przełomu duchowego A u to rki potężnego Ad astra. Ewolucja dokonywała się powoli, lata całe. Zapewne, musiała być jakaś chwila wybuchu uczuć religijnych, jakiś moment szczególnego natężenia m yśli, trudno jednak powiedzieć, kiedy się on zdarzył. Wskazać ty lk o można na drobiazg osnuty na tle zdarzenia z własnego życia A u to rki, na Krzak bzu

— jedno z najświetniejszych arcydzieł now elistyki polskiej — gdzie sławiona we wszystkich stolicach europejskich śpiewaczka dochodzi do przekonania, że niczym są wszystkie hołdy i zaszczyty tego świata wobec zasługi prostej kobiety, która wnuka swego nauczyła rano i wieczór pacierz odmawiać... Ale Krzak bzu powstał dopiero w m aju 1897 roku, a o dziesięć la t wcześniejszego Chama nie mogła była napisać osoba nie wierząca.

* * *

Jesteśmy w tak szczęśliwym położeniu, że to niezmiernie ważne i ciekawe zagadnienie ewolucji poglądów religijnych Orzeszkowej

— będące dominantą Dwugłosów — oświetlić możemy własnymi Jej

IV PR ZED SŁO W IE

słowami. U schyłku życia zapragnęła zdać sprawę z tego faktu przed swym serdecznym przyjacielem, Tadeuszem Bochwicem z Flo- rianowa. Poświęciła tej kw estii dwa listy. Jeden, pisany w ciągu pięciu dni (7—11 kw ietnia 1909 roku), został nie skończony i nie wysłany. Drugi, z dnia 20 kw ietnia tegoż roku, zawiera streszczenie pierwszego i zakończenie zagadnienia. Oba uzupełniają się nawzajem i stanowią interesującą całość1.

Zaznaczywszy ogólnie źródło nie podajemy w przytoczeniach, z którego lis tu która cytacja pochodzi, ani zaznaczamy opuszczeń uważając to za niepotrzebne rozpraszanie uwagi czytelnika. Oto słowa Orzeszkowej:

„Opisywałam już Panu w którym ś z dawnych listów , z jakim zapałem w pierwszej młodości swojej rzuciłam się do pracy umysłowej, nie ty lk o twórczej, pisarskiej, ale w ogóle te j, która jest nabywaniem coraz nowych i coraz szerszych horyzontów umysłowych. Żyłam samotnie, nic m i nie przeszkadzało. Po całodziennem pisaniu dla odpoczynku czytać zaczynałam i bardzo często zamykałam książkę wtedy, gdy przy dogasającej lampie pokój napełniał się białem świ­

taniem dnia lub złotym blaskiem wschodzącego słońca. Wszystkie sposoby i prądy ludzkiego myślenia, wszystkie afirmacje i negacje, na podstawach faktów albo hipotez naukowych oparte, przesuwały m i się przez umysł żłobiąc tam ślady mniej lub więcej głębokie i trwałe.

Najgłębsze zrazu, choć nietrwałe, w yżłobił sposób myślenia ten, k tó ry z wielką siłą rozpowszechniał się wówczas na Zachodzie i niemal wszechwładnie zapanował w ówczesnej literaturze polskiej. Nazewało się to filozofią pozytywistyczną lub krócej pozytywizmem. Przy­

wódcami czy m istrzam i tego kierunku b y li w A n g lii i we Francji:

B u c k i e , M i l i , S p e n c e r , L i t t r e , C o m t e (założyciel kierunku). Niemcy na swoją rękę podnosili sztandar filo zo fii materia- listycznej ( H a e c k e l , B ü c h n e r , M o l e s c h o t t ) , ale ta się w Polsce nie przyjęła, była snadź dla nas za twarda, za oschła, za gruba.

Ale pozytyw istam i b y li wszyscy prawie rówieśnicy m oi — takim b y ł duch czasu. M y lił się ks. C z e c z o 1 1 pisząc w liście do Pana, że na moje ukształtowanie się umysłowe w płynęły sfery literackie. Wcale nie. Rzadko bywałam w Warszawie, z towarzyszami po piórze miałam zawsze kontakt bardzo m ały i nic wcale ani dobrego, ani złego od nich

1 M ożność ogłoszenia lis tó w ty c h z a w d z ię c z a m y u p rz e jm o ś c i ich w ła ­ ściciela, p . J a n a B o c h w ic a , k tó re m u na t y m m iejscu w y r a ż a m y serdeczne p o d z ię k o w a n ia .

PRZEDSŁOW IE V nie brałam. Wzięłam to z książek, z własnego nad treścią ich myślenia i z tego przepotężnego wiewu pojęć i m yśli, k tó ry coraz inaczej każdą epokę napełnia i nazewa się — duchem czasu.

Otóż w stosunku do w iary religijnej pozytywizm nie zaprzeczał istnieniu rzeczy nadprzyrodzonych w ogóle, ja k to czynił m aterializm, i nie nakazywał w iary w nie, ja k to czynią wszystkie Kościoły i nie­

które kierunki filozoficzne, ale zalecał wprost i ty lk o nie zajmować się niemi, zostawiać je niejako za nawiasem m yśli i wiedzy, nie usiłować badać tego, co jest niezbadanem. O istnieniu Boga, o nieśmiertelności duszy i wszelkich innych zagadnieniach tej natury pozytyw ista mówić m iał: Nie wiem. A ni przeczyć, ani twierdzić. Nie zajmować się tem i wyznawać niewiadomość swoją w dziedzinie dla ludzkich spostrzeżeń i doświadczeń niedostępnej. Poza tem nie było w tej doktrynie nic antyetycznego i antyspołecznego, co b y um ysły szlachetniejsze od niej odtrącić mogło. Przeciwnie, naprzeciw ołtarzy, od których odwracała twarze ludzkie, wznosiła ona inne: ludzkości i pracy dla niej, altruizm u, wiedzy itd . B yło tam zresztą wiele jeszcze różnych zasad i haseł, pięk­

nych same w sobie, ale których wyliczać nie będę, ponieważ z przed­

miotem, o którym dziś opowiadam Panu, w bezpośrednim związku nie zostają. Przedmiotem tym są fluktuacje w iary religijnej, którym podlegałam, ta k ja k w ogromnej większości podlegają im ludzie z um y­

słami krytycznem i, analitycznemi, gdy oddają się pracy umysłowej.

Byłam więc pozytyw istką, o przedmiotach re lig ii w ogóle nie mówiłam ani tak, ani nie, ty lk o nie wiem, i przez czas pewien zdawało m i się, że w tej ciasnej i ciemnej celi, w której zamieszkałam, wszystko jest dobrze. Ale nie trw ało to długo. Upłynęło la t niewiele, może 6—8, gdy uczułam, że bez perspektywy w ykrojonej na świat zaziemski życie ziemskie jest celą ciasną, ciemną, duszną i w dodatku przez mnóstwo przeraźliwych strachów nawiedzaną. Im dłużej patrzałam na świat, im więcej rozw ijała się własna moja istota duchowa, tem mocniej uczuwałam, że ani pierwszy, ani druga w kręgu rzeczy spo- strzegalnych i doświadczalnych zamknąć się nie mogą, że nie podobna nie zajmować się tem, co poza tym kręgiem być musi, że pozytywizm dobrym być może dla m yśli ludzkiej na początek, ale że potem musi i powinna ona przekroczyć granicę biernej n i e w i a d o m o ś c i i przez puszczę zjawisk znikomych, cierpień, występków, nędz tego świata, szukać czegoś wiekuistego, wyższego, czystszego, w im ię czego można by znosić i kierować życie.

