Marian Ziombra
Rola i miejsce
słuchowo-pamięciowych
predyspozycji studentów filologii
rosyjskiej w procesie pokonywania
ujemnej interferencji fonetycznej
podczas opanowywania intonacji
Studia Rossica Posnaniensia 8, 193-200M A R I A N Z I O M B R A
P ozn ań
R O LA I M IE JSC E SŁUCHOW O-PAMIĘCIOW YCH PR ED Y SPO ZY C JI STUDENTÓW FIL O L O G II R O S Y JS K IE J W PR O C E SIE
PO KO NYW A NIA U JE M N E J IN T E R F E R E N C JI FO N ETY C ZN EJ PODCZAS OPANOW YW ANIA IN TO N A CJI
Podczas opanowywania fonem iczno-artykulacyjnej i in to n acy jn ej1 stru k tu ry języka rosyjskiego przez studentów filologii rosyjskiej w Polsce występuje znane zjawisko interferencji fonetycznej. C harakterystyczny przejaw inter ferencji, tzw. transfer n eg aty w n y 2, w odniesieniu do efektywności powstawa nia praw idłowych nawyków słuchow o-artykulacyjnych m a charakter ujem ny. W pływ a on ham ująco n a opanowanie popraw nej wymowy języka rosyjskiego, a niekiedy wprost uniemożliwia popraw ne z pu n k tu widzenia ortoepii i in tonacji mówienie po rosyjsku.
Mechanizm działania interferencji fonetycznej w płaszczyźnie fonemiczno- -artykulacyjnej i słuchowej podczas nauczania języków obcych w ogóle anali zuje szczegółowo w swym artykule N. Sam ujłow a3. Jej zdaniem najważniejsze ogniwa korekcji przy pokonywaniu bariery interferencyjnej w tej płaszczyźnie stanow ią: słuchowy układ kontrolny, kinestetyczno-m otoryczny układ kon tro ln y oraz pamięć. N. J . Samujłowa uważa, że podczas pokonywania ujemnej interferencji fonetycznej, hierarchicznie rzecz biorąc, słuchowy układ kon trolny jest ważniejszy od kinestetyczno-m otorycznego.
N iestety, uczona radziecka nie porusza problem u działania ujem nej in ter ferencji fonetycznej w płaszczyźnie intonacji, k tórą L. Zabrocki uważa za podstaw ow ą w prawidłowym opanowaniu strony fonetycznej języka ro syjskiego 4.
1 A u tor artyk u łu m a n a m y śli in to n a cję n ieem ocjonalną. 2 M am y n a uw adze h am ow anie rep rod u k tyw n e oraz asocjacyjn e.
3 H. И. С а м у й л о в а , Фонетическая интерференция и обучение произношению. W : Пси
холингвистика и обучение русскому языку, Москва 1972, s. 23 - 29.
4 L. Z a b r o c k i , Językoznaw cze p o d sta w y n au czan ia ję z y k a rosyjskiego. W: M etodyka
n au czan ia ję z y k a rosyjskiego p o d red. A . D orosa, W arszaw a 1971, s. 36 - 37.
194 M. Z i o m b r a
N ależy również stwierdzić, że intonacja języka rosyjskiego obok akcentuacji wyrazowej jest szczególnie tru dn y m do opanowania elem entem prozodycznym d la-stud en tó w filologii rosyjskiej.
O trudnościach związanych z opanowywaniem wymowy i intonacji języków obcych mówią w swych pracach tac y znani psycholingwiści radzieccy, jak B. W. B ielajew 6, W. A rtiom ow 8 i A. A. L eontjew 7. T em at ten porusza również w swej najnowszej pracy B. Jan k o w sk i8.
Zdaniem autora niniejszego artykułu, w pokonyw aniu ujem nej in ter ferencji fonetycznej w płaszczyźnie intonacji przy nauczaniu języka rosyjskiego n a uniwersyteckich studiach rusycystycznych w dużym stopniu pom ogłaby dokładna znajomość procesu percepcji i produkcji intonacji przez człowieka w ogóle. Analiza tego zjawiska z psychologiczno-fizjologicznego p u n k tu wi dzenia uwypukliłaby, naszym zdaniem, tę stronę działalności układów kontrol nych i pamięci ludzkiej, k tó rą następnie można w ykorzystać przy pokonyw aniu bariery interferencyjnej podczas nauczania intonacji.
