Realizm otwarty : poszukiwanie i wybór

Alina Brodzka

Realizm otwarty : poszukiwanie i

wybór

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 55/4, 469-499

ALINA BRODZKA

REALIZM OTWARTY: POSZUKIWANIE I WYBÓR

W pierw szych dziesięcioleciach w. XX w alka z „tyranią konw encji”, kształtow anie „nowej form y” w ybuchły lawiną eksperym entów , zagar­ niających całą literatu rę europejską i sięgających także poza jej granice. Podejm ow ano je w imię autentyzm u osobowości i w dążeniu do uprzed­ m iotow ienia dzieła sztuki. Dla żartu i w oczekiwaniu rewelacji. W obro­ nie dialektyki myśli, aby skompromitować racjonalizm mechanistyczny, i po to, b y w ykazać absurdalność wszelkich roszczeń do poznania obiek­ tywnego, aby uzasadnić niemoc świadomości opacznej, nieuniknioną i nierozstrzygalną am biw alencję wszystkich wartości.

Skomplikowana i wieloplanowa jest „w alka racjonalności z irracjo - nalnością” 1 w tej literatu rze ironizującej i patetycznej, żartobliw ej i szyderczej, świadomej umowności znaków kulturow ych i zafascyno­ w anej w yobrażeniam i m itycznym i, w skrzeszanym i z tradycji i w ytw a­ rzanym i aktualnie przez świadomość zm istyfikowaną, z tw orzyw a co­ dzienności. O dnajdujem y w niej sk rajn y indyw idualizm i m arzenia 0 w artościach uniw ersalnych, poczucie wyobcowania i egzaltację więzi w nieświadomości zbiorowej, lęk przed w iekiem techniki i apoteozę cywilizacji przem ysłowej: miasta, masy, maszyny. Pogarda dla scjen- tycznego determ inizm u, naturalistycznej redukcji psychiki i procesów rozwojowych, próby wyciągnięcia wniosków z faktu wielocentryczności kręgów cyw ilizacyjnych (w definityw nym przekreśleniu suwerenności europeizmu, rew izji pojęcia prym ityw u i egzotyki) — w ystępują w niej niejednokrotnie w powiązaniu z uległością wobec nowych postaci re­ dukcjonizm u ukrytego w neokantowskiej teorii form symbolicznych 1 psychoanalitycznej koncepcji świadomości, społeczeństwa, ku ltu ry . A są to tylko nieliczne spośród drążących ją sprzeczności, kontrow er­ syjnych problemów i — im pulsów rozwoju.

Dlatego tak zawodne w praktyce i metodologicznie chybione w ydają się próby klasyfikacji zjawisk tej literatu ry na zasadzie apriorycznie

470 A L I N A B R O D Z K A

w yodrębnionych i przeciw stawnych dwu nurtów . M iejscem w spólnym narodzin i walki jej koncepcji kreacyjnych była rzeczywistość społeczna wysoko rozw iniętej cywilizacji przem ysłowej. W jej obrębie, na grun­

cie kulm inacyjnej wyostrzonych sprzeczności to talitarn ej i monopoli­ stycznej fazy system u kapitalistycznego kształtow ać się będą, ścierać i polaryzować tendencje rozwojowe dwudziestowiecznej lite ra tu ry hu­ m anistycznej.

Cezurę fundam entalną, ujaw niającą nowe perspektyw y świadomości zbiorowej, szansę historyczną „unifikacji konkretnej i obiektyw nie un iw ersalnej” 2 stworzyć miało zwycięstwo Rewolucji Październikow ej, prom ieniującej również na procesy rozwojowe lite ra tu ry obszarów ogar­ niętych nadal deform acją więzi społecznych i am biw alencją wartości. Ale ta polaryzacja systemów i stanów świadomości zbiorowej, decydu­ jąca o losach cywilizacji współczesnej i stw arzająca dla całej ludzkości realną szansę integracji k ultury, usunięcia przesłanek świadomości zreifikow anej — nie tylko nie neguje cząstkowych w yników historycz­ nie subiektywnego procesu poznania, lecz przeciwnie, ona dopiero stw a­ rza perspektyw ę optym alną w badaniu źródeł, stru k tu ry i funkcji k re­ acji kulturow ych, w odsłonięciu wielości ich powiązań i zaw artych w nich im plikacji i znaczeń.

Eliotowska alternatyw a „m etody m itycznej” i „n arrac y jn ej” oraz Lukacsowskie przeciw stawienie realizm u aw an g ard zie3 nie w ytrzym u­ ją konfrontacji z rzeczywistą dynam iką lite ra tu ry współczesnej. Jeśli jednak antynom ie te są fałszywe, pozostaje otw arte pytanie, w jaki sposób wyróżnić można cechy nowoczesnej stru k tu ry realistycznej spo­ śród cech wspólnych całej literaturze hum anistycznej.

Je st to niew ątpliw ie zadanie ryzykowne i trudne. Ciąży nad nim bezustannie ów hum anistyczny współczynnik błędu, nieodłączny od in­ te rp re tacji procesów kulturow ych. Wymaga pojęciowej krystalizacji

cech rozsianych w gąszczu tendencji niejednorodnych i wieloznacznych, a przecież zespolonych w stru k tu ry całościowe i funkcjonalne, jakich przykładem są — wśród innych — także kreacje literackie. A jednak próba uchwycenia odrębności stru k tu ry realistycznej w ydaje się moż­ liwa.

Przeciwstawienia: M ann a l b o Kafka, Mann a l b o Joyce, są fał­ szywe, ale dyskusja nad propozycjami kreacyjnym i w twórczości

2 Ib id e m , t. 1, s. 132.

3 P o r. T. S. E l i o t , U ly ss e s O rd e r a n d M y th . W a n to lo g ii: F o r m s o j M o d e r n

F ic tio n . E d. b y W. O ’C о n n о r. M in n e a p o lis 1948. U n iv e r s ity o f M in n e s o ta . —

G. L u k a c s , W id e r d e n M is s v e r s ta n d e n e n R e a lism u s . H a m b u r g 1958. V e ria g C la a s e n .

R E A L I Z M O T W A R T Y 471

Manna, Joyce’a, K afki — jest konieczna. Nieporozumieniem byłby tylko pogląd, że dyskusja ta dotyczy propozycji syntetycznych i całkowicie odrębnych, wniosków jednoznacznych, odpowiedzi alternatyw nie roz­

strzygających pytania w spólne całej literatu rze problemowej XX wieku. K ażdy z nich bowiem na swój sposób odpowiadał na pytanie, czy epika w XX w. jest możliwa, ale żaden nie dał sum m y integrującej pojęcie istoty ludzkiej i jej stosunku do świata. Kafka program owo negował możliwość tej syntezy. A utor Finnegan’s Wake zdruzgotał w ła­

sny św iat epicki. Twórca Józefa i Doktora Faustusa, którego postawa poznawcza okazała się najbardziej skuteczna w zgłębianiu genezy i funk­ cji świadomości opacznej — jedyny z nich podjął ryzyko ocalenia epiki w procesie jej destrukcji, wyszedł poza krąg naw rotów ew azyjnych do w yobrażeń m itycznych, stw orzył szansę przyszłego pojednania człowie­ ka świadomego historyczności swej egzystencji ze św iatem im m a- nentnym historii ludzkiej.