Nie podobna opisać w liście, jakiem i drogami spostrzeżeń, do­

świadczeń, cierpień i znowu zapalczywego uczenia się, czytania wyszłam

V I PRZED S ŁO W IĘ

z ciasnego koła pozytywizm u, porzuciłam go za sobą jako wzięty z ogólnego błędu czasu błąd młodego umysłu i stałam się już na zawsze głęboko i niezłomnie religijną. Nie podobna opisać tego w liście i zresz­

tą nie w tem rzecz, ja k szłam, ale do czego doszłam, co rozumiem przez wyraz religia.

Przede wszystkiem i nade wszystko wiara w istnienie Boga, Stwórcy, Prawodawcy, Ojca wszystkiego, co istnieje nie ty lk o na naszej biednej ziemi, lecz w olbrzym im i żadną naszą rachubą niepodobnym do objęcia kosmosie. A ni zmysły nasze dostrzegać, ani umysł isto ty Jego pojąć nie są zdolne, lecz zasłaniająca Go tajemnica stoi naprzeciw innej: Jakim jest pierwszy początek i ostateczny cel wszystkiego, co istnieje ? Na te zapytania cały rozum wieków, cała wiedza ludzka przez w ieki zebrana w jakiem kolwiek choćby przybliżeniu odpowie­

dzieć nie są w stanie. Tłumaczą się one ty lk o i jedynie przez istnienie Boga, S iły twórczej niepojęcie potężnej i mądrej, która dała początek wszystkiemu i przede wszystkiem w ykreśliła cel. „N ie przypadek rządzi światem“ ( K r a s i ń s k i ) . Rządzi światem najwyższa Mądrość i Dobroć, bo dwa te przym ioty w naszym nawet m alutkim ludzkim świecie nierozdzielnie się z sobą wiążą, a ilekroć spotykam y się w nim z mądrością bez dobroci, przy bliższem przypatrzeniu się albo po upływie pewnego czasu przekonać się musimy, że była to mądrość

— fałszywa. Więc obok najwyższej Potęgi i najwyższej Mądrości — najwyższa Dobroć. I tu obok w iary w Boga w ytryskuje źródło miłości dla Niego. Nie podobna doskonałej, najwyższej Dobroci nie kochać.

Człowiek na te j złej ziemi często sprawy z tego przed sobą nie zdając tęskni do w ielkiej, do czystej, głębokiej Dobroci i sama już ta tęsknota jest nicią miłosną, łączącą serce jego z Bogiem, k tó ry jest tej Dobroci wyrazem najwyższym. Wiem, że naprzeciw twierdzenia tego stają zarzuty czerpane z istnienia, z w oli Bożej jednak, niezmiernego morza i niezliczonych gatunków Zła. Ale na wszystkie te zarzuty są odpo­

wiedzi, których tu przytaczać nie będę nie mogąc z lis tu czynić tra k ­ ta tu , lecz z których pojęcie o doskonałej dobroci Boga wychodzi zupełnie zwycięsko.

Więc oto mamy pierwszy wyraz re lig ii: wiara w Boga i miłość dla Boga.

Teraz następuje pojęcie istnienia w człowieku duszy, od m aterii, z której składa się ciało jego, odrębnej i — nieśmiertelnej. Ogromnie mizernem i grubo ordynamem jest zaprzeczanie istnieniu duszy na mocy tego, że je j zobaczyć ani dotknąć nie można. K tóż kiedy na k u li ziemskiej w idział je j bieguny albo stopą dotknął je j równika?

PRZEDSŁOW IE Y I I Jednak pojęcia biegunów i równika są niezbędnemi dla rozumienia kształtów, ruchow i różnych właściwości ziemi. Tale samo nie podobna zrozumieć m yśli ludzkiej i całego wysokiego rzędu uczuć ludzkich bez pojęcia o pierw iastku duchowym, k tó ry posługując się ja k narzę­

dziami organami naszego materialnego ciała tw orzy w nas m yśl, w y­

obraźnię i te uczucia wyższego rzędu, które często w sposób wrogi znajdują się względem m aterii naszej nakazując je j czyny trudne, ofiary ciężkie, czasem męczeństwo. Nie mogąc zobaczyć ani dotknąć swej duszy człowiek ją c z u j e w s o b i e , a ktokolw iek je j nie czuje, znajduje się, zdaniem mojem, pomimo nieraz przeciwnych pozorów, na niskim szczeblu rozwoju duchowego, to jest na takim szczeblu, gdzie nie ma jeszcze pracy m yśli i serca, zdolności do wielkich cierpień i wielkich radości, do wyrzeczeń się i ofiar, składanych czemuś, co nie jest ciałem ani żadną rzeczą, która jego jest. A skoro posiadamy w sobie pierwiastek duchowy od m aterii odrębny, więc rzecz prosta, że koniec materialnej części isto ty naszej jego końcem być ani musi, ani może. Istnieje on w ciągu dalszym, a ja k ? O tem n ik t nie wie.

Naturalnie, że elementarne pojęcia o piekle i czyśćcu na nic się już nie zdały i od księży oświeconych słyszałam, że nawet Kościół abso­

lutnie i dosłownie wierzyć w nie nie nakazuje, lecz gdyby i nakazywał, wysokie i czyste pojęcie o Bogu w iary te j nie dopuszcza. Tajemnicą to jest ta k samo ja k istota Boga, lecz niestraszna dla tych, którzy wierzą w tego Boga dobroć i sprawiedliwość. Co zdaje się być pewnem

— i jest to zdanie wielu m yślicieli i poetów, a między nim i K r a s i ń - s k i e g o — że przeznaczeniem dusz naszych jest stopniowe zapewne, przez wiele prób i wędrówek, udoskonalenie się i znalezienie się na jakim ś szczycie Dobra, Piękna i Szczęścia, k tó ry wieńczyć musi to dzieło Boże, jakiem jest wszechświat. Istn ie ją o tem całe teorie, sama jedną z nich posiadam i wyznaję, lecz dla określenia je j trzeba wiele bardzo miejsca i czasu, więc streszczając się zapisuję ty lk o jako drugi pun kt niezbędny wszelkiej re lig ii: wiara w nieśmiertelność duszy i w pozagrobowy dalszy ciąg je j doskonalenia się.

I w z ią w s z y s k rz y d ła n iezm ęczo n e

N ie m i z n ó w le c i, lecz ju ż w w y żs zą stronę.

Bo:

S z k o łą d uc h ó w są lu d zk o ś c ie d zie je . D ro g ą do niebios p la n e ty k o le je .

( K r a s i ń s k i )

A trzecim niezbędnym punktem re lig ii jest właśnie to włożone na duchy ludzkie przez Boga prawo doskonalenia się. Bóg jest naj-

V I I I PRZED SŁOW IE

wyższym prawodawcą świata: „P an wciąż z niebios myśl swą sieje“

( K r a s i ń s k i ) .

D la nieodgadniętych celów swoich rzucił Bóg człowieka po­

między falę zła i falę dobra rozkazując mu walczyć z pierwszą, wzbijać ku górze drugą. Dzieło to spełniać musi człowiek na wewnątrz i na zewnątrz, w samym sobie i dokoła siebie. Tę walkę i tę pracę nazewamy prawami moralnemi.

Najwyższym i nie dorównanym dotąd wyrazem praw moralnych jest nauka Chrystusowa, dlatego i religia chrześcijańska uważaną być musi za najwyższą spomiędzy re lig ii. Ona to zawiera w sobie naj­

wznioślejszy i najczystszy punkt treści samej isto ty re lig ii, którym jest miłość dla Dobra, nienawiść dla Zła, walka ze Złem, praca nad pomnażaniem w sobie i w innych Dobra.