In to n acja jako zjawisko fonetyczne może być rozpatryw ana, jak uważa M. G alejew a9, w różnych, aczkolwiek ściśle ze sobą powiązanych aspektach, a mianowicie:
1. artykulacyjnym 2. akustycznym 3. fonologicznym.
B adanie intonacji z p u n k tu widzenia artykulacji ma na celu, ja k podkreśla au to rk a, wyjaśnienie pracy wiązadeł głosowych, oddychania fonacyjnego, szybkości artykulacji, stopnia napięcia stru n głosowych przy artykułow aniu oraz przerw w ystępujących podczas tego procesu. Istn ieją dane o pracy wiązadeł głosow ych10 (W. P. Morozow 1967 — według M. Galejewej), które świadczą o pewnej niezależności zmian częstotliwości tonu podstawowego od nacisku wydychanego powietrza, co potwierdza słuszność wydzielenia melodii i dynam iki jako samodzielnych elementów intonacji.
Z p u n k tu widzenia akustyki, zdaniem M. Galejewej, mowę należy roz patryw ać jako falę dźwiękową percypow aną przez ucho poprzez drgania cząstek powietrza. W tej płaszczyźnie rozgranicza radziecka uczona aspekt typow o akustyczny (fizyczny) mowy i aspekt słuchowy. W odniesieniu do intonacji jej akustycznym i wykładnikam i są: częstotliwość tonu podstawowego,
s B . W . B i e l a j e w , Z a r y s p s y c h o lo g ii n a u c z a n ia ję z y k ó w obcych, W arszaw a 1969, s. 19 - 35. * В. А. А р т е м о в , Психология обучения иностранным языкам, Москва 1969, s. 200 - 217. 7 А. А. Л е о н т ь е в , Некоторые проблемы обучения русскому языку как иностранному, Москва 1972, s. 80 - 85. 8 В . J a n k o w s k i , N a u k a ję z y k a obcego, W arszaw a 1973, s. 279 - 284. 9 М. М. Г а л еев а , Элементы фразовой интонации. Проблемы методической и приклад ной фонетики и обучение произношению, Москва 1973, s. 168 - 200. 10 Ib id . s. 168 - 200.
R ola słuchow o-pam ięciow ych p re d y sp o zy c ji w opan ow yw an iu in to n a cji 195
intensywność, długość trw ania i przerwy w brzm ieniu dźwięków, jakość dźwię ków i ich przejść, których zmiana związana jest z odpowiednią intonacją. W aspekcie słuchowym, jak twierdzi M. Galejewa, należy wyodrębnić odpowiadające cechom fizycznym intonacji jej elem enty percepcyjne: w y sokość ton u podstawowego głosu, głośność poszczególnych części frazy, ilo- czas, przerw y (dostrzegalne), wyrazistość wym awiania i powstałe na ich bazie bardziej złożone percepowane wartości intonacji — melodię, akcent i dynam ikę, tem po oraz rytm ikę mowy11. Stosunek pomiędzy fizycznymi (obiektywnymi) i percepowanym i (subiektywnymi) elem entam i intonacji nie jest jednoznaczny i wym aga, jak to określa M. Galejewa, uściślenia eksperym entalnego12. Studio wanie intonacji w aspekcie akustycznym pozwala wyjaśnić jej cechy obiektyw ne i ustalić, na podstaw ie jakich współczynników percypuje i rozpoznaje informację przekazyw aną przez środki intonacyjne odbiorca.
A spekt fonologiczny intonacji, jako mniej istotny w niniejszych rozważa niach, został w artykule pom inięty.
W związku z przedstaw ionym wyżej wydzieleniem poszczególnych aspektów badań intonacji wydaje nam się, że z p u n k tu widzenia pokonywania bariery interferencyjnej podczas opanowywania intonacji języka rosyjskiego n a j większą rolę będzie odgrywać jej znajomość jako zjawiska psych ologiczno- -fizjologicznego, występującego podczas percepcji i artykulacji oraz, co jest ściśle z tym związane, znajomość jej stru k tu ry akustycznej. Pozwoli to na wszechstronną w tym zakresie konfrontację intonacji języka rosyjskiego z intonacją języka polskiego i doprowadzi do wypracowania specjalnych ćwiczeń na dyferencjację.