Linie podziałów m iędzy twórcam i autentycznej literatu ry współ­ czesnej nie odgraniczają więc koncepcji całościowych — spełnionych i zam kniętych, ani też zespołów konwencji tym koncepcjom służących. W obrębie dzieł Joyce’a, M anna i Kafki, w rdzennym obszarze prozy Iwaszkiewicza, Parnickiego i Nałkowskiej, Schulza, K adena-Bandrow - skiego i Kruczkowskiego, Andrzejewskiego, Brandysa i Brezy — na różnych planach i z różnym w ynikiem rozgryw a się w alka am bitna i up arta o nadanie kształtu owej „panoram ie bezsensu i chaosu” , jaką widzieli we współczesności Eliot i Toynbee.

Od J. W. Beacha, k tó ry opinie swoje o powieści nowoczesnej sfor­ mułował w latach trzydziestych, po ostatnie prace z tej dziedziny — w szystkie próby uchwycenia cech charakterystycznych prozy współ­ czesnej uw ydatniają zgodnie kilka głównych zjawisk. Należą do nich: radykalna zmiana pojęcia fabuły, w yostrzenie refleksji teoretycznej nad zasadnością konw encji narracyjnych, zerw anie z m echanistycznym prze­ ciwstaw ieniem podmiotu i przedm iotu w akcie poznania. W szerszym tle, w w yniku k ry ty k i tradycyjnego pojęcia organizmu, następuje odrzu­ cenie założeń pozytywistycznej psychologii em pirycznej, atom istycznej i asocjacyjnej, jako podstaw y w kreacji psychiki indyw idualnej boha­ tera. Szczególnie frapującym ośrodkiem zainteresow ań staje się świa­ doma i w sposób niezm iernie różny motywow ana relatyw izacja pojęć czasu, przestrzeni, przyczynowości. Uzasadnienia względności tych po­ jęć szuka literatu ra w w ielu kierunkach: od inttiicjonizmu i skrajnego konw encjonalizm u po koncepcje modeli statystycznych.

Podłoże tych przem ian i rozbieżności m otyw acyjnych — w koncep­ cji rzeczywistości, psychiki, form poznania — stanow ił kryzys n atu ra - listycznej teorii człowieka, społeczeństwa i kultury. Kryzys, którem u

472 A L IN A B R O D Z K A

dram atyczny sygnał dała krytyka Nietzscheańska, rozw ijająca po Kir- kegaardzie problem atykę autentyzm u egzystencji, Schelerowska analiza pojęcia wartości, Bergsonowska polemika z m echanicyzmem i biologicz­ nym determ inizm em w psychologii.

Zmierzch com te’owskiej metodologii T arde’a i Le Bona w naukach społecznych uw ydatni ponownie, po niewielu latach, polemika Маха W ebera i jego zwolenników z pozytywistycznym i reliktam i obecnymi w program ie D urkheim a i Maussa. Husserl podda k rytyce panpsycho- logizm, naturaiistyczną koncepcję świadomości, ew olucjonistyczny hi- storyzm , arb itraln y relatyw izm filozofii „św iatopoglądow ej” . Jednocze­ śnie, w kręgu m arburskiej szkoły neokantowskiej, sform ułow ane zostają zasady badań nad stru k tu rą logiczną poznania. Propozycje te, wyzna­ czając fazy pogłębiającego się rozłamu, u trw alały dystans wobec tra ­ dycji dziewiętnastowiecznych badań i założeń, którym badania te były podporządkowane.

W ystarczających podstaw do nowej syntezy pojęcia k u ltu ry nie do­ starczyły jednak ani współczesne w arianty intuicjonizm u i swoiście odbiologizowanego witalizmu, ani skrajnie nom inalistyczne koncepcje em piryzm u logicznego, ani prądy fenomenologiczne, z korzyścią po­ zna v/czą rozw ijające w różnych dyscyplinach w ytyczne analizy stru k ­ tu raln ej zaw arte w heroicznym — i nie spełnionym — program ie Husserla.

Nie dała ich także — z punktu widzenia myśli m arksistow skiej — koncepcja E. Cassirera. Był podobnie jak H usserl — i w ślad za nim — przenikliw ym diagnostą kryzysu metodologii współczesnej, przeciw ni­ kiem zarówno skrajnego nominalizmu, jak i D iltheyow skiej psycholo- gistycznej podstaw y tożsamości przedm iotu i podm iotu nauk hum ani­ stycznych. Był również trzeźw ym krytykiem idiografizm u i aprioryzm u (w w yborze system u wartości), charakterystycznych dla szkoły badeń- skiej. Proponował jednak odmienną niż H usserl m etodę i zakres ana­ lizy stru k tu raln ej. Ograniczył się, zgodnie z trad y cją m arburską, do problem atyki stru k tu ry logicznej m yślenia i jego wytw orów. Nie pod­ jął węzłowej dla Husserla, i w pew nym sensie straceńczej, ambicji analizy eidetycznej, program u, k tó ry przekraczał kantow ską granicę osiągalności poznania w kierunku dążenia do oglądu „istoty ogólnej” rzeczy. Tak daleko nie zawiódł go protest przeciw nominalizmowi empi­ rycznemu.

Podjął natom iast Kantowską problem atykę stru k tu ry logicznej czy­ stego przyrodoznawstwa, aby — po odpowiednim rozwinięciu — zna­ leźć klucz metodologiczny do nauki o kulturze. W odpowiedzi na py­ tanie o zasadę integrującą badania hum anistyczne sform ułow ał w łasną w ersję kantowskiego aprioryzmu. T raktując k u ltu rę jako całościowy

R E A L I Z M O T W A R T Y 473

model idealny ustrukturow any, określił ją jako w ytw ór symbolicznej aktywności um ysłu ludzkiego. W ytwór zatem o stru k tu rze wyznaczonej przez aprioryczne form y symboliczne, scalające i organizujące cało­ kształt poznania.

Koncepcja ta zaw ierała również typologię stru k tu r logicznych w ra ­ mach Universum ku ltu ry. Należy do nich mit, język, sztuka, nauka. Każda z tych form, określonych jako form y modalne, charakteryzuje się szczególną stru k tu rą myślenia, reprezentuje swoistą syntezę poznaw­ czą, a więc w konsekw encji ustanaw ia w łasny obraz świata.

W koncepcji tej naw iązał Cassirer do Humboldtowskiej filozofii ję­ zyka jako energii twórczej konstruującej przez swą formę w ew nętrzną określony dla każdego system u językowego światopogląd. P odjął więc zaw artą w tej filozofii trafn ą tezę o pośredniczącej w procesie poznania funkcji znaków językowych, ale w ykorzystał ją w sposób w łaściw y neo- kantow skiej interpretacji stosunku poznającego podmiotu do przedm io­ tu poznania. Stw ierdzenie Cassirera, że wszelkie poznanie ma cha­ rak te r symboliczny, tłum aczy się bowiem w jego teorii w te n sposób, że każda synteza poznawcza jest w ynikiem poznania w form ach nie tyle pośredniczących, ile apriorycznych, konstruujących obraz rzeczy­ wistości jedynej, jaka dostępna jest poznaniu. Jej problem atyka poza- zjawiskowa, „substancjalna” , zostaje — inaczej niż u K anta — w yeli­ minowana, jako problem ontologiczny i jako elem ent dialektyki pro­ cesu poznania.

Jest to więc ten rodzaj ko rek tu ry Kanta, jaki L. Goldmann w Études sur la pensée dialectique nazwał „nieporozumieniem neo- kantow skim ”. Zmierza ona w kierunku przeciw staw nym niż dążenie (realizowane m. in. przez C. Lévi-Straussa) do w ykrycia stru k tu ry prze­ obrażeń zachodzących m iędzy różnymi płaszczyznami i aspektam i rze­ czywistości obiektyw nej a świadomością podmiotu.