A teraz czem jest Kościół, właściwie czem są Kościoły, bo przecież jest ich na świecie wiele?

Kościoły — to naczynia, które powyższe pojęcia religijne zgro­

madzają w sobie, przechowują i ludziom w formach, o ile podobna, najprzystępniejszych i najpowabniejszych podając przed zanikiem i zapomnieniem je bronią. Jako spełniające zadanie to są szanowne i szanowanemi być powinny, jako dzieła rąk ludzkich są omylne i wpływom różnych klim atów , ras, momentów czasu, różnych ludzkich ślepot i namiętności podlegające. Inne powstają w wiekach wcześniej­

szych, inne w późniejszych, inne na wschodzie, inne na zachodzie, czy na północy i południu. Tworzą też coraz inne dogmaty i obrządki, w których bywa wiele prawdy i wiele ludzkich błędów, wiele rzeczy wiecznych i takich, które czas swój przeżywają i przem ijają. Można we wszystko kościelne wierzyć i być zupełnie niereligijnym , gdy się nie ma miłości dla Boga i bliźnich i nie dąży się ku udoskonaleniu swemu i innych; można o wielu rzeczach kościelnych w ątpić i posiadać w sobie ducha religijnego, gdy się Boga kocha i względem praw jego jest [się], o ile ty lk o podobna, posłusznym. Na spodzie każdego Kościoła jaśnieją trz y wiekuiste i zbawcze prawdy: Bóg, dusza i prawa moralne i kto je posiada, jest religijnym , a im głębiej w duszy je posiada, tem jest religijniejszym , choćby z Kościołem na wielu punktach w pojęciach się różnił. Kościół te kapitalne i pod­

stawowe prawdy przechowuje, pod symbolami i surowemi przykaza­

niam i ukazuje ludziom, którzy bez tego w większości swej pom ijaliby je i o nich zapominali. Zadanie to wielkiem jest i szanowanem być powinno, ale szacunek nie odejmuje prawa do k ry ty k i, przeciwnie, im więcej cóś szanujemy, im wyższe znaczenie czemuś przypisujem y,

PRZEDSŁOW IE I X tern ściślej obowiązani jesteśmy do wykazywania tego czegoś błędów czy niedostatków. Tylko trzeba, aby k ry ty k a była poważna, uzasad­

niona, wolna od złości i nienawiści, od niesprawiedliwych napaści i uchybień.

A księża? Cóż? Na księży zapatrywać się trzeba ja k na ludzi ułomnych, któ rzy nie zawsze sprostać mogą swemu wielkiemu i trudne­

mu zadaniu, którzy nawet nie zawsze w pełni rozumieć je są zdolni.

Tak samo ułom nym i i niedorosłymi do zadań swych bywają ludzie zawodów innych, mniej wymagających nawet i mniej niełatwych.

Spotykamy np. nieuczciwych, niesumiennych, moralnie zepsutych pisarzy i uczonych, a czyliż dlatego w ątpim y o konieczności i dobro­

czynności istnienia piśm iennictw i nauki ? Religia swoją drogą, a ci, co ją w ręku swem piastują — swoją. Ci mogą być niemądrzy, źli, zepsuci — ta pozostaje wielką, wiekuistą, świętą. Jest to Idea — w ręku ludzkiem. Niedołężne czy brudne ręce nie powinny nas zrażać do tkw iącej w nich perły najwyższej ceny. D la księży, tak samo ja k dla innych ludzi biednych, słabych i ułomnych, pobłażliwość mieć trzeba i nie pozwalać, aby cienie od nich padające przed oczyma duszy naszej zasłaniały Boga, nieśmiertelność i prawodawstwo Boże.

Oto jest moje, bardzo w krótkości wypowiedziane, wyznanie w ia ry".

* * *

Niech lis ty te, takie głębokie i wiecznie aktualne tem aty po­

ruszające, raz jeszcze polecą w świat ja k ongiś, gdy niby p ta ki w y­

fruw ały z grodzieńskiego gniazda niosąc na skrzydłach swych zdrowe ziarna pociechy, rady i pokrzepienia. Niech przypomną społeczeństwu tę postać kobiety-rycerza, nieugiętej szermierki polskiego słowa, głoszonego w dni mroczne i groźne na ratunek, na przetrwanie. Niech zaświadczą wreszcie, kim była, jest i będzie E L I Z A O R Z E S Z ­ K O W A , ta gwiazda pierwszej wielkości na firmamencie lite ra tu ry polskiej, ten duch piękny w szeregu najpiękniejszych duchów ludzkości.

Warszawa, październik 1936 r.

TOW ARZYSTW O IM . E L IZ Y ORZESZKOW EJ

E L IZ A ORZESZKOWA

JÓZEF IG N A C Y K R A SZEW SK I

(

1872

1881

I

I. O R ZE S Z K O W A DO K R A S Z E W S K IE G O

d. 27 lutego 1872 r., Grodno.

Gdybym była tysiąc razy wymowniejszą, niż jestem, nie potra­

fiłabym jeszcze wyrazić całej wdzięczności i radości, jakie uczułam otrzym ując łaskawie przesłany m i p o rtre t Czcigodnego Pana. Tak ja k całe pokolenie, do którego wiekiem należę, z książek pisanych przez Pana uczyłam się czytać, czuć i otwartem okiem patrzeć na społeczność 5

rodzimą. Droga, którą Pan przebyłeś, którą dziś jeszcze postępujesz tak stale i niezmordowanie, acz ciernistą jest i nieledwie męczeńską, obudzać musi w każdem dobrem sercu i w każdym pojętnym umyśle cześć, przynależną dwom najwyższym, połączonym ze sobą zasługom—

pisarza i obywatela. 10

Toteż gdy otrzymałam dowód tak niespodzianej dla mnie a tak drogiej życzliwości Pana, zapragnęłam zaraz wyrazić wdzięczność moją k ilk u przynajm niej słowami, w których racz Pan wyczytać wszystko, czego objąć lite rą nie potrafiłam , a co jako skromna dzile- tantka i Polka powiedzieć bym pragnęła z głębi serca genialnemu 15 pisarzowi i wysoce zasłużonemu rodakowi.

Zarazem z w ielką nieśmiałością dołączam do pisma tego moją fotografiją, która o tyle ty lk o dla Pana posiadać może wagi, o ile przed­

stawia jedną z isto t żyjących na rodzinnej Jego ziemi i im ię Pana wspominających często, ze czcią szczerą zawsze i głęboką. 20

El. Orzeszkowa

II. ORZESZKOWA DO KRASZEWSKIEGO

24)12 I X [i8 ]y 6 , Grodno.

Szanowny Panie.

Zaczynam lis t ten od przypomnienia się pamięci Pana. Przed k ilk u ła ty byłam dość szczęśliwą, aby otrzymać fotografiją Pana, i dość śmiałą, aby Mu za nią podziękować parą słowy, które z pewnością nie wyrażały wszystkiego, co czułam. Fotografiją z własnoręcznym Pana podpisem jest dla mnie jedną z nielicznych a najcenniejszych re likw ii, 5

przez życie uzbieranych. Rozmowy listownej nie ośmieliłabym się rozpoczynać, pomimo wielokrotnych a naglących pokus, gdyby nie

O rzeszkowa: L is t y I 2

4 I I. ORZESZKOWA DO KR ASZEW SKIEGO

wypadek, k tó ry stanął na drodze mej w postaci jednego z wydawców warszawskich, p. N o s k o w s k i e g o , i wezwał mię do redagowania io zbioru powieści społecznych, wychodzić w świat mającego od d. i kw ie t­

nia 1877-go roku.

