700
R E C E N Z J Ecodzienności bogów, bo świątynia, która jest m ieszkaniem bóstwa, jest zarazem absolutnie niezbędnym składnikiem polis (rozdział XII, „De l ’autel au terroir: l ’habi tat des puissances divines”, s. 202—217).
Całe życie obywatela, jak je interpretuje Detienne, przesycone jest obecnością bóstw, które towarzyszą mu tak w e w szelkich sprawach pryw atnych (rodzina, dom, gospodarstwo) jak i w całej sferze aktyw ności obywatelskiej (wpis do fratrii i de mu, życie polityczne, przedstaw ienia teatralne). Cała część D etienne’a jest niejako odpowiedzią na pierwszą część książki pióra G. Sissa. Tam m ieliśm y do czynienia z przedstawieniem świata bogów, którzy mogą lecz nie muszą zajm ować się ludźmi, tu jaw i się obraz ludzi, którzy włączają w swój św iat bogów, bez których życie
polis nie m iałoby sensu, (rozdział XIII, „Affaires des dieux, affaires des hom m es”,
s. 218—230).
Oboje autorzy nie form ułują żadnych wniosków. Książka opatrzona jest we w stęp, ale brak jest sym etrycznego zakończenia. P ew ne konkluzje nasuwają się jednak same. Pisząc o „życiu codziennym ” bogów, autorzy przedstaw ili codzienność ludzką przesyconą religijnością. C zytelnik '•otrzymał niezw ykle inteligentną, cenną pozycję traktującą o greckiej w izji bogów i o funkcjach religii greckiej.
Na zakończenie lektury tej książki nie można oprzeć się jeszcze jednej myśli. Otóż w ydaje się, że analiza św iata greckich wyobrażeń religijnych mówi nam coś nie tylko o starożytnych Grekach lecz także o nas sam ych i o naszym św iecie. Chyba w łaśnie o to chodziło autorom.
W łodzim ierz Lengauer
Edouard W i l l , Claude O r r i e u x , Joudaism os-hellenism os. Essai
sur le ju daïsm e ju déen à l’époque hellénistiqu e, P resses Universitaires
de Nancy, N ancy 1986, s. 228.
Elias J. B i c k e r m a n , The Jew s in the G reek Age, Harvard U niversity Press, Cambridge Mass., London 1988, s. 338.
Poza podobną tem atyką istnieją jeszcze co najm niej dwa powody, by obie te książki omawiać łącznie. Pierw szy to fakt, że reprezentują one w istocie ten sam gatunek pisarstwa historycznego — esej naukowy z am bicjam i syntezy lecz raczej bliżej ujęcia popularnego niż ściśle naukowego. Autorzy francuscy w krótkiej notce w stępnej uprzedzają o tym czytelnika zastrzegając też, że niekoniecznie pretendują do nowych rozstrzygnięć i oryginalnych w niosków pozostawiając uznaniu odbiorcy co i w jakim stopniu stanow i n ovu m w ich książce, której tezy są zresztą starannie dokum entowane tak poprzez analizę źródeł, jak i odsyłanie w przypisach do litera tury przedmiotu. W pracy stricte naukowej oczekiw alibyśm y jeszcze i indeksu, któ rego tu, niestety, brak.
Książka zmarłego w 1981 r. w ybitnego uczonego am erykańskiego, E. B i c k e r - m a n a , nosi chyba jeszcze bardziej popularny charakter, co m oże jest spowodo w ane także i historią tego tekstu. Ukazał się on w kilka lat po śm ierci autora, wiąże się n iew ątpliw ie z jego zainteresowaniam i badawczym i z dawniejszego okresu (w 1937 r. ukazała się do dziś podstawowa, klasyczna praca Bickerm ana „Der Gott der Makkabäer”, której nieco zm ieniony przekład angielski wydano w 1979 r.) i stanowi owoc w ykładów uczonego w Jew ish Theological Sem inary of Am erica prowadzo nych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Co prawda w ydaw cy wyraźnie stw ier dzają, że Bickerman ukończył ostateczną w ersję tej książki przed śmiercią, ale była ona gotowa w pierwszej redakcji, o czym też piszą, już w roku 1963. Można w ięc
R E C E N Z J E
podejrzewać, że n ie zdążył jej nadać prawdziwie definityw nego kształtu. Siadem tego jest choćby krótka bibliografia sporządzona już nie przez autora. Być może tym też faktem spowodowany jest brak przypisów, a co jeszcze gorzej — om awianie źródeł czy raczej przytaczanie poświadczeń źródłowych bez podania ich miejsca. Jedynym w yjątkiem są zawsze starannie cytow ane św iadectw a Starego Testamentu, ale już w wypadku Józefa Flaw iusza autor najwyraźniej uznał, że czytelnik sam od najdzie w szystkie niezbędne miejsca. W efekcie książka w zam ierzeniu raczej popularna staje się naprawdę czytelna jedynie dla specjalisty, który na dodatek zdecyduje się poświęcić lekturze odpowiednio dużo czasu z tekstam i źródeł pod ręką.