Teza o jedności k u ltu ry jest w koncepcji Cassirera um otywow ana funkcjonalnie: ponieważ w szystkie wyróżnione w jego typologii form y modalne, mimo odm iennych rezultatów poznawczych, jakie przynoszą, spełniać m ają analogiczną r-olę, ta właśnie apriorycznie syntetyzująca ich funkcja decyduje o integralności k ultury. Tak zdefiniowane Uni­

versum k u ltu ry zostało więc wyodrębnione i przeciwstawione św iatu

n atury, w myśl teorii wywodzących się jeszcze od W. B. Taylora, a za­ negow anych radykalnie przez ten n u rt współczesnej antropologii stru k ­ tu raln ej, której w ielkim i ostrożnym prekursorem był F. Boas, a kon­ tynuatoram i i w spółtwórcam i są m. in. R. Linton, R. Benedict, A. R. Radcliffe-Brown, C. Lévi-Strauss.

Koncepcja Cassirera, m niej w ykorzystana w krajach romańskich, rozpowszechniła się szeroko w anglosaskiej nauce o literaturze.

474 A L I N A B R O D Z K A

lazła tam wielu zwolenników i kontynuatorów , którzy w szczególności rozw inęli proponowaną przez autora Die Philosophie der symbolischen Formen analizę form modalnych: m itu, poznania naukowego, języka, sztuki i religii.

Badania te, jako jedna z interesujących propozycji analizy struk­ tu ry logicznej form świadomości, przynoszą — zwłaszcza w wynikach szczegółowych — wiele odkrywczych stw ierdzeń. Dotyczą one, w tle szerszym, roli czynnika subiektywnego w poznaniu i są niezm iernie istotne dla aktualnej dyskusji nad problem atyką różnic i analogii m ię­ dzy m yśleniem mitycznym, naukow ym i artystycznym . Jednak ich za­ sada integracyjna — całkowicie konceptualna w sw ym aprioryzm ie — nie stanowi podstawy, na której oprzeć by można teorię k u ltu ry uwzględ­ niającą podstawowe relacje między stru k tu rą i funkcją różnych form świadomości a ich obiektyw nym uw arunkow aniem i zobiektywizowa­ nym i w ytw oram i.

Nie przypadkiem wśród kilku, przyw ołanych na praw ach przykładu, propozycji metodologii współczesnej, pragnęłam uw ydatnić rolę kon­ cepcji form modalnych Cassirera. Nie dlatego, iżby jej znaczenie filo­ zoficzne było donioślejsze od innych propozycji teoriopoznawczych, roz­ w ijających również w łasny program analizy stru k tu raln ej. Myślę oczy­ wiście o stanowiskach najdobitniej określonych, tzn. z jednej strony — o propozycjach strukturalnych fenomenologii, z drugiej — o genetycz­ nym strukturalizm ie marksistowskim . W ydaje się jednak, że — przy w szystkich swoich, analitycznych w łaśnie w alorach — teoria symbolicz­ nych form modalnych zaciążyła bardzo znacząco i w pew nym sensie niekorzystnie nad aktualną sytuacją metodologiczną w badaniach lite­ rackich. W pływ ten, niekiedy pośredni, a naw et nieświadom y dla użyt­ kowników, pomija się zbyt często w dyskusjach, koncentrując uwagę, a więc i uznanie, i krytykę, raczej na świetnych skądinąd osiągnię­ ciach przedstawicieli nurtów fenomenologicznych i zwolenników Stei- gerow skiej „sztuki in terp retacji”.

Tymczasem — zwłaszcza w interesującym nas zakresie stru k tu ry myślowej dzieła realistycznego — teoria -apriorycznych, syntetyzują­ cych form poznania, ze swą am bitną tezą o funkcjonalnej jedności kul­ tury, wkracza z m o t y w a c j ą arb itraln ą i konceptualną w obręb węzłowej problem atyki różnic i analogii m iędzy poszczególnymi form a­ mi świadomości i aktywności kulturow ej.

Podkreślam , niejako w yodrębniając, elem ent m o t y w a c j i , choć stanow i on integralny czynnik teorii form symbolicznych. Myślę jed­ nak, że taki zabieg różnicujący nie jest bezpodstawny w świetle kon­ kretnych wyników badań Cassirera, szczególnie w dziedzinie studiów nad sem antyczną i logiczną funkcją słowa. W tym zakresie rezultaty

R E A L IZ M O T W A R T Y 475

w ielu jego analiz, charakteryzujących odmienność myślenia artystycz­ nego i mitycznego, nie pozostają w sprzeczności z badaniam i tego kie­ ru n ku etnolingw istyki, k tó ry pozostaje na gruncie szeroko pojętej teorii odbicia i monistycznej koncepcji m aterialnej jedności świata.

W w ieloletniej polemice m iędzy zwolennikami psychoanalitycznych i historyczno-antropologicznych kierunków interpretacji przeobrażeń (albo, w niektórych ujęciach: s tru k tu r statycznych) świadomości i jej w y­ tworów teoria Cassirera zajm uje pozycję szczególną, w pew nej mierze pośrednią. Rezygnując programowo w swej typologii z uzasadnień hi- storyczno-genetycznych, mimo że w analizie opisowej operuje ogrom­ nym m ateriałem porównawczym, au to r Historii form symbolicznych, Eseju o człowieku, Mitu państwa i innych w ybitnych dzieł z zakresu filozofii i k u ltu ry — zakłada możliwość równoczesnego funkcjonow ania w szystkich w ym ienionych form modalnych.

Ta w łaśnie teza, poparta świetnym i analizami stru k tu ry m itów współ­ czesnych i współbrzmiąca — w diagnozach i wnioskach, ale nie w uza­ sadnieniach — z tezami w ielu przedstaw icieli antropologii stru k tu raln ej i socjologii świadomości, w prowadza w sedno sporu o genezę, stru k tu rę i funkcję świadomości zm istyfikow anej.

Tu, jak w ognisku new ralgicznym myśli nowoczesnej, zaw ęźlają się pytania w szystkich niem al nurtów teoriopoznawczych, od dyscyplin unaukow ionych i operujących rygorystycznym systemem pojęć m eto­ dologicznych — po eseistykę filozoficzną i literacką, niekiedy p re k u r­ sorską w swych pomysłach i intuicjach.

W ybitnym przykładem tej ostatniej są studia R. Caillois (m. in. Le M ythe et l’homme), zwłaszcza dzięki trafn ej krytyce in terpretacji proponowanych z jednej strony przez ortodoksyjną psychoanalizę, z d ru ­ giej — przez kontynuatorów socjologii pozytywistycznej. W artość tych esejów nie w yczerpuje się zresztą w polemice. N iektóre jego sugestie zainteresow ały psychofizjologów i etnolingwistów: podjęte zostały dys­ kusyjnie w nurcie badań genetyczno-strukturalnych nad problem atyką poznania i kreacji.

Z badaniam i tym i korespondują bezpośrednio nie tylko prace spe­ cjalistyczne E. From m a czy G. Thompsona, ale także ciekawe uwagi A. Memmiego o źródłach symbolizacji stw arzającej m it i przejaw iającej się w literaturze, a również tezy i pomysły S artre’a rozw inięte

w L ’Orphée noir. r

Rdzenny związek tej problem atyki z pytaniem o wyróżniki realizm u nowoczesnego nie wymaga chyba argum entów . Podstaw owe zadanie b a­ dawcze w tym zakresie nie polega przecież na tym, by wykazać, że realistyczna synteza poznawczo-wartościująca jest możliwa na gruncie

476 A L I N A B R O D Z K A

określonych jawnie albo ukrytych programowo i pozornie nieobecnych założeniach ontologicznych. Możliwość tak a nie jest bowiem hipotezą; została obficie i wielorako poświadczona w literatu rze światowej.