Uczynione m i przedstawienie przyjęłam ze względu, że jakkolw iek wydawnictwa wszelkie, beletrystyczne szczególniej, mnożą się u nas w sposób zbyteczny i pewnie szkodliwy, uchylenie się moje od sprawy 15 te j niczemu zapobiec by nie mogło. Zamiast mnie stanąłby tu pośpiesznie ktoś inny. Dlaczegożbym zaś nie m iała spróbować zużytkowania w tym kierunku, jeżeli nie umiejętności m ojej, której mam bardzo mało, to szczerych i silnych chęci służenia ogółowi, których mam ta k wiele, że z nich przeważnie składa się istota moja moralna i umysłowa, 20 ja k też treść i osnowa mego życia?

W ydawnictwo zresztą, o którem mowa, jeżeli należycie pokiero- wanem, a przede wszystkiem przodującemi pióram i wspartem zostanie, może w istocie przynieść społeczeństwu naszemu pewne usługi i pożytki.

Składać się ono ma z utworów osnutych wyłącznie na tle m i e j s c o -

25 w y c h i d z i s i e j s z y c h warunków i stosunków, a zmierzać do rzucenia w społeczność garści pożytecznych i podnoszących m yśli, w form y piękna przybranych, do skierowania wzroku ogółu na jakieś ważne o b e c n i e dla kra ju , a mało dostrzegane potrzeby lub groźby, do obudzenia w sumieniu publicznem jakichś strun drzemiących, a dla

3° ogólnej harm onii b ytu narodowego ważnych. N ik t lepiej od Pana nie wie, ja k ubogą jest dziś społeczność nasza w środki propagandy i oświe­

cania i ja k spomiędzy środków tych ważnym, cennym i popularnym jest powieść. Jeżeli szczególne niepowodzenia jakieś przedsięwzięcia naszego ścigać nie będą, można mieć więc nadzieję, że nie będzie ono

35 bezpożytecznem i że choć w m alutkiej cząstce przyczyni się do tego, do czego wszyscy dążyć chcemy i powinniśmy.

Teraz z trwogą prawdziwą zapytuję Pana, czy nie pogardzisz Pan prośbą przeze mnie zanoszoną, prośbą bardzo nieśmiałą, lecz bardzo gorącą, postawienia na czele wydawnictwa naszego im ienia swego,

40 które budząc w narodzie cześć i miłość powszechną budzi w nim ufność ku przyozdobionemu niem dziełu wszelkiemu. Czy obdarzysz nas Pan powieścią, od której moglibyśmy zacząć szereg utworów publiczności

ofiarowanych ?

Trwoga, z jaką pytanie to zadaję, ma k ilk a źródeł. Naprzód, czemże 45 jestem, abym spodziewać się mogła względów Pana dla siebie i otrzy­

m ania pierwszeństwa przed ubiegaj ącymi się o nie, przelicznym i ? Tu jednak pociesza mię myśl, że tym razem nie własną m oją maluczką

I I . ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO 5 osobę przedstawiam, ale ogół, dla którego pracować pragnę, w święte im ię którego Pana proszę! Następnie wiem, że w najgorszę trafiam chwilę, w chwilę pochłoniętą wspaniałem przedsięwzięciem, którego 5°

pierwsze kro ki w postaci Starej baśni i Luboniów przed nie­

wielu właśnie dniam i b y ły przedmiotem zachwytu i wdzięczności dla pewnego licznie zgromadzonego polskiego towarzystwa, śród którego znajdowałam się i którego byłam lektorką. Ależ znowu — czyż wygasa w jakiejkolw iek chw ili ognisko słoneczne? czy wyczerpuje się kiedy- 55

kolwiek zdrój wiecznie żywy ? czy przestają kiedy kw itnąć kw ia ty na płodnej niwie w strefie wiecznego la ta ? Czyliż dla mnie jednej ty lk o przestałbyś Pan być słońcem, oświecającem zarówno w ielkich, ja k maluczkich, zdrojem, z którego wszyscy czerpią siłę i pociechę, wiecz- ncm, cudownie urodzajnem latem ? K to wie, może i na moje pokorne 60

zaklęcie dokonasz Pan jednego z tych cudów działalności niezmordo­

wanej, która od ta k dawna i ta k powszechnie budzi pełen uwielbienia podziw ?

W ten sposób trwożąc się i pocieszając wyczekiwać będę z nie­

cierpliwością wielką odpowiedzi, która oby przyjaznem m i natchnie- 65

niem podyktowaną była. Prospekt wydawnictwa wkrótce u jrzy światło dzienne. Cóż uczynimy, jeżeli Pan im ienia swego wypisać w nim nie pozwolisz ? Co do warunków pieniężnych — podyktowanie ich należeć będzie do Pana.

Racz Pan pozwolić, abym z oddalenia przynajm niej, gdy inaczej 70

nie można, i z głębokiem, gorącem wzruszeniem uścisnęła czcigodną dłoń Jego, od której pragnęłabym też otrzymać błogosławieństwo Ojca i Mistrza.

El. Orzeszkowa

I I I . ORZESZKOWA DO KRASZEWSKIEGO

Listopad 18j6 r., Grodno.

Szanowny Panie.

Odpowiedź m oja na cenne pismo Jego1, za które serdeczne prze- sełam Mu dzięki, opóźniła się z powodu niezbędnej potrzeby, w ja kiej znalazłam się, zamienienia k ilk u listów z p . N o s k o w s k i m . Osta­

tecznym wynikiem korespondencji tej jest wiadomość, którą przesłał

1 P ism o to n ie za c h o w a ło się, ja k w s z y s tk ie w ogóle li s t y d o O r z e s z ­ k o w e j sprzed r . 1878.

2*

6 I I I . ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO

5 m i p . N o s k o w s k i , o zawahaniu się swem w m yśli rozpoczęcia wydawnictwa zamierzanego przedtem, nim roz[s]trzygną się w ja k i­

kolwiek sposób wypadki naruszające spokój ogólny umysłów i — finan­

sów. Rzecz to niespodziewana dla mnie, jednak zrozumiała. Wobec powszechnego zainteresowania się sprawami pełnemi burz i gróźb io książki małą ty lk o uwagę zwracać na siebie mogą, ka p ita ły stają się lękliwem i i bezczynność uważaną być zaczyna za najlepszą, a może jedyną możliwą spekulacją. Stosując się do tego nastroju ogólnego p. N o s k o w s k i , jakkolw iek nie wyrzeka się wcale zamiaru powzię­

tego, spełnienie go odkłada do czasów spokojniejszych i term inu, 15 w którym rozpocznie się wydawnictwo, stale określić teraz ju ż nie może.

Co do mnie, pozostaje m i ty lk o tymczasem najserdeczniej podziękować Szanownemu Panu za to, że prośba moja w zupełności przez Niego odrzuconą nie została, a otrzymaną obietnicę zachować głęboko w pamięci, aby o spełnienie je j upomnieć się w czasie stosownym 20 z całą energiją ponownej, serdecznej prośby.

Za znalezione w liście Pana szczegóły tyczące się osoby Jego szczerze Mu wdzięczną jestem. Obchodzą one nie ty lk o mnie, ale wszystkich, którzy w kra ju naszym umieją myśleć i cenić prawdziwą a wysoką zasługę.