Drugi powód łącznego om awiania tych książek w iąże się z kompetencjam i au torów. W obu wypadkach m am y do czynienia z nazwiskam i znanym i w nauce; nie tylko E. Bickerman, lecz także E. W i l l to uznany autorytet w dziedzinie historii hellenizm u. S w e przem yślenia i poglądy prezentują w ięc badacze znani i cenieni, 0 olbrzymim i w artościowym dorobku naukowym, w ybitni znawcy epoki h elleni stycznej. E. Bickerm an jest autorem cennej, klasycznej dziś m onografii państwa Se- leukidów , gdzie dotykał też problem atyki kluczowej dla obecnej książki („Institutions des Séleucides”, Paris 1938), o sprawach Judei w okresie hellenistycznym pisał już także i E. Will w sw ym fundam entalnym dziele „Histoire politique du monde hellé nistique” (t. II, wyd. 2 N ancy 1982). W wypadku książki francuskiej kom petencje w ybitnego historyka hellenizm u uzupełnia Claude O r r i e u x , sem itysta zajm ujący się sporo okresem m achabejskim , Bickerm an zaś łączy podejście i warsztat historyka antyku z um iejętnościam i sem itysty obeznanego doskonale także z literaturą rabi- nacką. Podkreślić tu jednak trzeba, że w wypadku obu tych książek mam y do czynienia z pracami historyków piszących z punktu widzenia badacza dziejów zw iąz ków św iata hellenistycznego i żydowskiego.
Ta ostatnia uwaga jest o tyle istotna, że poprzednią pracą na ten w łaśnie temat było znakom ite dzieło teologa zainteresowanego głów nie analizą m yśli religijnej 1 koncepcji teologicznych starożytnego judaizmu (M. H e n g e l , „Judentum und H ellenism us”, Tübingen 1969). Zaznaczyć od razu wypada, że ustalenia i w nioski za w arte w tej ostatniej pracy są często punktem w yjścia do rozważań (czasem kry tycznych) autorów francuskich, natom iast trudno orzec, a to z racji w spom niane go już braku aparatu naukowego, jaki jest stosunek Bickermana do tez i w niosków Hengla.
Autorzy obu książek są w p ełni świadomi, że podejm ują problem atykę pozor nie od lat bardzo dobrze w nauce zbadaną, a w każdym razie mającą olbrzymią literaturę przedmiotu, tak rozległą i wszechstronną, że nikt już dzisiaj nie jest w stanie nad nią zapanować. Może i dlatego Bickerman nie odnosi się w cale do stanu badań, zaś autorzy francuscy poza pewnym i kw estiam i szczegółowym i od w ołują się w łaściw ie tylko do prac najnowszych.
Zasadniczo w obu wypadkach zamiarem autorów było om ówienie całości pro blem atyki kontaktów grecko-żydowskich w okresie hellenistycznym . Bickerm an sięga jednak i do czasów w cześniejszych, chociaż przez tytułow y „Greek A ge” rozumie tę w łaśn ie epokę. W pierwszej części książki („Before and A fter A lexander”, s. 3—65) w ydobyw a jednak starannie w szelkie ślady w cześniejszych kontaktów, podobnie jak to uczynił H engel w e w spom nianej w yżej pracy i zresztą w stosunku do materiału zebranego przez tego ostatniego niczego w ięcej nie daje.
Centralnym punktem książki autorów francuskich jest znana sprawa reformy religijnej a następnie prześladowań w czasach Antiocha IV oraz epoka Machabeu- szy i dynastii hasm onejskiej. W tym m iejscu zaznaczyć należy, że autorzy w pełni przejęli chronologię wydarzeń zaproponowaną przez Klausa B r i n g m a n n a
(„Hel-702
lenistische Reform und Religionsverfolgung in Judäa”, Göttingen 1983), który na podstawie dokładnej analizy system u chronologicznego I i II K sięgi Machabejskiej dowiódł, że przyjęte do dziś w literaturze przedmiotu daty profanacji św iątyni (gru dzień 167 r. p.n.e.) i jej ponownego poświęcenia przez Judę Machabeusza (grudzień 164 r. p.n.e.) są błędne i należy je przesunąć o rok (odpowiednio 168 i 165 p.n.e.).