Zadania i trudności rzeczywiste polegają więc na w yjściu poza opis im m anentny, zam knięty w obrębie relacji stru k tu ry świadomości i jej w ytworów. Polegają na wyróżnieniu tych cech, a w edług term inologii Cassirera — tych modalności m yślenia syntetyzującego, które w XX w. określają odrębność lub dominację realistycznego ukształtow ania świata przedstawionego w utworze w stosunku do innych syntez poznawczo- -w artościujących, w jakich obecność elem entów w erystycznych jest (jak np. w Finnegan’s Wake) podporządkowana funkcjonalnie syntezie nie­ realistycznej. P rzy tak określonym zadaniu badawczym, zarysowana ostrożnie przez Cassirera, a nadużyw ana w krytyce im presyjnej, ana­ logia m iędzy stru k tu rą logiczną m itu i sztuki jest j a k o a n a l o g i a c a ł o ś c i o w a s y n t e z p o z n a w с z o - w a r t o ś с i u j ą с у с h — nie do przyjęcia, mimo niewątpliw ych zbieżności poszczególnych ele­ mentów.

Tymczasem fascynacja tą analogią, obrastającą w coraz gęstsze nie­ porozumienia i coraz dalszą od subtelnych rozróżnień autora Eseju o człowieku, szerzy się od pół w ieku jak pożar w krytyce literackiej, socjologicznej i filozoficznej, a ostatnio zagarnęła także marksistów.

Zrozum iałe jest, że służyć ona może w całej rozciągłości i w sposób uzasadniony koncepcjom takim, jak teorie M. Blanchota i W. Weidlégo czy R. M. Albérèsa. Inaczej jednak przedstaw iają się zasady korzysta­ nia z tej cennej skądinąd i częściowo trafn e j analogii, jeśli podjęta ona zostaje w nurcie myśli m arksistowskiej, która dysponuje prekursorską metodologią badań nad świadomością zm istyfikow aną i posiada dosta­ teczne argum enty uściślające zasięg możliwych i owocnych porównań m iędzy pierw otną aktywnością m itotw órczą a genezą, stru k tu rą i funk­ cją współczesnych form myślenia mitycznego.

A rgum enty te określają bowiem w yraźnie granice przydatności ana­ logii, stosowanej z pożytkiem w ogólnych analizach porównawczych sztuki, mitu, religii. W skazują, że z jej pomocą w yjaśnić można wiele zjaw isk w kulturze współczesnej i w życiu społecznym. Nie odsłoni ona jednak specyfiki realizm u nowoczesnego. Tymczasem w ty m właśnie celu spróbował ją w ykorzystać autor Réalisme sans rivages, pracy nie­ zm iernie cennej w swym nurcie polemicznym, w propozycjach doty­ czących teorii ku ltu ry , w szeregu odkrywczych stw ierdzeń analitycz­ nych. Nie znajdziemy w niej jednak przesłanek metodologicznych umo­ żliw iających wyróżnienie tych cech poznawczo-wartościujących, jakie charakteryzują stru k tu rę realistyczną.

R E A L IZ M O T W A R T Y ₄₇₇

współczesnej lite ra tu ry hum anistycznej, nie w ydaje się możliwe do roz­ wiązania na drodze metaforycznego ujęcia analogii między sztuką a m i­ tem. Analogii, która filozoficzne i metodyczne uzasadnienie znajduje w pełni w koncepcji Cassirera. Nie należy jednak zapominać, że teoria apriorycznych form poznania, jako propozycja nieodosobniona w sen­ sie orientacji metodologicznej a utrzym ana zdecydowanie w granicach określonego system u teoriopoznawczego, w skazuje przykładowo i w y­ raziście na jedną z nieuchronnych konsekwencji założeń im m anentnej

analizy struk tu raln ej. W tym w ypadku w ynikiem (i zasadą integracji form m oralnych) jest konceptualny aprioryzm, w innych — in tu icy jn y ogląd eidetyczny.

W analizach literackich w yprowadzających ostateczne konsekw encje epistemologiczne z Cassirerowskiej m o t y w a c j i teorii form m odal­ nych pojęcie stru k tu ry realistycznej powinno stać się bezprzedm ioto­ we. Takie zresztą wnioski form ułuje pośrednio R. Wellek, stw ierdza­ jąc filozoficzne bankructw o poetyki realisty czn ej4.

A jednak ^,panmetodyzm” Cassirera, upowszechniony zwłaszcza w znanej interp retacji S. K. Langer (Philosophy in a New K ey oraz Introduction to Symbolic Logic), podejm ującej próbę syntetycznego przedstaw ienia różnych kierunków analizy aktu epistemologicznego, od tendencji logiczno-empirycznych szkoły m arburskiej po n u rt fenom e­ nologii naw iązującej do Husserla, przyniósł, jak wspom niałam, rezul­ ta ty cenne, nie tylko w tzw. estetyce czystej.

Jeśli bowiem nie do przyjęcia są podstawowe założenia logiki sym ­ bolicznej i analizy estetycznej przedstawione w pracach Langer (do­ wiódł tego m. in. na przykładzie plastyki i arch itek tu ry P. F rancastel w A rt et Technique aux X I X e et X X e siècles), to jednak problem atyka, a niekiedy i kierunek refleksji teoretycznej podjętej w tym nurcie jest zjawiskiem niezm iernie cennym. Częściowe w yniki analizy porów naw ­ czej odrębnych form myślenia i kreacji można z powodzeniem w yko­ rzystać w badaniu roli znaków i konwencji kulturow ych, jako elem en­ tu pośredniczącego w dialektyce poznania i nieodzownego w całościowej in terpretacji genezy, stru k tu ry i funkcji procesów kultury. K apitalnym przykładem takiej metody są prace Lévi-Straussa.

Uznanie sztuki z jej zespołami konwencji za w ytw ór kreacyjnej działalności ludzkiej w niczym nie podważa m aterialistycznej in te rp re ­ tacji genezy i funkcji tej aktywności, podobnie jak uznanie języka za system znaków pośredniczących między poznającym podmiotem a przed­ m iotem poznania nie oznacza bynajm niej, jakoby historycznie zm ienny

obraz świata dostępny poznaniu stanowić miał jedyną rzeczywistość

4 R. W e l l e k , T h e C o n c e p t o f R e a lis m in L ite r a r y S c h o la r sh ip . „ N e o p h ilo - lo g u s ” , 1961, z. 1, s. 1— 20.

478 A L IN A B R O D Z K A

istniejącą obiektywnie. To tylko przy redukcji rzeczywistości do św iata zjawisk dostępnych poznaniu i wyłącznie przez form y aprioryczne orga­ nizowanych w ystępuje ów charakterystyczny zabieg nazw any „nieporo­ zum ieniem neokantow skim ” : oczyszczający z dwoistości myśl K anta (i Humboldta), likw idujący dialektykę procesu poznania i usuw ający poza obręb myśli filozoficznej problem atykę stosunku świadomości do św iata materialnego.

Stanowisko takie nie musi owocować w yłącznie w irracjonalizm ie; jego pochodne, jak wspominałam, są w ielokierunkow e. Ich am bicją w spólną jest ujęcie integralnego procesu poznania w siatkę pojęć za­ w artych w obrębie relacji świadomości i jej wytw orów. Poniew aż jed ­ nak z założenia odrzucają skrajn y nominalizm współczesnego konw en- cjonalizmu, ich zabezpieczenie przed pytaniam i m etafizycznym i jest pozorne, seperacja od problem atyki ontologicznej nietrw ała; oscylują stale w złudnej równowadze na krawędzi b arier stabilizujących i teleo- logizujących sztucznie wydzielone stadia procesu poznania.