25 Dwie powieści historyczne Pana: Starą baśń i Lubonie czytałam wspólnie z wielu innem i osobami w Nowem Mieście nad Pilicą, gdzie przepędziłam na kuracji trz y miesiące. K ółko nasze skła­

dało się z osób ukształconych i kochających rzeczy rodzinne. Toteż ogólnie zachwyceni byliśm y czystą i wzniosłą poetycznością, która 30 przenika każdą niemal stronnicę Starej baśni, i ciepłem a wyra­

zistością kolo rytu znajdujących się tam obrazów. W powieści tej malowanie jest tak przepyszne, że — poważam się wyrazić tu zdanie m o j e i n a s z e — przewyższa o wiele doskonałością swą rzeźbę postaci. Ta ostatnia znajduje za to wyborny swój wyraz w królu

35 Mieszku z Luboniów, k tó ry staje przed oczami czytelników niby posąg w idzialny ze wszech stron i niemal dotykalny. Najplastyczniejsza to postać ze wszystkich, które zaludniają dwie powieści; tuż za nią stoi Jaruha, czarownica. Inne postacie niewieście urocze są, lecz trochę mgliste. W łast wzniosły i dlatego może nie dość silnie o grunt swój wspar- 40 ty . Myszko z Czerwoną Szyją za to z lekka szkicowany, lecz ja k ży w y !

Ogólny podziw nasz wzbudzała olbrzym ia wiedza Pana w rze­

czach ta k odległej starożytności. Przedstawiane w powieściach obrządki religijne, uroczystości dworskie, urządzenia domowe i wo­

jenne budzą wysokie zajęcie czytelnika i wywierają na wyobraźnią

ORZESZKOWA(pierwszazlewej)WNOWYMMIEŚCIE Czwartyz prawej STANISŁAWNAHORSKI

H I. ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO 7 wpływ czarodziejskich jakby widzeń. Rzadki to przykład w literaturze, 45 aby erudycja tak głęboka była zarazem tak zajmującą i barwną!

Powieści te powinny obudzić w kraju żywy zapał— ale czy wobecnej porze naród nasz może się dać porwać aż do zapału czemkolwiek, choćby najlepszem i najpiękniejszem ? Wielkie pytanie, które ja pozwo­

liłabym sobie rozstrzygnąć wyrazem „ n ie !“ O przyczynach smutnego 50 tego „n ie ! wiele by mówić można, ale nie chcąc zabierać bazgraniną moją drogiego czasu Pana wolę przeprosić Go za tę nie proszoną 1 nie pytaną recenzją Jego powieści, którą umieściłam w tym liście, ale która — wierzę w to — za całą karę ściągnie mi ze strony Pana

pobłażliwy uśmiech. 55

Raz jeszcze pozwalając sobie nadmienić, że otrzymaną od Pana obietnicę zachowuję w pamięci mej do pomyślniejszych czasów, proszę o pozwolenie uściśnienia dłoni Jego bardzo przyjaźnie i z uczuciem głębokiej czci.

El. Orzeszkowa

IV. ORZESZKOWA DO KRASZEWSKIEGO

d. ę / n 1879 r > Grodno.

Czcigodny Panie.

Jakkolwiek uwiadomienie Pana o rozpoczętem na L itw ie przeze mnie i spólników moich przedsiębierstwie księgarsko-wydawniczem1 poczytywałam zawsze za obowiązek przez głęboką dla Pana cześć nakazywany; jakkolw iek pragnęłam, abyś Pan drogę naszą obdarzył przyjaznem życzeniem swem i wzmacniającem zatwierdzeniem naszych 5

zamiarów — to jednak przed uroczystością jubileuszu i wnet po niej nie śmiałam zajęć i utrudzeń Pana zwiększać korespondencją moją.

Dziś myślę, że zbyt niedyskretną nie będę, jeżeli poważę się przed- s awić Panu zamiary i cele nasze, środki, jakiem i do celów tych dążyć postanowiliśmy, a także prośbę, którą do Pana zanieść pragniemy. 10

N ik t zapewne lepiej od Czcigodnego Pana nie zna obecnego stanu kraju naszego w ogóle, a L itw y w szczególności. Popełniłabym więc

^ nie arowany, gdybym rozpisywała się długo nad zupełnym u nas brakiem wszelkiego umysłowego kierownictwa, wszelkich środków

1 W r. 1879 z a ło z y la O r z e s z k o w a w W iln ie k s ięg a rn ię w y d a w n ic z ą , t y m w a ż n y m , a m a ło d otych czas z n a n y m p rz e ja w ie je j d zia ła ln o ś c i k u ltu r a ln o - społecznej pisze obszernie sam a w lis ta c h do J e ż a .

8 IV . ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO

15 rozświecania op in ii publicznej i strzeżenia je j od wpływających w nią zewsząd niebezpiecznych prądów. To ty lk o powiem, iż prasa war­

szawska czyniąc wiele wszystkiego uczynić nie może, gdyż tak ob­

szerna i do pewnego stopnia w odrębnych warunkach znajdująca się prowincja, ja k Litw a, posiadać musi i posiada istotnie odrębne swe 20 właściwości, potrzeby i kierunki. Księgarnia wileńska p. Z a w a d z ­

k i e g o , szanowna ze względów wielu, całkiem prawie bezczynną jest, czytelnictwa krajowego żadnem staraniem nie wzmaga, najlżejszego kierownictwa nań nie wywiera, a oprócz dzieł teologicznej i gospo­

darskiej treści nic nie wydaje. H istorią lite ra tu ry Z d a n o w i c z a 25 jako w yjątek w regule tej poczytywać należy, w yjątek, k tó ry zapewne powtórzy się nieprędko i stanowiąc nabytek jakiś dla piśmiennictwa najgwałtowniejszym potrzebom umysłowości miejscowej nie zapobiega i wcale do nich zastosowanym nie jest.

W położeniu takiem garstce ludzi pragnących pracować i p o-

3° m i m o w s z y s t k o cóś czynić, o cóś się starać, czemuś zapobiegać błysnęła m yśl wytworzenia w W ilnie zawiązku choćby miejscowej prasy, wytworzenia go w jedynej form ie m ożliwej, wielce niedogodnej i ryzykownej, lecz poza którą nie ma ju ż żadnej nie ty lk o drogi, ale ścieżki i z której w przyjaźniejszym jakim ś momencie wywinąć można

35 będzie lepszy ciąg dalszy. O periodycznem wydaniu jakiejkolw iek natury dziś marzyć nie podobna: w terminach z góry oznaczonych pozwolonem jest wydać trz y ty lk o książki lub zeszyty rocznie. Wypada więc utworzyć szereg dzieł, tak książek, ja k broszur, podzielić go na serie i każdą serią wydawać tak, aby składające ją części wychodziły

4° w terminach różnych. Serię każdą poprzedzą prospekty wzywające do prenumeraty; droga zaś prenumeraty uła tw i nabywanie całości i stopniowo wytworzy koło czytelników, którzy ju ż do stopnia pewnego pod wpływem wypowiadanych w seriach poglądów pozostawać będą.

Jak powiedziałam wyżej, niedogodne to jest, skomplikowane, nie

45 dość dla ogółu jasne, lecz jedynie ty lk o możliwe, dotąd przynajm niej wiemy, że jest możliwe, lecz czy w chw ili danej jakieś halt! nas nie spotka, zaręczyć nie możemy. Postanowiliśmy jednak próbować. Że zaś dla dokonywania tak znacznych nakładów okazała się niezbędna potrzeba posiadania księgarni własnej, założyliśmy ją i otw orzyli w d. 16-m

5° wrześn[ia] st[arego] st[ylu] po uprzedniem wystaraniu się o odpowiednie do prowadzenia je j siły umiejętnościowe i pewien zasób stosunków z pierwszorzędnemi w kra ju księgarsko-wydawniczemi firm am i.