Istotnie wydarzenia z okresu Antiocha IV skupiają jeśli nie w szystk ie problem y zw iązane z tą tem atyką, to w każdym razie najważniejsze pytania, jakie dziś można postaw ić analizując tak stosunek Greków do Żydów jak i ludu Izraela do ich ze w nętrznego środowiska w czasach hellenistycznych. Pojaw ia się zresztą kw estia, czy środowisko hellenistyczne w Syrii Seleukidów można uznać za zewnętrzne w stosunku do Żydów zam ieszkujących teren Judei, czy też należałoby raczej mówić o zhellenizowanej Syrii, której Judea stanow iła naturalną część. E. Will i C. Or- rieux koncentrują się na w ydarzeniach politycznych analizując je tak od strony polityki Antiocha IV jak i w ew nętrznych stosunków w Judei, natom iast Bicker- man znacznie w ięcej uwagi poświęca problematyce wzajem nych związków i w p ły w ów kulturalnych.
Gdy patrzy się na zagadnienie kontaktów hellenizm -judaizm przez pryzmat polityki A ntiocha IV i arcykapłana Jazona czy potem M enelaosa, trzeba oczywiście podjąć stale w literaturze przedmiotu dyskutowaną spraw ę m otyw ów i celów dzia łania tego w ładcy oraz tak zwanej grupy reform atorskiej w Judei. W ill i Orrieux idą tu za starą tezą Bickermana (sformułowaną w jego wspom nianej tu już książce „Der Got der Makkabäer”) w edle której, m ówiąc w dużym uproszczeniu, za reformą hellenistyczną Jazona stały pew ne kręgi żydow skie św iadom ie staw iające na otw ar tość i reformę judaizmu, zainteresow ane utworzeniem w Jerozolim ie polis grec kiej typu hellenistycznego. Zdaniem Bickermana, ten nurt reform atorski w yw odził się z dyskusji teologicznych i praw nych w sam ym judaizmie. Także i w omawianej tu, ostatniej swojej książce, wraca ten uczony do swego dawniejszego ujęcia pod kreślając, że w okresie hellenistycznym daleko jeszcze było do późniejszego rabi- nackiego kształtu judaizmu czy naw et do zw ycięstw a faryzeuszy. Kierunek refor m atorski mógł zaś uważać, że część przepisów Tory pochodzi z okresu pomojżeszo- w ego i dlatego można je zm ieniać czy w ręcz znieść nie tykając istoty mozaizmu. Myśl tę, w nawiązaniu do tez Bickermana z 1937 r., najpełniej sform ułował przy w oływ any tu już M. H engel (op. cit., s. 550). Tym czasem pogląd taki od początku m iał zdecydowanych przeciwników, a ostatnio żywo zwalczał taką interpretację K. Bringmann (op. cit., s. 104— 110). W ydaje się zresztą, że w sprawie ewentualnych m otyw ów działania Antiocha i jego popleczników w Judei powiedziano już w nauce w szystko, co tylko było m ożliwe do powiedzenia i ostatecznej odpowiedzi na pytanie 0 przyczyny zakazu kultu Jahw e w Judei nie ma. Można natom iast z pewnością zgodzić się z w nioskiem w spólnym nie tylko naszym autorom lecz w szystkim piszą cym o tej sprawie, że w łaśnie postawa zw olenników hellenizacji w Judei dopro wadziła do reakcji w postaci ostatecznego zamknięcia się judaizmu. Najpewniej z tego lub n iew iele późniejszego okresu pochodzi talm udyczny nakaz: „postawcie ogrodzenie w okół Tory” (Pirkej A w ot 1, 2; przekład polski M. F r i e d m a n a „Li
teratura na Sw iecie” nr 189, s. 3).
