Ryszard F. Sadowski
"Hans Jonas : the integrity of
thinking", David J. Levy, Columbia
2002 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 39/1, 233-237
2003
judaizm u, m ahom etanizm u czy buddyzmu, gdy odrzuca się pod sta wowe wymagania stawiane przez tam te religie. Nie wolno więc m ó wić, że to jest totalitaryzm praktyczny, który zaledwie m ożna lub należy tolerować, i porównywać papieskie rozum ienie prawdy z wm awianiem przez Stalina ludziom, że tylko on wie, co dla nich jest dobre, lub z pojm ow aniem roli prawdy przez Platona (s. 161n). Źle bowiem to świadczy nie tylko o znajom ości wiedzy religijnej, ale naw et filozoficznej, że o historycznej już nie wspom nę. Świad czy raczej o pewnym zacietrzew ieniu au to ra i jego antykierykali- zmie, czego dow odem jest powoływanie się na niezbyt chlubne przykłady z historii kościoła rzymskokatolickiego.
Język pracy jest jasny i zrozumiały, choć m oże chwilami zbyt la koniczny. Książkę czyta się dobrze i myślę, iż wnosi ona wiele do lepszego zrozum ienia, czym jest życie m oralne; że nie jest to zacho wywanie jedynie przepisów, ale że jest ono zajm owaniem od po wiedniej postawy przez działający podm iot względem innych i sa m ego siebie. Pod tym względem książka stanowi kontynuację (acz kolwiek z zupełnie innego stanowiska filozoficznego) propozycji A. M aclntyre’a pow rotu do dziedzictwa cnoty.
Ryszard M oń Instytut Filozofii UKSW
David J. Levy, H ans Jonas: The Integrity o f Thinking, University of M issouri Press, Colum bia and L ondon 2002, ss. 152.
Z auw aża się obecnie rosnące zainteresow anie postacią oraz d o robkiem H ansa Jonasa, który w swej twórczości podejm ow ał takie zagadnienia, jak wczesnochrześcijańska gnoza, filozofia organizm u czy etyka odpowiedzialności. U kazuje się wiele publikacji na jego tem at, szczególnie w obszarze języka angielskiego i niem ieckiego. Najnowsza książka D. J. Levy’ego jest kolejną próbą zainteresow a nia szerszego grem ium twórczością tego filozofa.
David Levy jest wykładowcą filozofii i nauk społecznych na M id dlesex University w Londynie. Jest autorem licznych publikacji, m iędzy innymi The Measure o f Man: Incursions in Philosophical and
So-cial Realism oraz Political Order: Philosophical Anthropology, M o dernity, and the Challenge o f Ideology.
Książka Hans Jonas: The Integrity o f Thinking składa się z sied m iu rozdziałów oraz indeksu zawierającego zarówno hasła tem a tyczne, jak i nazwy własne. A utor publikacji przyjął zasadę przed stawienia dorobku intelektualnego H ansa Jonasa w sposób chron o logiczny, zgodnie z następstw em rodzących się koncepcji i towarzy szących im publikacji. Poszczególne rozdziały są odwzorowaniem takiego właśnie podejścia do tem atu i są odpow iednio zatytułow a ne: 1. Myśliciel a jego czasy, 2. Gnoza, rozum a wyzwanie egzystencji; 3. Byty organiczne a filozofia życia; A. Antropologia a tożsamość czło
wieka; 5. Etyka a odpowiedzialność w erze technologicznej; 6. Per spektywy teologiczne; 7. Filozofia a przyszłość.
W pierwszym rozdziale au to r skrótowo przedstaw ia biografię H ansa Jonasa oraz wskazuje na zjawiska i wydarzenia, które miały wpływ na kierunki jego poszukiwań intelektualnych. Levy zwraca uwagę na ewolucję zainteresow ań Jonasa, począwszy od pierwszej pracy dotyczącej zagadnienia wolnej woli u św. A ugustyna oraz stu diów nad starożytną gnozą poprzez filozofię biologii po badania nad etyką odpowiedzialności.
Rozdział drugi poświęcony jest gnozie. D w utom owa praca J o n a sa napisana w języku niem ieckim , której angielska wersja doczeka ła się polskiego tłum aczenia zatytułow anego Religia Gnozy', ukazu je doniosłość tego duchowego fenom enu oraz jego konsekwencje sięgające korzeni naszej cywilizacji. A utor wskazuje na silny wpływ H eideggera i jego egzystencjalizmu na sposób, w jaki Jonas in ter pretow ał gnozę, oraz na fakt, że to właśnie w gnozie Jonas d o p atru je się korzeni współczesnego nihilizm u i egzystencjalizmu.