Miesiąc już z górą upłynął od otworzenia księgami, miesiąc tak po­

m yślny pod względem finansowym, że za m aterialną je j przyszłość

IV . ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO 9 ręczyć się zdaje. Przyszłość ta zresztą zagwarantowaną jest tem jeszcze, 55

iż kapitał zakładowy do przyszłych potrzeb przedsiębierstwa zasto­

sowanym został i w razie chyba wielkich niepowodzeń dostateczną dlań podstawą być przestanie.

Potrzebujęż spowiadać się przed Panem z politycznych i społecz­

nych przekonań moich, z przewodniej zatem nici wydawnictwa, 60 którem jako przedstawicielka firm y i redaktorka wyłącznie prawie kierować będę ? Pewną jestem, że spowiedź tę wyczytał Pan w dotych­

czasowych skromnych co do wartości, lecz zawsze szczerych pracach moich. Powiem więc tylko , że nie zamierzam ani burzyć, ani ranić, ani za cokolwiek bądź komukolwiek kłó tn i i wojen wypowiadać; że 65 w dobroczynność i trwałość postępu wierzę wtedy tylko, gdy rozwija się on na drogach pokojowego i logicznego rozwoju, nie zaś sposobem gwałtów i wybuchów indywidualnych pojęć i żądz; że jeśli krańcowe wstecznictwo wydaje mi się niebezpiecznem dla energii ogółu, którą usypia, i dla przyszłości jego, którą wielowzględnie trudną uczynić 70 może, to ze strony drugiej, nowatorstwo a outrance, to miano­

wicie nowatorstwo, które przemocą naturę ludzką przekształcać a łańcuch dziejowych przyczyn i następstw rozrywać usiłuje, które płynie nie z wewnątrz ogółu, lecz z zewnątrz doń przybywa, a na

sztandarach swych przynosi krzywo wypisane nazwy socjalizmu 75 i kosmopolityzmu — przedstawia m i się jako niedorzeczność groźna i wstrętna, na najwyższych szczytach swych zaledwie mająca prawo do nazwy jałowej ideologii, poniżej zaś będąca czemś daleko gorszem.

Oto wszystko, czem uzupełnić czułam się w obowiązku spowiedź tę, którąś, Czcigodny Panie, w pismach mych niezawodnie wyczytał. 80 A teraz śmiem zapytać, czy dla powyżej opisanych zamiarów i prac naszych możemy spodziewać się najcenniejszego ze wszystkich poparć, poparcia Pana. Czy zechcesz Pan obdarzyć nas na drogę słowem życzliwości, a pierwszy krok nasz pośród niej stawiony wesprzeć pracą swoją? Program pierwszej serii nakładów naszych umieszczam na 85 stronicy następnej listu tego. Niektóre z wymienionych w nim dzieł już posiadam, inne są mi przez panów autorów uroczyście przyrzeczo­

nemu Bardzo, bardzo pragniemy, na czele szeregu tego umieścić imię Pana. Ze wszystkiego, czemkolwiek obdarzyć Pan nas raczysz, cieszyć się będziemy niewymownie, lecz uszczęśliwiłbyś nas Pan naj- go wyżej dając nam cóś zastosowanego do miejsca i chwili, do tła wydaw­

nictwa, które przeważnie popularno-naukowem uczynić pragniemy.

Rzecz jakaś o pracy np., czy o rodzinie, czy o stosunku postępowości z zachowawczością, czy jeszcze traktująca epizod jakiś z historii na-

10 IV . ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO

95 szej, z dziejów lite ra tu ry lub obyczajów, czy na koniec zajmująca się jakiem ikolw iek urządzeniami bądź ekonomicznemi, bądź edukacyj- nemi za granicą z porównawczym poglądem na sprawy kra ju naszego z tejże dziedziny — rzecz taka wyszła spod pióra Pana posiadać bę­

dzie dla ogółu naszego wartość wysoką, a nas pod względem wszelkim 100 wesprze potężnie. Co do czasu, pragnęlibyśmy posiadać ją ja k naj­

prędzej, bo najdalej w kw ietniu wydać musimy prospekty, a przed­

tem wymienione w nich dzieła ocenzurowanemi być powinny. Co do rozmiarów, zostawiamy je naturalnie w oli i uznaniu Pana z tern ty lk o objaśnieniem, że zarówno tomem średniej objętości, ja k szczupłą

105 choćby broszurą, być może. Co do warunków pieniężnych na koniec, oczekiwać będziemy rozkazów Pana. Autorom wymienionym w pro­

gramie przyrzekliśm y 20—25 rs. za arkusz druku form atu takiego, ja k i posiada warszawska Niwa.

Nie potrzebuję opowiadać Panu, z jaką niecierpliwością oczeki- iro wać będę odpowiedzi Jego. Wszak będzie m i ona łaskawą, niepraw­

daż ? Pozwól Pan, abym z wyrazem głębokiej czci na ustach brater­

sko a serdecznie rękę Jego uścisnęła.

El. Orzeszkowa

Program serii I-e j nakładów firm y E. O r z e s z k o w e j i S-ka.

1. P io tr C h m i e l o w s k i , Walka ■postępowców z zachowawcami na 115 Litwie i Rusi w latach 1840—1848. Epizod z dziejów cyw ilizacji

na Litw ie.

2. T. T. J e ż , O spólnictwie (krytyczny rozbiór doktryn i idei komunistycznych).

3. W. P r z y b o r o w s k i , Włościanie w Polsce i gdzie indziej.

1 2 0 4 . W al. M a r r e n e , O wychowaniu domowem.

5- Jan K a r ł o w i c z , Przewodnik pedagogiczny dla matek.

6. Ed. L u b o w s k i , Sąd honorowy, komedia.

7. Na długie wieczory, zbiór noweli i opowiadań:

T. I. M. B a ł u c k i e g o, Z książeczki pamiątek.

I25 T. I I. W. Z. K o ś c i a łk o w s k i e j, Z opowiadań lekarza.

T. I I I . L. M e y e t, Z dziejów serc ludzkich.

Oprócz tego mam w cenzurze własną broszurę moję p t. Patrio­

tyzm i kosmopolityzm, której losy jednak są wielce niepewne. Jeżeli nie zostanie wzbronioną, wydam ją p[rzed] N[owym] Rokiem jeszcze 130 jako wstęp do wszystkiego.

V. K R A S ZE W S K I DO ORZESZKOW EJ 11

V. KRASZEWSKI DO ORZESZKOWEJ

d. i i listopada i8j ę , Drezno, villa — Nordstrasse.

Szanowna P a ni!

Chciałbym być ju ż tak silnym na duchu i na ciele, aby móc Pani obszernie bardzo na lis t Jej odpisać, ale wróciłem z tych wielkich godów pija n y niemi i osłabły, zgnieciony na miazgę... tak że od po­

w rotu jestem w ręku doktora i na lekarstwach, a mimo upojenia wiel- kiem szczęściem na dnie kielicha b y ły i krople zatrute. Wszystko to 5

razem starego i zmęczonego — przybiło... Nie mogę przyjść do siebie.

W ybieram do odpisania chwilę w dniu, w której zwykle jestem na j­

silniejszy, ale i tak nie wiem, ja k podołam zadaniu, boć jest nad czem pomyśleć i o czem pisać.