Stwierdzenie M. Galejewej, że istnieje swego rodzaju niezależność m echa nizmu zm ian częstotliwości tonu podstawowego głosu od nacisku wydychanego strum ienia powietrza i w związku z tym wydzielenie melodii i dynam iki jako samodzielnych elementów in to n a c ji13, w bardzo dużym stopniu uzależnia, zdaniem au to ra arty ku łu , kontrolę produkcji intonacji od specyficznych spraw ności słuchowego układu kontrolnego oraz pamięci słuchowej. W tym przeko naniu utw ierdza nas również eksperym ent N. Fiodorow ej14. Uważa ona, że przy percepcji wysokości tonu podstawowego, a następnie przy im itacji usłyszanego wzorca przez badanych dokładność odtw arzania wysokości tonu podstawowego pozwala przypuszczać, iż w charakterze kierującego sygnału w ystępuje niezbędny efekt akustyczny, a nie dokładne odtw arzanie drgań w krtan i.
W ydaje się, że dla w yjaśnienia percepcji intonacji może być bardzo
przy-11 Ib id . s. 168 - 200. 12 Ib id . s. 168 - 200. 13 Ib id . s. 168 - 200. 14 Η. Ф. Ф е д о р о в а , Измерение человеком полезных акустических параметров словес ного ударения, Ленинград 1969, s. 220 - 256. 1 3·
1 9 6 M. Z i o m b r a
d a tn e zbadanie zdolności odbioru przez człowieka akcentu wyrazowego. N a podstaw ie licznych prac z tej dziedziny, w których stosowano m etodę po m iarów akustycznych mowy kom unikatyw nej, ustalono, że akcentowana sylaba w większości wypadków różni się od pozostałych sylab wyrazu większym iloczasem, większą intensywnością (głośnością) i większą lub mniejszą często tliwością (wysokością) tonu podstawowego. Jednocześnie nie zawsze akcento w aną sylabę cechuje obecność wszystkich wyżej wymienionych cech jedno cześnie. Możliwe są nadzwyczaj różnorodne ich kom binacje, co może być wy tłum aczone wzajemnym oddziaływaniem takich czynników fonetycznych, jak: specyficzne różnice długości, intensywności i częstotliwości podstawowej pom iędzy samogłoskami różnej jakości, miejsce samogłoski w wyrazie, jej bezpośrednie sąsiedztwo itd. Większość autorów uważa, że w stosunku do efektywności utworzenia akcentu czynniki te znajdują się w następującej kolejności:
1. częstotliwość tonu podstawowego, 2. iloczas,
3. intensywność.
N. Fiodorowa uważa, że przy im itacji jedynie częstotliwość tonu po dsta wowego samogłosek-reakcji stanowi niezależny param etr, n a k tóry inne wielkości — bodźce (długość trw ania i intensywność) nie m ają istotnego w p ły w u15. A utorka sądzi, że poziom intensywności i długości trw ania samo głosek-reakcji istotnie zależy od częstotliwości tonu podstawowego bodźca — wraz ze zwiększeniem się częstotliwości podstawowej intensywność samogłosek p rzy im itacji zwiększa się (właściwość ucha: percypować ton y wyższe jako głośniejsze — uwaga m oja M. Z.), a iloczas zmniejsza.
Twierdzenie M. Fiodoro we j, naszym zdaniem, w dużej mierze może od nosić się również do percepcji i produkcji intonacji podczas jej opanowywania. T ak zwane „centrum intonacyjne” lub — jak je inaczej o kreśla16 się — „centrum toniczne” w obrębie ta k tu (syntagmy) lub frazy stanowi akcentow ana głoska wyrazu (lub głoski znajdujące się w jej bezpośrednim sąsiedztwie). W związku z ty m sąd o typie intonacyjnym w granicach ta k tu lub frazy po w staje u człowieka na podstaw ie wielkości stosunku częstotliwości głoski (głosek) stanowiącej centrum toniczne do:
— częstotliwości głoski lub głosek sprzed centrum tonicznego
— częstotliwości głosek znajdujących się bezpośrednio za centrum to-nicznym oraz
— od wielkości i kierunku zmian.