W rozdziale trzecim Levy przedstaw ia Jonasa jako myśliciela wy chodzącego poza obszar zainteresow ań jedynie filozoficznych, p o dejm ującego w swych b adaniach zagadnienia związane z biologią, inżynierią genetyczną, transplantologią, klonow aniem a nawet eu tanazją. Jonas krytycznie analizuje i fenom enologicznie opisuje różne formy życia oraz stawia pytania o ostateczny jego cel. U trzy m uje on, że m etabolizm obecny już na najniższych szczeblach d ra biny życia, jest najbardziej pierw otną form ą ontologicznej wolności towarzyszącej każdem u organizmowi. M etabolizm jest w filozofii
organizm u Jonasa czymś najbardziej zasadniczym dla zrozum ienia istoty życia.
Rozdział czwarty poświęcony jest antropologii Jonasa, któ rą Levy określa jako opisową i analityczną, a przez to teoretyczną. Jednak przez refleksyjne docenienie i dowartościowanie nauk przyrodni czych i kultury, jego antropologia staje się źródłem prowadzącym do konkretnych decyzji i czynów, dzięki czemu przestaje być jedynie teorią. W tym rozdziale autor wskazuje na myśl Jonasa, który w m e tabolizm ie obecnym w każdym organizmie dopatruje się nieświado mego, lecz celowego dążenia do istnienia. W postawie takiej różni się zasadniczo od swego m istrza H eideggera, który postrzega! byt jako skierowany ku śmierci. Jonas, dokonując antropologicznych analiz, stwierdza, że cecham i wyróżniającymi człowieka są trzy ele m enty obecne już u zarania ludzkiej historii: narzędzie, obraz oraz grób. Levy zarzuca jedn ak Jonasowi, że ten pom inął zupełnie kwe stię mowy, która najwyraźniej odróżnia nas od innych form życia.
Rozdział piąty poświęcony jest najbardziej znanej książce Jonasa - Zasada Odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej.2 Jonas w próbie budowy nowej etyki zrywa z nowożytną nauką, któ rej, począwszy od F. Bacona i Kartezjusza, odebrano celowość. W koncepcji przyrody Jonasa celowość jest głęboko zakorzeniona i niewątpliwie nawiązuje do arystotelesowskiej wizji świata i przyro dy. Celowość nie jest przypisywana jedynie człowiekowi, ale, w oce nie Jonasa, obecna jest na wszystkich poziom ach m aterii ożywionej. A utor, analizując dorobek intelektualny Jonasa, stwierdza, że do niosłość jego myśli jest większa niż W ittgensteina i bardziej pożytecz na niż Heideggera. Postrzega on wielkość Jonasa w sposobie podej ścia do etyki i jego zasadzie odpowiedzialności, która jest przeciwsta wieniem się zasadzie nadziei E rnsta Blocha. Tworząc natom iast tzw.
heurystykę lęku, prowokuje do refleksji polityków, których dzisiejsze
decyzje będą miały wpływ na warunki życia przyszłych pokoleń. L e vy, prezentując etykę Jonasa, zauważa, że jej doniosłość polega na połączeniu novum oraz reinterpretacji i poszerzeniu koncepcji wcze śniejszych. W jego opinii, Jonas łączy w genialny sposób kategorialny imperatyw Kanta, którego rozum ienie poszerza, z wymiarem poli tycznym, który był nierozerwalnie związany z etyką Arystotelesa.
2 H. Jonas, Zasada Odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, tłum. z ang. M. Klimowicz, Kraków 1996.
Rozdział szósty poświęcony jest teologii. Levy stwierdza, iż te o logiczne koncepcje Jo n asa są w pełni zgodne z osiągnięciami nauk szczegółowych i tworzą spójną wizję świata. Nie dom inują jego filo zofii przyrody ani nie przesądzają o wizji natury człowieka i jego miejscu we wszechświecie. W edług Jonasa, teologia jest „luksusem rozum u” w znaczeniu czegoś niekoniecznego, co, będąc obecne, le piej pozwala zrozum ieć rzeczywistość, nic do niej jed n ak nie doda jąc. Jonas, budując swoją koncepcję etyki i akcentując w artość życia jako takiego, odwołuje się do Boga. W ielokrotnie jed n ak zaznacza, że odniesienie do A bsolutu nie jest koniecznym elem entem nie zbędnym do uzyskania proponow anych przez niego rozwiązań. J o nas, jako myśliciel pochodzenia żydowskiego i człowiek, który w obozie koncentracyjnym stracił m atkę, podejm uje pytanie 0 wszechmoc i miłość Boga. Tragedia holocaustu jest wyzwaniem wobec tradycyjnej wizji kochającego Boga-Stwórcy obecnej w Biblii 1 prowokuje do refleksji na tem at obrazu Boga i Jego atrybutów.