W studiach estetycznych z tym stanowiskiem związanych funkcja m itu i sztuki utożsamia się w kreow aniu jedynego dostępnego człowie­ kowi świata — zjawisk kultury. Tak pojęta działalność kulturotw órcza staje się podstawową, jeśli nie jedyną, m anifestacją i utw ierdzeniem tożsamości istoty ludzkiej. Form y tej aktywności, jakkolw iek korespon­ dujące z obszarem historycznie zmiennej rzeczywistości em pirycznej, nie w niej jednak m ają źródło i uzasadnienie. Ich renesanse, synchronia i dynam ika zam ykają się w im m anentnej fenomenologii ducha.

W św ietle współczesnych badań nad stru k tu rą poznania i kultury, a zwłaszcza prac z zakresu etnologii i socjologii wiedzy, w ydaje się bezsporne, że w określonych w arunkach problem atyka i działanie świa­ domości ludzkiej może istotnie kształtować się na obszarze wspólnym, dostarczającym tw orzyw a tematycznego tak dla m itu, jak dla sztuki. Nie ma jednak stałego znaku równości między procesem m itotw órczym i aktywnością artystyczną. Czy kiedykolwiek procesy te były jedno­ znaczne?

Poglądy antropologów, historyków sztuki, socjologów różnią się w tej kw estii równie dyskusyjnej, jak związana z nią nierozerw alnie proble­ m atyka świadomości pierw otnej. Są to niewygasające ogniska polemik od czasów Lévy-Bruhla, D urkheim a, Frazera — po uczniów Boasa, Radcliffe-Browna i partnerów autora S m u tk u tropików.

^Lévi-Strauss w swej poryw ającej apologii „myśli dzikiej” (La Pen­ sée sauvage) unicestwiając, w ślad za swymi poprzednikam i, pozostałości tezy o jej rzekomym prelogizmie, wyróżnia w niej doświadczenie ope­ racyjne (tak, w ydaje się, należałoby w danym kontekście rozumieć po­ jęcie: doświadczenie przeżyte — expérience vécue) oraz elem enty

re-R E A L I Z M O T W A re-R T Y 479

flekcji przednaukow ej. Wspólne ich źródło widzi >v „wiedzy k o n k retn ej”, analitycznej, ale zarazem — w brew opinii S a rtre ’a — syntetyzującej. Wiedzy, która działa w oparciu o swoisty system klasyfikacji logicz­ nej i która, po w ykryciu organizujących go zasad, okazuje się zrozu­ m iała i znacząca, jako określony przypadek w ram ach system u kom u­ nikacji.

A utor Antropologii strukturalnej charakteryzuje „myśl dziką” jako myśl mityczną, nie utożsam ia jednak całkowicie pierw otnej aktywności kulturow ej z magią i rytuałem . Rozróżniając w sztuce pierw otnej styl sakralny i ozdobny, form ułuje ostrożnie przesłanki w yodrębnienia przed­ miotów artystycznych od przedm iotów kultu, poprzez stadia pośrednie form znam ionujących przejście od symbolu do znaczenia, od magii do konwencji, od nadnaturalnego do społecznego.

Przede w szystkim jednak, dzięki subtelnej analizie logicznej, bu­ d uje w oparciu o analizę teoretyczną procesu poznania swój hipotetycz­ ny i najbardziej chyba przekonyw ający spośród dotychczas skonstruo­ wanych — model s tru k tu ry m yśli mitycznej. Oczyszcza ją z irracjo ­ nalnych i arbitralnych iluzji, jakim i — anachronizując bezwiednie — przyozdobili ją niektórzy teoretycy lite ra tu ry współczesnej.

R ekonstruując zatem kierujące nią zasady klasyfikacji logicznej, róż­ nicując jej funkcje, odrzuca stanowczo Bergsonowską ideę fonction fa ­ bulatrice. Na gruncie M arksowskiej teorii odbicia-przeobrażenia, kory­ guje w sposób podstaw ow y zarówno neokantowską m otyw ację form apriorycznych, jak tezy Junga o archetypach tem atycznych zaw artych w nieświadomości zbiorowej.

Albowiem zdaniem autora Antropologii strukturalnej, u k ry ty poza obrazem świadomym, jaki ko n stru u ją ludzie ze swej historii, „inw entarz możliwości nieświadom ych” 5 oraz w ystępujące w nim związki dostar­ czają pew nej arch itek tu ry logicznej wydarzeniom historycznym , które mogą być nieprzewidziane, ale nigdy nie są arbitralne.

S tru k tu ra logiczna myślenia, sens znaków pośredniczących w akcie poznania i twórczości — pozostałyby irracjonalną zagadką w ram ach teleologicznej tezy głoszącej, że uw arunkow ana apriorycznie aktywność symboliczna człowieka jest podstaw ą definicji gatunku ludzkiego. Lévi­ -S trauss neguje więc konsekw entnie zasadność pojm owania k u ltu ry jako obszaru kreowanego w yłącznie przez tę twórczość.

K w estionuje również Tylorowską definicję homo faber, zbudowaną jedynie na podstawie cech w yodrębniających człowieka od n atury, de­ finicję w ykorzystyw aną następnie w klasycznej opozycji między n atu rą pozbawioną historii a k u ltu rą — dziełem ducha ludzkiego.

5 C. L é v i - S t r a u s s , A n th r o p o lo g ie s tr u c tu r a le . P a r is 1958, s. 30. L ib r a i r i e P lo n .

480 A L I N A B R O D Ź К А

K ultura nie jest bowiem obszarem autonomicznym. Jej stru k tu ry nie określają jedynie w łasne form y komunikacji, takie jak język, ale rów ­ nież, a może przede wszystkim, reguły dające się stosować do w szyst­ kich rodzajów kom unikacji, niezależnie od tego, czy w ystępują one na planie natury, czy kultury.

W stw ierdzeniu tym Lévi-Strauss reprezentuje stanowisko polemicz­ ne wobec naturalistycznej tradycji badań społeczeństwa jako organizmu, na wzór metod morfologii i fizjologii opisowej, tak jak gdyby więzi biologiczne były głównym źródłem i modelem związków społecznych. Zasada integracyjna jego metodologii jest w t y m s e n s i e fu nda­ m entalnie antynaturalistyczna. W ynika z podstawowego założenia ba­ dań genetyczno-strukturainych, sformułowanego na gruncie ontologii m aterialistycznej i w oparciu o teorię komunikacji!) W myśl tego zało­ żenia, różne typy stru k tu r: logiczne, społeczne, biologiczne (rozróżnie­ nie celowo upraszczające wieloaspektowość każdej struktury), dają się przedstaw ić w postaci modeli, które stanowią w ybór wśród relacji głów­ nych, a nie odzwierciedlenie wszystkich relacji. Własności form alne tych modeli są porównywalne, niezależnie od elementów, z jakich mo­ dele te się składają.

W takim ujęciu, zachowującym (jak dowodzi tego większość badań konkretnych Lévi-Straussa) M arksowską in terp retację hierarchii czynni­ ków decydujących w procesie historycznym, pojm owanym jako elem ent swoisty i aktyw ny obiektywnego świata n a tu ry — analiza stru k tu raln a społeczeństwa, ku ltu ry , form myślenia, zm ierzając do integracji m e­ tody, nie popada jednak w panm etodyzm neokantowski. Pozorny kon- w encjonalizm jej term inologii jest nieuchronnym w ynikiem daleko po­ suniętej formalizacji, a nie założeniem teoriopoznawczym.