Radziecka uczona uważa, że rozpoznawanie obrazu słuchowego podczas percepcji określonego ty p u intonacji dzieli się na dwa konkretne zadania:
15 Ib id . s. 220 - 256. 16 Ib id . s. 220 - 256.
R ola słuchowo-pam ięciow ych p r e d y s p o zy c ji w opan ow yw an iu in to n a cji 1 9 ?
— 'wydzielenie użytecznych cech sygnału akustycznego i opisanie tego sygnału przy pom ocy term inów tychże cech użytecznych (znajdujących się w pam ięci — uwaga m oja M.Z.)
— znalezienie odpowiedniej procedury do podjęcia decyzji17.
T a k a czynność, zdaniem au to ra artykułu, niezbędna jest do porów nania usłyszanego wzorca intonacyjnego danego języka z posiadanym i przez mówią cego (uczącego się) wzorcami w pamięci. Porównanie takie ma na celu id en ty fikację i przyporządkowanie danego wzorca do określonego modelu. W ym aga to posiadania w pamięci uczącego się (mówiącego) określonych m atryc (engra- mów) adekw atnych percypowanem u wzorcowi. Jednakże w psychologii naucza nia języków obcych znane jest zjawisko, że uczący się wartościuje percypowane dźwięki języka obcego na podstaw ie posiadanych w pamięci wzorców języka ojczystego, a więc przypuszczalnie także i wzorce intonacyjne wartościowane są w ten sam sposób.
P rz y opanowywaniu jęzjdca obcego należy od uczącego się wymagać um iejętności i zdolności różnicowania intonemów na zasadzie porównywania percypow anego obrazu intonacyjnego języka obcego i posiadanego wzorca intonacyjnego języka ojczystego, celem pow stania popraw nych m atryc, wzorców intonacyjnych języka obcego. Postępowanie takie zakłada z góry możliwość lub niemożliwość fizjologiczną słuchowego układu kontrolnego uczącego się oraz jego pamięci słuchowej do wytworzenia takich m atryc.
E ksperym enty W. L ublińskiej18 świadczą o tym , że przy im itow aniu dźwięków mowy ludzie różnią się od siebie w zależności od ich zdolności i możli wości słuchowych. Stwierdza ona, że proces im itacji wysokości dźwięku u „m uzykalnych” , jak ich określa autorka, i „niem uzykalnych” badanych jest organizowany na różnych zasadach: reakcje pierwszych określane są absolutną wielkością częstotliwości bodźców (ich pomiarem przez słuch), a reakcje drugich kształtow ane są jako rezu ltat pomiarów pewnych stosunków pom iędzy param etram i bodźców w danej kolejności. Porównując wyniki im itacji, autorka doszła do wniosku, że jedni badani tzw. „m uzykalni” percy- pu ją częstotliwość bodźców bardziej dokładnie (odchylenia rzędu 10 - 20 Hz), inni „niem uzykalni” mniej dokładnie (odchylenia rzędu 100 Hz i więcej).
Pozwala to dojść do wniosku, iż w odniesieniu do intonacji człowiek sfyszy zaprezentow aną kolejność dźwięków mowy i „m ierzy” każdą z nich według jednej lub kilku wielkości. N astępnie porównując wartości jednej lub kilku wielkości (zdolność postrzegania objętościowego — uwaga m oja M. Z.) według posiadanych przez siebie kryteriów , podejm uje decyzję o obrazie intonacyjnym i na jej podstaw ie przypisuje usłyszanem u następstw u dźwięków określoną
17 Ib id . s. 220 - 256.
18 В. В. Л ю б л и н ск а я , Восприятие а воспроизведение высоты звуков, Ленинград 1969, s. 8 - 19.
198 M. Ziombra
strukturę. Bardzo w ażną cechą pam ięci ludzkiej jest to, że człowiek zapam ię tu je nie początkowo zmierzone przez siebie absolutne wielkości wartości, lecz przypisaną następstw u dźwięków odpowiednią strukturę, k tórą w ykorzystuje w razie konieczności odtworzenia usłyszanego wzorca (modelu) — pamięć i engramy.