Rozdział siódmy poświęcony jest umiejscowieniu Jonasa na tle je go mistrzów Husserla, Bultm anna i H eideggera oraz ich wpływu na jego twórczość. Levy raz jeszcze podkreśla doniosłość dzieła Jonasa. W skazuje, że jest to ten rodzaj poszukiwań intelektualnych, który da je nadzieję na przyszłość rodzaju ludzkiego i ziemi jako takiej.
Bezpodstawnym wydaje się zarzut au to ra wobec Jonasa, że pi sząc o ludzkiej naturze, pom inął on mowę jako istotną cechę wy różniającą człowieka. Jonas w artykule Tool, Image, and Grave stwierdza: „M oją m etodą będzie zbadanie doniosłości kilku wybra nych cech człowieka. Istnieje wiele takich cech rozciągających się od zewnętrznych charakterystyk ciała po w ew nętrzne cechy umy słu. (...) W ybrałem do badań artefakty wytworzone przez człowie ka, szczególnie te, obecne w czasach prehistorycznych, któ re wystę powały powszechnie i nie mogłyby być przypisane żadnem u zwie rzęciu (...) W podjętym wyborze świadomie pom inąłem mowę, p o nieważ filozoficznie mówiąc, nie jest ona niczym innym jak «pro stym», m imo że od najdawniejszych czasów była o na właściwie uznawana jako najwybitniejsza cecha człowieka”3. W idać tu więc wyraźnie, że pom inięcie mowy nie wynika z błędu niedopatrzenia, lecz raczej ze świadomego i uzasadnionego wyboru.
3 H. Jonas, Tool, Image, and Grave: On what is beyond the Animal in Man, w: H. Jonas,
Levy, dokonując analizy filozofii organizm u Jonasa, nie zauw a żył faktu, iż tak silnie akcentując m etabolizm , Jonas zupełnie pom i nął prokreację. Wydaje się to być znaczącym brakiem w każdej filo zofii organizmu. Sytuacja ta dziwi tym bardziej, że koncepcja Jo n a sa tak m ocno akcentuje swoje skierow anie ku życiu.
M ocno dyskusyjną tezą au to ra jest stwierdzenie, iż dorobek H ansa Jonasa jest ważniejszy dla filozofii X X w. od dokonań L u dwika W ittgensteina czy M artina H eideggera. Z całą pewnością wnosi on wiele ciekawych idei i ubogaca naszą kulturę, a szczegól nie spojrzenie na przyrodę i kwestie ekologiczne. Wpływ, jaki wy w arł Jonas, przynajmniej dotychczas, wydaje się jednak nieporów nywalny z tym, czego dokonali W ittgenstein czy Heidegger.
Autor w swoim zamierzeniu pragnął syntetycznie przedstawić doro bek intelektualny Jonasa oraz dokonać wstępnej jego analizy. Wydaje się, że cel ten został zrealizowany. Niewątpliwą zasługą Davida Le- vy’ego jest przybliżenie poglądów tego filozofa i zebranie w jednej pra cy podstawowych wyników jego badań. Z całą pewnością przyczyni się do lepszego poznania i spopularyzowania dorobku Hansa Jonasa.
Ryszard F. Sadowski Wydział N a u k Historycznych i Społecznych U K SW
Lynne R udder Baker, Persons and Bodies. A Constitution View, Cam bridge University Press, New York 2000, ss. 233.
Ożywieniu dyskusji na tem at problem u ciała i umysłu sprzyjają liczne publikacje. Stanowią one podsum ow anie dotychczasowego stanu wiedzy na ten tem at oraz wyznaczają nowe perspektywy p o znawcze. Ilustracją tej sytuacji jest książka Lynne R u dd er B aker, k tó ra włącza się w dyskusję i przedstaw ia nową próbę ujęcia tego zagadnienia. B aker jest profesorem filozofii na University of M as sachusetts w A m herst w Stanach Zjednoczonych, jest także auto rk ą
Explaning Attitudes: A Practical Approach to the M ind oraz Saving Belief: A Critique o f Physicalism.
Persons and Bodies składa się z trzech części, a w skład każdej
z nich w chodzą trzy rozdziały. Książka rozpoczyna się krótkim w stępem , w którym auto rk a p rezentuje pola swoich zainteresow ań filozoficznych. Część pierwsza zatytułow ana Tło Metafizyczne za