Przypom nienie tych podstawowych założeń w ydaje się konieczne przy określeniu stosunku do metody Lévi-Straussa. W ykazują one, jak są­ dzę, bezzasadność głównych argum entów k ry ty k i skierowanej pod jego adresem przez G. G urvitcha, M. Robinsona i J. F. Revela. Inny w alor m iałyby ew entualne zastrzeżenia etnologów — te jednak rozstrzygać muszą kom petentni znawcy przedmiotu.

Rekonstrukcję modelu myśli mitycznej, rozpatryw anego następnie w zestawieniu z postępowaniem naukow ym i artystycznym , przepro­ wadza Lévi-Strauss w oparciu o rozległą dokum entację em piryczną, niezbędną w badaniach etnolingwisty, świadomego faktu, że znaczenie term inów nie jest im m anentne, lecz sytuacyjne (de position), że jest funkcją historii i kontekstu kulturow ego z jednej strony, a z d ru ­ giej — stru k tu ry systemu, w którym figurują.

W w yniku tych badań form ułuje tezę (nowatorską w stosunku do D urkheim a i Malinowskiego, podzielaną natom iast przez niektórych

an-R E A L I Z M O T W A an-R T Y ₄₈₁

tropologów współczesnych), że w ram ach stru k tu ry myśli m itycznej tzw. totemizm jest tylko poszczególnym i specjalnym przypadkiem general­ nego problem u klasyfikacji. Ściślej — jest jednym z przykładów roli przypisyw anej term inom służącym do w ypracow ania pewnej klasyfi­ kacji społecznej. System y oznaczania i klasyfikacji zwane totem icznym i są więc, jego zdaniem , rodzajem kodów, które dają się przełożyć na term iny innych system ów znaczeń. Pojęcia i wierzenia, zakodowane niejako w system ie totemicznym, spełniają rolę pośredniczącą między n atu rą a ku ltu rą: ustanaw iają, zgodnie z właściwą im stru k tu rą logicz­ ną, określone stosunki cdpowiedniości między różnicami naturalnym i a różnicami kulturow ym i. Są więc środkiem — lub nadzieją — przezw y­ ciężenia opozycji tych dziedzin, a jednocześnie swoistym sposobem określenia i uzasadnienia funkcji jednostki w zbiorowości. W tym sensie „totemizm zhum anizow any”, przyjm ujący niejako za totem osobowość indyw idualną, która realizuje przypisaną jej rolę społeczną, odnajduje autor Le Totémisme aujourd’hui także w społeczeństwie współczesnym.

System m ityczny i reprezentacje, jakie on kształtuje, służą zatem do ustalenia stosunków odpowiedniości między w arunkam i n aturalnym i i społecznymi, lub dokładniej: do zdefiniowania praw a równoważności między kontrastam i znaczącymi, które w ystępują na w ielu planach (geo­ graficznym, meteorologicznym itd. — aż po ekonomiczny, społeczny, rytualny, religijny, filozoficzny).

Form y sprzeczności są bowiem o wiele m niej zróżnicowane niż ich em piryczna zawartość. Ilość „stru k tu r sprzeczności” w ykryw alnych za pomocą określonego system u klasyfikacji jest skończona, podczas gdy różnorodność podporządkowanych im elementów konkretnych — jest nieograniczona. Stąd problem em tak istotnym w hipotetycznej rekon­ struk cji modelu m yśli m itycznej jest (podobnie jak w lingwistycznej analizie opozycji fonemów) w ykrycie z a s a d y kontrastow ania zjawisk.

Uwaga, jaką w badaniu tym skupia autor na problem atyce stru k ­ tu ry logicznej m yślenia, nie oznacza bynajm niej, jakoby w niej widział źródło pojęć o świecie i arb itraln ą przyczynę sprawczą przem ian życia społecznego i stosunków między człowiekiem a naturą. Za jedynie p raw ­ dziw y uznaje porządek odwrotny: pojęcia, jakie w ytw arzają sobie lu­ dzie o stosunkach m iędzy n atu rą a k ulturą, są funkcją ich bytu m ate­ rialnego i sposobu, w edług którego zm ieniają się ich w łasne stosunki społeczne. Istnieje niew ątpliw y związek dialektyczny między stru k tu rą społeczną a system em kategorii. Stw ierdzenie tego związku nie prowadzi jednak do uznania tezy D urkheim a o bezpośrednim w ynikaniu myśli logicznej z jej społecznego podłoża. Genezy tak jednej, jak drugiego należy szukać w ogólniejszym układzie stosunków między człowiekiem a światem.

482 A L IN A 3 R O D Z K A

A utor La Pensée sauvage nie kw estionuje więc niepodważalnego p ry ­ m atu in frastru k tu ry , jest jednak zdania, że m iędzy p r a x i s a p r a k ­ t y k a m i w ystępuje zawsze jako pośrednik określony schem at koncep­ tualny.

W ram ach tej koncepcji stru k tu ra m itu zostaje scharakteryzow ana jako j e d n a z m o ż l i w y c h s t r u k t u r m y ś l o w y c h p o ­ ś r e d n i c z ą c y c h m i ę d z y n a t u r ą a k u l t u r ą . J e st więc w praw dzie w ytw orem myśli przednaukowej, i w tym sensie pierw otnej, ale zarazem jest świadectwem określonego i uw arunkow anego systemu klasyfikacji.

„Myśl dzika”, zdaniem Lévi-Straussa, jest rów nie daleka od zasady partycypacji, jak od m istycyzm u metafizycznego. Wywodzi się z „wie­ dzy k o n k retn ej”, wprowadza architektonikę społeczną na miejsce archi- tektoniki nadnaturalnej. Stw arza niejako drugą naturę, jaką człowiek jest w stanie owładnąć: n atu rę upośrednioną.

System y pojęć i wierzeń mitycznych, ukształtow ane w określonym stadium rozwoju cywilizacyjnego i osiągalnej w nim w iedzy o natu rze i społeczeństwie, stanowią więc w pew nej m ierze jego funkcję. Mogą one wszakże ze swej strony współdziałać aktyw nie w modelowaniu (w społeczeństwach pierw otnych zaś — przede w szystkim w u trw ala­ niu), na płaszczyźnie życia społecznego, właściwych im zasad k o n tra­ stow ania i wartościowania. Tę rolę opozycji pojęciowych przesuniętą już w yłącznie na plan stosunków społecznych zachowają m. in. stru k ­ tu ry współczesnych mitów politycznych.

Porów nując zasady działania myśli mitycznej, naukow ej i artystycz­ nej, Lévi-Strauss przyjm uje za k ry teriu m różnic stosunek ich do zda­ rzenia jako zjawiska niezdeterm inowanego (contigent) oraz do stru k ­ tu ry zjawisk.

Zasadę organizującą myśl naukową widzi w rozróżnieniu tego, co okazjonalne, od tego, co niezbędne: zdarzenia od struk tu ry . Postępow a­ nie naukow e w ymaga bowiem operowania konceptualnego (albo rów ­ nież eksperym entalnego) modelami stru k tu r, któ re w ykryw a w zespole relacji w ystępujących wśród zjawisk społecznych i naturalnych.

Tymczasem myśl mityczna, działająca na podstaw ie dostępnych jej danych, postrzegając, analizując i syntetyzując bezwiednie posługuje się w swej klasyfikacji zasadą, którą w przybliżeniu można by okre­ ślić jako determ inizm integralny.