Należy dodać, że wśród danej społeczności językowej istnieją poszczególne osoby, które w miarę dokładnie potrafią naśladować określone wartości akustyczne dźwięków mowy. J a k w ynika z eksperym entu radzieckiego fizjo loga B. Bogdanow a 19, jedni badani po określonej serii prób potrafili rozpozna wać pewne samogłoski w logatomach przy czasie trw ania 15 msek, inni n a to m iast, pomimo o wiele większej liczby prób nie byli zdolni tego uczynić naw et przy czasie trw ania logatomów przez 60 msek. Pozwoliło to B. Bogdanowowi wysunąć przypuszczenie, że obok osób o absolutnym słuchu m uzykalnym istnieją osoby posiadające absolutny słuch barw y głosu. Jakkolw iek fizjolog radziecki przeprowadzał eksperym ent na rozpoznawanie dźwięków mowy rosyjskiej wśród Rosjan, wyników eksperym entów nie należy ograniczać jedy n ie’do tej płaszczyzny. Mogą one po uprzednich badaniach służyć pomocą przy opracowywaniu nowych m etod nauczania wymowy języków obcych.
Badania eksperym entalne M. K w ieka również świadczą o tym , że istnieją osoby, których próg czułości słuchu na am plitudę dźwięku jest lepszy (wraż liwszy) aniżeli innych. Słabe tony są przez nie „silniej wartościowane aniżeli przez innych ludzi” 20.
Jakkolw iek powyższy przegląd eksperym entów i badań nad percepcją dźwięków mowy przez człowieka dotyczy mowy ojczystej (w eksperym entach uczestniczyli Rosjanie, z w yjątkiem badań M. Kwieka), niemniej jednak rezultaty eksperym entów rzucają dużo światła na indywidualne uzdolnienia, które należałoby uwzględniać, zastanaw iając się nad skutecznością pokony wania ujemnej bariery interferencyjnej w płaszczyźnie intonacji.
Prowadząc od szeregu lat zajęcia z ortoepii i intonacji języka rosyjskiego w Instytucie Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej U AM w Poznaniu, au tor arty ku łu na podstawie obserwacji doszedł do ogólnego wniosku, że pewien procent studentów filologii rosyjskiej po upływie jednego roku nauczania lepiej opanował poszczególne ty p y intonem ów języka rosyjskiego niż studenci pozostali. Zajęcia były prowadzone w oparciu o podręcznik J . Bryzgunowej
Zw uki i intonacyja russkoj ritczi oraz taśm y z nagranym i ćwiczeniami z jedno
czesnym zastosowaniem wykresów graficznych, przedstaw iających przebieg melodii w poszczególnych typach zdań.
19 Б. В. Б о г д а н о в , Восприятие коротких отрезков гласных звуков. Анализ речевых
сигналов человеком, Ленинград 1971, s. 49 - 56.
20 М. K w ie k , B a d a n ia nad przebiegiem czułości słuchu na a m p litu d dźw ięków , P ozn ań 1950, s. 15.