Nie ty lk o na tej naszej Litw ie, ale we wszystkich częściach kra ju 10 naszego jest wiele do zrobienia, a środki nasze własne są sparaliżowane, zwichnięte, słabe. Tymczasem z jednej strony pod pozorem rozumnego konserwatyzmu i poczciwego patriotyzm u ciśnie się fanatyzm średnio­

wieczny i zacofanie, z drugiej — pod pozorem postępu narzucają się doktryny ledwie na to im ię zasługujące, fantazje umysłów chorych, 15 szaleństwa. Jeden i drugi prąd grozi niebezpieczeństwem, pierwszy obumarłością i śmiercią, drugi szałem i zdziczeniem.

Europa, obawiająca się socjalizmu, narzuca nam wsteczność, Rosja, lękająca się nihilizm u w części, a pragnąca postępu w drugiej połowie, nasyła nam lekarstwa na chorobę, której nie mamy. Utrzymać 20 spuściznę zdrowej cyw ilizacji, którą mieliśmy, nie dać się spętać fanatykowi wstecznictwa, nie wyrzec się tra d y c ji dla u to p ij — jest to zaprawdę wielkie a wielkie zadanie. Gdybyżeśmy m ieli ręce roz­

wiązane, swobodę m yśli i ruchu, gdyby nas nie podejrzewano, gdyby jedyne narzędzie, jakie mamy, miłość narodowości, nie było przy- 25

tępiane z obawy, abyśmy go nie użyli lekkomyślnie...

Rozumiem, co Pani chcesz czynić, ale zgadzając się pewnie na myśl zasadniczą — ja , com próbował już wydawnictwa w innych warunkach, a niegdy żył i w kraju, widzę, jakie tu trudności będą w wykonaniu. Od wykonania zależy wszystko — co gorzej, nieledwie 3° od materialnych warunków jego.

Cel, ja k i Pani chcesz osiągnąć, możeby najlepiej dał się zdobyć za pomocą pisma zbiorowego, wychodzącego w nieoznaczonych ter-

12 V. KR A S ZE W S K I DO ORZESZKOWEJ

minach. Tak wychodziło moje Athenaeum przez la t io . Nie 35 znam dzisiejszych warunków i nie wiem, czy to możliwe. Broszury seriami wychodzące, zobaczysz Pani, do natury naszej, do na­

szego obyczaju się nie nadadzą. Z początku pójdzie to, później wszystko się rozprzęże. Lecz próbować trzeba, jeśli Pani sądzisz, że można.

4» Co do mnie, póki jestem tak niedołężny, ja k dziś, nic obiecywać nie mogę, lecz je śli się pokrzepię, odżyję, z największą chęcią jakąś kwestię społeczną, np. postępu i konserwatyzmu, będę się starał po m yśli mej sformułować.

Lękając się o poczętą serię moich powieści historycznych, abym 45 je j nie odumarł, nim dojdzie do jaśniejszych czasów, cały teraz siedzę w studiach do niej. Ten ty lk o , kto pracował nad powieścią tego ro­

dzaju, wie, ile to potrzeba mięsa na odrobinę bulionu.

Racz mnie Pani zawiadomić o dalszym postępie wydawnictwa swego i chciej wierzyć w najgłębszy szacunek, z ja kim zostaję Jej

5° sługą życzliwym.

/ . I . Kraszewski

VI. ORZESZKOWA DO KRASZEWSKIEGO

14/2 [1]88[o ], Grodno.

Szanowny Panie.

W te j chw ili otrzymałam cenny lis t Pana1 * * * 5 i śpieszę z podzię­

kowaniem za sąd pobłażliw y o maluczkiej pracy m ojej. Do podzię­

kowania jednak pozwolę sobie dodać słów k ilk a ku obronie, nie książki samej, ale przyczyn i intencji, które ją wywołały.

1 L is t te n , j a k w s z y s tk ie in n e pisane do O r z e s z k o w e j w r. 1880, z a g in ą ł. Streszcza go O r z e s z k o w a w liście do T . T . J e ż a z d n . 14 /2 [i]8 8 [o ] ( k tó r y p o za t y m n ie z a w ie ra nic in te re s u jąc e g o , n ie w c h o d zi w ięc w c a ­ łości do w y d a w n ic tw a ) — w słow ach n a s tę p u ją c y c h :

„ N ie d a le j j a k w c zo ra j p rz y k re g o d o ś w ia d c zy ła m w ra ż e n ia , a p r z y ­ szło m i ono z lis tu n ajza c n ie js ze g o i czcigodnego K r a s z e w s k i e g o . P o s ła ła m m u k s ią ż k ę m o ję o P a trio ty źm ie. O d p is a ł m i n a ty c h ­ m ia s t g rzecznie, ale t a k d w u z n a c z n ie , że d o p ra w d y w o la ła b y m , a b y 5 m ię W y ła ja ł. U t r z y m u je n a p rzó d , że p ra c a ta n ie z d a je się b yć p o trz e b n ą , i m a n a d z ie ję , że ,,d la w iększości społeczeństw a k s ią ż k a t a b ęd zie

V I. ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO 13 N ik t w świecie, najsurowszy nawet z krytykó w i znawców, nie 5 p o tra fi lepiej, głębiej odczuć i zeznać nade mnie, ile brakowało m i do tego, abym przedm iot tej wagi i drogocenności z należytą wiedzą

t y l k o z n a k ie m g rasującej gdzieś d a le k o e p id e m ii" . C z y ż b y tern t y l k o b y ć m ia ła ? N a s tę p n ie c h w a li ją za to , że „ n a p is a n a , ja k N ie m c y m ó w ią , o b ie k ty w n ie i trz e ź w o " . C z y ż b y t ą t y lk o b y ła je j zasług a?

10 C z y n ie czuć w n ie j, że k o c h a m i k o c h a n ie o b u d zić p ra g n ę ta m , k ę d y ono z a n ik a t a k s zy b k o , t a k n ie p o w s trz y m a n ie , iż d o p ra w d y n ie je s t to w c a le „ e p id e m ią g ras u ją c ą z d a le k a " , lecz c h y b a p a ra liż e m d o t y ­ k a ją c y m tk a n k ę po tk a n c e , n e rw po n e rw ie , tu ż , t u ż pod sam em sercem naszem . N a k o n ie c , w te n sposób obszedłszy się z k s ią ż k ą c h w a li K r a- 15 s z e w s k i n ie ź m ie rn ie , co ? — ja k iś m ój lis t o tw a r t y do M [a r ii] S z e-

1

k u n a Domowego, po ja k ie jś w esołej z t y m o s ta tn im ro z m o w ie

20 i ja k o je j streszczenie i u p a m ię tn ie n ie . B y ło ż b y n a p ra w d ę g łu p s te w k o te w ięcej w a rte od p ra c y , w k tó rą w ło ż y ła m n ajg o rętsze b ic ia mego serca i n a jw ię k s z ą sum ę m a łe j w is to c ie w ie d z y , lecz zaw sze w ie d z y m o je j? S m u tn o m i b y ło b a rd z o , d la te g o w części, że d w u z n a c z n y , a w g ru n c ie n ie p rz y c h y ln y w y r o k te n w y s z e d ł od K r a s z e w s k i e g o ,

25 lecz g łó w n ie d la te g o , że — t a k i d w u z n a c z n y ! G d y b y m i b y ł n ap is a ł:

W z ię ła ś się n ie do swego, n ie m asz na p rze d s ię w zię c ia t a k ie dość t a ­ le n tu i n a u k i, tu z b łą d z iła ś , ta m t o opuściłaś, to i l e w y ra z iła ś i t d . — b y ła b y m z m a r tw io n ą , ale ra z e m w d zię c zn ą za tę n a jw y ż s z ą o zn a k ę s z a c u n k u , ja k ą je s t szczerość. Cóż ro b ić je d n a k ! N ie d o s zliś m y jeszcze

30 do teg o , a b y ro zu m ie ć , iż szczerość, w zg lę d e m p ew n e j k a te g o r ii lu d z i p rz y n a jm n ie j i w p e w n y c h sto sun kach , g rzeczniejszą je s t s to kro ć n ad o k le p a n ą i n iesm aczn ą grzeczność.