Postępow anie jej, zgodnie z m etaforą Lévi-Straussa, przypom ina pasję kolekcjonera szpargałów, m iłośnika dziwacznych szczątków o za­ ta rty m znaczeniu. Należały one niegdyś — a może należą nadal? — do zespołów zjawisk, naturalnych lub społecznych. Spełniały w nich — a może nadal spełniają? — rolę tajem niczą, którą należy odgadnąć.

R E A L IZ M O T W A R T Y 483

Myśl mityczna, jak zapamiętała zbieraczka, gromadzi owe szczątki, zna­ czące przecież i funkcjonalne w nie znanej jej strukturze. Zespala, zgodnie ze swoją logiką, niepowiązane realnie konkrety, wiąże zjaw i­ ska okazjonalne, w ydarzenia osobne, jakby rządziło nimi praw o wszech­ potężnego uzależnienia. K ształtując swe stru k tu ry z gotowych elem en­ tów, nie w ykryw a stru k tu r rzeczywistych: niekiedy je odgaduje, czę­ ściej — tw orzy pozorne.

Elem enty refleksji m itycznej sytuują się w pół drogi m iędzy po- strzeżeniam i zmysłowymi a pojęciami organizującymi. W pew nym sen­ sie można ją nazwać m yślą analogiczną: dążąc do odnalezienia u k ry ­ tych powiązań, buduje swoją wiedzę z kalejdoskopowych imagines mundi.

A kt k reacyjny tw orzący m it jest, zdaniem Lévi-Straussa, sym etrycz­ nie przeciw staw ny postępowaniu, jakie odnajduje badacz u narodzin dzieła sztuki.

- A rtysta przyjm uje za p unkt w yjścia zespoły uformowane z jednego lub w ielu przedmiotów, jednego lub w ielu zdarzeń; nadaje im c h a ra k -% ter całości, w ykryw ając i uw ydatniając ich wspólną stru k tu rę. B uduje więc swoiste modele, w yrażające umownie charakter relacji m iędzy człowiekiem i światem. Naw et w tedy, gdy w postępowaniu ty m kon­ cepcja całości je st zm istyfikow ana i opaczna, to i wówczas w yprzedza ona wiedzę o poszczególnych elementach. W arto przypomnieć, że zbli­ żony wywód przeprow adza S artre w L'Imaginaire oraz w La Nausée — w uwagach o przeobrażeniu faktów w strukturze opowiadania.

K iedy zaś tw órca w ykryw a relacje rzeczywiste, wówczas — przy­ w ołując scharakteryzow ane na innym miejscu sformułowanie autora Le Dieu caché6 — można działalność tę ująć w stwierdzeniu, że

świado-6 P o g lą d y L . G o ld m a n n a w z a k r e s ie m e to d o lo g ii n a u k sp o łe c z n y c h , b a d a ń n a d s t r u k t u r ą i p r z e o b r a ż e n ia m i św ia to p o g lą d ó w o ra z p rz e m ia n a m i fo r m p o w ie ś c io ­ w y c h o m a w ia m w ro z d z ia le K ie r u n k i p r z e o b r a ż e ń w s p ó łc z e s n e j p r o z y p o w ie ś c io ­ w e j, w c h o d z ą c y m w o b rę b p r a c y p t. R e a liz m o tw a r ty (w p rz y g o to w a n iu ), k tó r e j c z ę śc ią je s t n in ie js z y a r ty k u ł. W je d n e j z o s ta tn ic h ro z p r a w G o ld m a n n , p o d e j­ m u ją c p r o b le m a ty k ę te o re ty c z n e g o m o d e lu s t r u k tu r y , k tó r y m z a jm o w a ł s ię szcze­ g ó ło w o m . in . w L e D ie u ca ch é, p is z e (P r o b lè m e s d ’u n e so cio lo g ie d u r o m a n . „ C a ­ h ie r s I n t e r n a t io n a u x d e S o c io lo g ie ” , 1962, s. 32): „ S t r u k t u r ą n a z y w a m y d y n a ­ m ic z n y i z n a c z ą c y [s ig n ific a tif] z e sp ó ł s to s u n k ó w m ię d z y ró ż n y m i a s p e k ta m i te j

s a m e j rz e c z y w is to ś c i sp o łe c z n e j; z e sp ó ł o ta k im c h a r a k te r z e , iż k a ż d a z m ia n a je d n e g o z a s p e k tó w w y w o łu je w p o z o sta ły c h z m ia n y o d p o w ie d n ie , z a p e w n ia ją c e t r w a n ie zesp o łu w je g o c e c h a c h p o d s ta w o w y c h . K ie d y z m ia n y te o s ią g a ją t a k i sto p ie ń , że p o d s ta w o w y c h a r a k te r ro d z a jo w y d a w n e j s t r u k t u r y u le g a z a c h w ia n iu , w ó w c z a s z o s ta je o n a z a s tą p io n a p rz e z s t r u k t u r ę o o d m ie n n y m c h a r a k te r z e ro d z a ­ jo w y m , a le p o s ia d a ją c ą w ła śc iw o ś c i a n a lo g ic z n e . I ta s t r u k t u r a ró w n ie ż z o s ta n ie p rz e z w y c ię ż o n a ” .

484 A L I N A B R O D Z K A

mość powiązań istotnych przekształca zespół w „ stru k tu rę dynamiczną i znaczącą”.

K onstrukcja m itu ma przebieg paralelny, ale zm ierzający w od­ w rotnym kierunku: w ykorzystuje gotowe elem enty, których stru k tu ra l­ nej przynależności i funkcji nie odsłania; w ytw arza przedm iot abso­ lutny, stanow iący wszakże tylko a s p e k t z e s p o ł u z d a r z e ń , a n i e m o d e l s t r u k t u r y .

Postępow anie a rty sty polega więc na zespoleniu wiedzy o konkrecie i redukcji konceptualnej, danego sposobu istnienia i procesu staw ania się. D aje w w yniku przedm iot zobiektywizowany, a jednocześnie obiek­ tyw izujący się w ielorako w odbiorze; budzi emocję estetyczną dzięki ukonstytuow aniu związku między porządkiem s tru k tu ry i porządkiem zdarzeń.

Analogiczny pogląd odnajdujem y w wywodzie Francastela, kiedy — w A rt et technique aux X I X e et X X e siècles — ch arakteryzuje właści­ w y sztuce sposób poznania i w yrazu połączony z p rak ty k ą oraz anali­ zuje stru k tu rę logiczną w yobraźni artysty.

Ale i w dziele sztuki równowaga między stru k tu rą i zdarzeniem, tym, co istotne, a tym , co okazjonalne, tym , co dane w jakościach zmysłowych, a ujęciem konceptualnym — jest nietrw ała, bezustannie zagrożona, zależna od konkretnej sytuacji społeczeństwa i kultury.

Toteż m ity w kraczają zwycięsko na jej obszary; m ity — dodajm y — zmistyfikowane. Albowiem w arunki kształtow ania umysłowości czło­ w ieka współczesnego, uczestnika cywilizacji przem ysłowej, różnią się tak dalece od sytuacji pierw otnej narodzin myśli m itycznej, że wszel­ kie jej renesanse, wszelkie do niej naw roty, są aktem upośrednionym , także — i zwłaszcza — wówczas, kiedy nie tow arzyszy im świadomość mediacji.