Rola słuchowo-pam ięciowych p re d y sp o zy c ji w opan ow yw an iu in to n a cji 199
Uwzględniając takie przesłanki, jak m otyw acja, najbliższe środowisko językowe poszczególnych studentów oraz poziom nauczania języka rosyjskiego w szkole podstawowej i średniej, au tor w ysunął hipotezę o istnieniu indyw idual nych uzdolnień psychologiczno-fizjologicznych do opanowania artykulacyjno- -dźwiękowej i intonacyjnej stru k tu ry języka rosyjskiego. Zagadnienie to ściśle łączy się ze spraw ą indyw idualnych uzdolnień do pokonania interferencji przy opanowywaniu wymowy języka obcego. Powyższe m niemanie w pewnym stopniu pokryw a się z obserwacjami polskiego psychologa B. Jankowskiego, k tó ry mówi, że: „zdolność naśladowania intonacji, rytm u i innych cech ponad- członowych jest bodaj jeszcze ważniejsza niż zdolność rozróżniania głosek. [...] zdolność naśladow ania melodii (intonacji) języka jest niewątpliwie spo krew niona ze zdolnościami m uzycznymi w kilku punktach, a mianowicie w odniesieniu do poczucia wysokości, intensywności i czasu trw ania dźwięku oraz do poczucia ry tm u i barw y dźwięku. W tym w ypadku [...] należałoby mówić o słuchu językow ym ” 21. Zarówno wypowiedź B. Jankowskiego jak i przytoczone wyniki badań specjalistów radzieckich świadczyłyby o istnieniu indyw idualnych uzdolnień słuchowo-pamięciowych do im itacji dźwięków mowy i intonacji. Uzdolnienia te m ogłyby okazać się bardzo pomocne lub wręcz niezbędne do pokonania ujem nej interferencji fonetycznej w płaszczyźnie intonacji. Zagadnienie jest bardzo ciekawe i wymaga przeprowadzenia szczegółowego eksperym entu naukowego. Być może na tego rodzaju pre dyspozycje należałoby zwracać uwagę podczas egzaminów w stępnych na filologię rosyjską. Umożliwiłoby to pokonanie w krótszym stosimkowo czasie zarówno ujem nej interferencji fonetycznej jak i innej specyficznej bariery — złudnych podobieństw pom iędzy dźwiękowo-artykulacyjnym systemem języka rosyjskiego i polskiego i sprawiło, że większy procent uczą cych się osiągałby w krótszym czasie popraw ną ekspresję języka rosyjskiego.
МАРИАН ЗЁМБРА РОЛЬ И МЕСТО ПСИХО-ФИЗИОЛОГИЧЕСКИХ ПРЕДРАСПОЛОЖЕНИЙ СТУДЕНТОВ РУССКОЙ ФИЛОЛОГИИ В ПРОЦЕССЕ ПРЕОДОЛЕНИЯ ФОНЕТИЧЕСКОЙ ИНТЕРФЕРЕНЦИИ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНТОНАЦИИ Резюме В настоящей статье автор рассматривает вопрос фонетической интерференции, высту пающей при обучении интонации русского яЗыка польских студентов-русистов. На основании представленных в статье результатов исследований и экспериментов 21 В . A . J a n k o w s k i , op. c it. s. 135 - 136. G. L i n d n e r , W p r o w a d ze n ie do f o n e ty k i ek sp e ry m e n ta ln e j, W rocław 1971.
200 M. Ziombra специалистов в области физиологии и психологии речи, указывающих на существование отдельных лиц, обладающих индивидуальными психо-физиологическими предрасположе ниями к точному воспроизведению высоты, громкости и длительности звуков речи, автор статьи выдвинул предположение, что способности эти могут оказаться очень полезными в преодолении фонетической интерференции при обучении интонации и произношению русского языка студентов русской филологии в Польше. T H E R O L E A N D PL A C E O F A U D IO -M N E M O N IC P R E D IS P O S IT IO N S I N T H E S T U D E N T S O F R U S S IA N I N T H E P R O C E SS OF O V ER C O M IN G OF T H E N E G A T IV E P H O N E T IC IN T E R F E R E N C E D U R IN G T H E M A ST E R IN G OF IN T O N A T IO N b y MARIAN ZIOMBRA S u m m a r y
I n th e article th e author discu sses th e problem o f n e g a tiv e p h o n etic interference appearing during th e m astering o f th e in to n a tio n o f th e R u ssian lan gu age a t th e u n iv ersity R ussian studies.
On th e basis o f th e a u th o r’s ow n ob serv a tio n s as w ell as on th e basis o f results o f researches and ex p erim en ts o f p h y sio lo g ists an d p sy ch o lo g ists p resented and concerning th e e x a c t im itia tio n , b y va rio u s p eople, o f p itch , so n o rity and duration o f th e sounds o f n a tiv e ton gu e, th e assu m p tion w as p u t forw ard, th a t in d ivid u al ab ilities o f au d io-m n e m onic ty p e in particular stu d en ts can be v e r y helpful in th e overcom ing o f th e barrier o f interference on th e plane o f in ton ation during th e m asterin g o f R ussian p ronunciation.