S zan ow n em u P a n u k s ią ż c z y n ę m o ją p o s ła ła m p rz e d ty g o d n ie m . C z y doszła? N ie proszę P a n a , a byś n ie b y ł ze m n ą g rze c zn y m a n i 35 d w u z n a c z n y m , bo w ie m , że od N ie g o m ię to n ie s p o tk a . W ie m d o b rze, że je ś li P a n u rzecz c a ła lu b cóś w n iej się n ie p o d ob a, napisze m i P a n po pro stu i o tw a rc ie : Ź le z ro b iła ś

1

14 V I. ORZESZKOWA DO KRASZEW SKIEGO

i mocą opracować potrafiła. Wiedziałam z góry, iż rzeczy tej nie zdołam napisać doskonale, iż w obrobieniu mojem będzie ona przęd­

ło stawiała niezawodnie wiele niedokładności, pustek, omyłek może.

Jednak podjęłam się zadania tego — chciej Pan wierzyć, iż nie przez zarozumiałość, zuchwale rzucającą się z małemi siłam i ku rzeczom wielkim , lecz przez sumienne i głębokie uczucie i uznanie potrzeby, potrzeby ozwania się w sprawie, w której n ik t dotąd zabrać głosu 15 nie chciał lub nie śmiał. Istotnie, sprawa to, o której aby mówić, trzeba śmieć narazić się ze stron wielu... Śmiałam stanąć wobec niebezpieczeństwa objawiającego się w dwu postaciach... dlatego, że wiem dobrze, wiem niestety, iż antypatriotyzm nie jest dziś „epidem ią grasującą gdzieś daleko“ , ale chorobą szerzącą się coraz w organizmie 20 naszym, zwracającą w strony obce wiele cennych naszych sił, zabie­

rającą tkankę po tkance, nerw po nerwie, tuż, tuż niemal pod samem już naszem sercem. Tętna te odzywają się nie ty lk o „nad Newą“ , kędy nie bywam; uderzają one w ielkim chórem nad W ilią i Niemnem,’

słychać je, choć słabo jeszcze i z rzadka, i nad W isłą. Ci, co tu żyją’

25 wiedzą o tem dobrze — ale milczą; dlatego to wydaje się, jakobym ja jedna widziała i słyszała, a wydaje się nie dlaczego innego, ty lk o żem się jedna głośno o tem ozwała. Czyliż śmiałość i szczerość — pochodzące z boleści — za grzech poczytanemi mnie być mają ? Ra­

dości, chluby, oklasku nie wyglądam, ani szukam, ani spodziewam 30 się, lecz pragnąć m i wolno, abym posądzoną nie była o wymyślanie chorób społecznych gw oli... czemu? — nie zgadnę nawet. Od la t piętnastu patrzę na ten biedny świat nasz, słucham, spostrzegam, sprzeczam się, nawracać usiłuję, aż przyszła chwila, w której powzięłam myśl zgromadzić w książce rezultat spostrzeżeń moich, rozmów i usi- 35 łowań na drogach prywatnych dokonywanych. Oto wszystko. Uczy­

niłam , ja k umiałam. Najgorętszem pragnieniem mojem jest, aby bie- glejsi i potężniejsi ode mnie lepiej, potężniej o sprawie tej prze­

m ów ili...

Mnie także serce uderzyło silniej, gdym na pierwszym egzem- 4° pl[arzu] książki mojej wyczytała: W ilno. Że przed la ty wyraz ten łączył się z imieniem Pana, a dziś łączy się z mojem, dowód to na j­

lepszy, jakeśmy zubożeli i ja k potrzebujemy wytężać biedne siły nasze, aby nie popaść w nędzę ostateczną.

Z najgłębszą czcią

El. Orzeszkowa

V II. ORZESZKOWA DO KR ASZEW SKIEGO 15

V II. ORZESZKOWA DO KRASZEWSKIEGO

25/2 [18]80, Grodno.

Szanowny i drogi Panie.

Istotnie, źlem sobie wytłum aczyła lis t Pana1', wyobraziłam sobie, że mieści się w nim wątpliwość co do szczerości intencji, które b y ły m i pobudką do napisania książki, ja k też co do potrzeby odzewania się o tym przedmiocie, i zabolało mię to ta k mocno, iż utaić ból ten przed Panem nie było w mocy m ojej. W całej naszej gromadce piszą- 5

cej, co więcej, w całym narodzie naszym nie ma pewnie ani jednej żywej duszy, która by nie pragnęła gorąco szacunku i życzliwości Pana. Jakżebym ja pragnąć ich nie miała, ja, która literalnie uczyłam się czytać na książkach przez Niego pisanych, w pierwszej młodości nie czytałam ich, lecz chłonęłam je, a potem, pisać zacząwszy, myślałam 10 0 Nim zawsze ja k o m istrzu, sprostać którem u byłoby szczęściem, 1 o tw órcy ukochanej gałęzi piśmiennictwa, dla którego wdzięczność jest obowiązkiem. Zawszem m arzyła gorąco o osobistem poznaniu Pana, o ustnem zaniesieniu do Niego prośby o błogosławieństwo na drogę pracy i wymaganych przez nią wyrzeczeń się i cierpień, 15 o wskazówki, rady, wsparcie... Że się marzenia te nie spełniły, następ­

stwo to okoliczności, o których pisać byłoby zbyt długo, a może nie-

1 N a p o p rz e d n i l i s t o tr z y m a ła O r z e s z k o w a od K r a s z e w ­ s k i e g o o d p o w ie d ź , k tó ra nie d o c h o w a ła się; c h a r a k te ry z u je ją w liście do J e ż a z d n . 2 5 /2 [ i8 ] 8 o (podo bn ie j a k p o p rz e d n i, c y to w a n y w p rz y p is k u , nie w c h o d zi on p oza t y m w y ją tk ie m do w y d a w n ic tw a ) w sposób n a s tę p u ją c y : , , Z K r a s z e w s k i m sp ra w a w z ię ła o b ró t n o w y i n ie sp o d zie w a n y . W o d p o w ie d z i n a lis t, o k tó r y m P a n w ie , w ż a lu , k tó r y m z a w ła d n ą ć n ie m o g ła m , n ap is a ła m tro c h ę może [za] o stro. N ie o k s ią ż k ę m i szło, a le o za p rze c zen ie je j p o trze b n o śc i, n ie o p o c h w a ły , ale o szczerość

5

k ie m w r a ż liw a i p o d d a ją c a się w p ły w o m , p r z y te m c z y n n a n ad w szelką m ia rę , co g a tu n e k czynn ości je j nieco p su je . N a ogół, k a ż d y c zło n ek n aro d u naszego czcić go m u si i p o w in ie n za za s łu g i, k tó re p o ło ż y ł d la 15 lit e r a t u r y , ję z y k a , ro z w o ju m y ś li i u k s z ta łc e n ia s m a k u , a le z s y m p a tią

rzecz in n a . T ę w o ln o je s t m ieć a lb o nie m ie ć ...“