Jednak, jak się w ydaje, trzeba raczej rozpatrywać politykę Jazona i M ene laosa w kategoriach zwykłej apostazji podyktowanej przede w szystkim pobudkami politycznym i i ekonomicznymi. Bickerm an wskazuje na rozw arstw ienie społeczne 1 m ajątkowe w Judei naw et w łonie arystokracji kapłańskiej (s. 154—155), ale nie nawiązuje tu do wydarzeń z okresu Antiocha IV, które zresztą w om awianej książce porusza jedynie m arginalnie. W ill i Orrieux poświęcają sporo uw agi sytuacji ekono
R E C E N Z J E
703
micznej Judei i św iątyni (s. 75—77) w skazując głów nie na m aterialne m otyw y dzia łania Antiocha IV, który stale potrzebował środków finansow ych (s. 138 i nn.). Ma terialne pobudki działania h ellenistów żydowskich najlepiej jednak w ydobył Hengel (op. cit., s. 428—529). B yły one wyraźnie związane z perspektywą aw ansu społecznego i zysku ekonomicznego, co poświadcza Daniel: „Będzie działał przeciw twierdzom w arow nym z obcym bogiem; a tych, którzy go uznają, obdarzy zaszczytami, urzęda mi, ziem ią” (11, 39; przekład Biblii Tysiąclecia).
Kryzys w Jerozolimie w czasach Antiocha IV prowadzi także do pytania o za sięg w pływ ów kultury hellenistycznej w Judei w epoce w cześniejszej — za P tole m euszy i potem w państw ie Seleukidów za panowania Antiocha III i Seleukosa IV. W om awianych pracach akcenty rozkładają się nieco różnie. Autorów francuskich interesuje przede w szystkim hellenistyczna wiedza o Żydach i judaizmie, Bickerman k onsekw entnie w skazuje na w pływ y hellenistyczne w piśm iennictw ie i kulturze judaistycznej. We w nioskach autorzy obu książek są raczej zgodni: niektórzy greccy intelektualiści w ykazyw ali pewne, choć raczej umiarkowane, zainteresowanie kul turą żydowską widząc w Żydach od czasów M egasthenesa naród filozofów , z kolei w literaturze żydowskiej tej epoki (Kohelet, Mądrości Syracha) widać wyraźne w p ływ y koncepcji greckich. Bickerman jednak podkreśla, że przed okresem h elle nistycznym żaden z autorów greckich nie wspom ina Żydów czy Jerozolim y (jak w ia domo, Józef Flaw iusz w C.Ap. 1 172—175 błędnie interpretuje św iadectw o Chojrilosa), chociaż przecież przynajmniej wśród kupców i żeglarzy z pewnością była jakaś wiedza o tym egzotycznym dla Greków kraju i plem ieniu.
Autorzy francuscy są zgodni z Bickerm anem jeszcze w jednym punkcie. Wbrew niektórym tradycyjnym ujęciom widzą w zetknięciu judaizmu z hellenizm em przede w szystkim nie problem religijny i konflikt związanych z religią wartości, lecz zagadnienie koncepcji Prawa (Will, Orrieux, s. 225; Bickerman, s. 101— 116 i 192— 200). Podstaw ą odrębności Żydów w hellenistycznej m onarchii Seleukidów było w łaś nie Prawo. K onflikty i różnice pozornie religijne prowadzą w ięc wprost do proble m atyki politycznej. Podatni na kulturalne w pływ y hellenistyczne Żydzi w idzieli jedyną m ożliwość zachowania swej tożsam ości i utrzymania sw ego statusu w sto sow aniu Prawa, które n ie mogło ustąpić prawom i obyczajom greckim. Rygoryzm w przestrzeganiu prawa czyli nakazów Tory um ożliw ił zachowanie odrębności ju daizm u mimo silnych w pływ ów hellenistycznych. Bickerman jest dość ostrożny w form ułow aniu końcowych w niosków . Podkreśla ubóstwo naszych św iadectw źród łow ych i kruchość w yciąganych na ich podstawie w niosków . Wskazuje przy tym, że to źródła zmuszają nas do postaw ienia problemu judaizmu antycznego właśnie w kategoriach opozycji hellenizm — judaizm a bardzo mało możemy powiedzieć gdy idzie o całość zagadnienia różnych w pływ ów kulturalnych, powiązań i kon flik tów kultur na terenie całego antycznego Lewantu w okresie hellenistycznym . Ludność Judei, m ówiąca po aram ejsku jak cała Syria, stanow iła cząstkę tego helle nistycznego Lewantu. My zaś do końca nie wiem y, czym był antyczny judaizm i jakim w pływ om podlegał (s. 304—305).
Obie książki, mimo ich nieco popularnego charakteru, stanowią z pewnością krok naprzód w naszym rozum ieniu nie tylko problem atyki ściśle przez nie oma w ianej, lecz także całej epoki hellenistycznej z jej fascynującą różnorodnością kul tur. Istotne jest bowiem w obu wypadkach, że judaizm jest rozpatrywany z punktu w idzenia dziejów hellenizm u rozumianych integralnie, a staw iane przez autorów py tania są pytaniam i o naturę cyw ilizacji hellenistycznej.