Procesy m itotwórcze są doniosłym zjawiskiem kulturow ym ; w ym a­ gają analizy, która odnajduje rzeczywiste ich uw arunkow anie; szerzą się nagminnie, rodzi je praktyka codzienności, sublim ują się w sztuce, degenerują w reklamie. Choć przejaw iać się mogą w aktach sponta­ nicznych, poryw ających lub brutalnie prym ityw nych, nie w ynikają jed­ nak z irracjonalnego w ybuchu utajonej świadomości pierw otnej, samo­ czynnego w skrzeszenia archetypów tem atycznych i zwycięstwa p rafor- m y jaźni. Jeśli odnajdujem y w nich analogię do działania „myśli dzi­ k ie j”, są to podobieństwa formalne, a w m itach społecznych — opera­ cyjne. Użyteczne w badaniach nad m yślą zm istyfikowaną, nie zastąpią jednak w yjaśnienia jej genezy rzeczywistej i funkcji.

Analiza „skuteczności symbolicznej” kreacji m itu i sztuki ujaw nia więc ich odrębność stru kturalną, by następnie wskazać na płynność gra­ nicy. Myślę jednak, że zabieg ten jest konieczny. Jeśli pragniem y

od-R E A L I Z M O T W A od-R T Y 485

różniąc cechy wspólne od pozornych tożsamości, analogie rzeczywiste od użytkow ania konw encji kulturow ych, niezbędne jest przy badaniu tych zjaw isk uw zględnienie system u i procesu, synchronii i diachronii.

Świadomość odrębności kreacji artystycznej i nieustanne jej zagro­ żenie znakomicie w yraził T. M ann, kom entując swą tetralogię o Jó­ zefie. Pisał o nim, rzu tu jąc przekornie doświadczenia tw órcy na postać kreow aną:

O to te n , co n ie ty lk o je s t b o h a te r e m sw o ic h d z ie jó w , lecz ta k ż e ic h re ż y ­ s e re m , o w szem , ic h p o e tą : „ u p ię k s z a ” je . O to te n , co w p ra w d z ie jeszcze u c z e s t­ n ic z y w k o le k ty w n o - m ity c z n y m , a le n a m o d łę h u m o r y s ty c z n ie u d u c h o w io n ą i a k to r s k ą , c e lo w o -ś w ia d o m ą . S ło w e m , w id a ć , że o s ią g a ją c e w o ln o ść ,„ ja ’' s t a je się b a rd z o w c z e śn ie „ ja ” a rty s ty c z n y m , u ro c z y m , w y b r e d n y m i z a g ro ż o ­ n y m 7.

A utor Józefa, rozw ażając w ty m dziele problem atykę m itu i psycho­ logii, podjął ją tu niejako od podstaw i w całej fundam entalnej dwoi­

stości: system u i rozwoju, trw an ia i staw ania się.

Szukając rozstrzygnięcia zagadki, zstępując w głąb studni czasu, spróbował na swój sposób rozw ikłać absolutyzowaną przez innych opo­ zycję. M ierząc się z zagadnieniami n u rtującym i Joyce’a, Eliota i Kafkę, zaproponował w epice w łasną w ersję pośredniczącego rozwiązania. W projektującej um ownej rekonstrukcji odsłonił proces, któ ry ze swej strony badała plejada w ybitnych uczonych, od tw órców antropologii — po î're u d a i Junga, E. From m a i P. Radina: odkrył to „miejsce wolne dla narodzin [...] sztuki” 8, jakie w historii innych k u ltu r w yśledził Lé­ vi-Strauss. Ukazał przesłanki w yodrębniania się myśli indyw idualnej i artystycznej, przeczuwającej w człowieku „podmiot [...] swoich dzie­ jów ” 9. Podmiot, k tó ry stanie* się świadom y historyczności swej egzy­ stencji, względności i pośredniości aktu poznania; któ ry pojmie znaczenie więzi społecznej i wartości kształtow anych w uw arunkow anym w praw ­ dzie, ale tw órczym wyborze.

W tej koncepcji kultury, rozum ianej jako całokształt działalności ludzkiej i jej w ytw orów oraz pojęć i wyobrażeń nieskonceptualizowa- nych, pośredniczących w relacjach m iędzy człowiekiem i światem, da­ nym m u obiektywnie, ale już zaw ierającym wielowiekowy osad jego tw órczej aktywności, zanegowana zostaje absolutyzacja antynom ii mię­ dzy n a tu rą i historią, a odrzucona — teza o apriorycznych form ach symbolicznych poznania.

7 T h . M a n n , G e s a m m e lte W e r k e . T. 12. B e r lin 1956, s. 468. C y t. za: A. R o ­ g a l s k i , M o st n a d p rz e p a śc ią . O T o m a s z u M a n n ie. W a rs z a w a 1963, s. 74.

s L é v i - S t r a u s s , op. cit., s. 290.

486 A L I N A B R O D Z K A

W tym ujęciu s y n t e z a p o z n a w c z o - w a r t o ś c i u j ą c a o s i ą g a l n a d z i ę k i k r e a c j i a r t y s t y c z n e j i d o s t a r ­ c z a j ą c a — w edług słów Lévi-Straussa — p e w n e j a r c h i t e k ­ t u r y l o g i c z n e j w y d a r z e n i o m h i s t o r y c z n y m , jeśli

naw et nieprzew idyw alnym , to nie arbitralnym , m o ż e s t a ć s i ę

r ó w n o w a ż n a z p o j ę c i e m s t r u k t u r y r e a l i s t y c z n e j . S t r u k t u r y k r e o w a n e j — j a k k a ż d e d z i e ł o s z t u k i ; s y m b o l i c z n e j — j e ś l i p o j ę c i e t o w y o b c u j e m y z n e o k a n t o w s k i e j t e o r i i f o r m a p r i o r y c z n y c h ; m o ­ d e l o w e j , d y n a m i c z n e j i z n a c z ą c e j — j e ś l i p r z e z t r a f n y w y b ó r o b d a r z a h u m a n i s t y c z n y m s e n s e m z w i ą z e k r e l a c j i i z d a r z e ń o k r e ś l a j ą c y c h e g z y s ­ t e n c j ę h i s t o r y c z n ą i s t o t y l u d z k i e j .

Takie pojm owanie realizm u w literatu rze współczesnej kształtowało się w świadomości estetycznej tw órców w. XX — w symbiozie przem ian gatunkowych i rodzajowych, w przenikaniu się i różnicowaniu doświad­ czeń poszczególnych dziedzin sztuki. Obie te tendencje ogólnego pro­ cesu jej przemian, uw ydatnione doskonale w studiach Francastela, z am bicją syntetyzującą zarysow ane przez Hausera, w płynęły w sposób rów nie znaczący na form ow anie się nowego pojęcia realizm u w prozie narracyjnej.

Mannowskie uzasadnienie pojęcia ironii epickiej, kondensujące po­ glądy tego autora na odrębność i pełnoważność syntezy poznawczo-war- tościującej, jaką stw arza dzieło sztuki, przyniosło n a obszarze tej prozy propozycję najgruntow niej chyba w chłaniającą problem y wspólne całej sztuce hum anistycznej. Ale au to r Czarodziejskiej góry Lotty w W ei­ marze i Doktora Faustusa, podejm ujący w swych dziełach podstawowe dla epoki pytania filozoficzne i problem y etyczne, a zarazem z nie­ zrów naną przenikliwością analizujący więź współczesnej prozy reali­ stycznej z tradycją Tołstoja i Stendhala, Dostojewskiego i Czechowa — nadał swej indyw idualnej propozycji w ym iary wielkości nieagresywnej, niewyłącznej, n iearb itraln ej.

Ten apologeta ducha epickiego, „gigantycznego m iniaturzysty”, „któ­ ry w ydaje się opętany szczegółem, [...] a jednak wciąż nieugięcie widzi całość”, ten m istrz now eli i eseju, gardzący jałow ą dyskusją o h ierar­ chii form i gatunków, rzecznik m yśli krytycznej i „twórczej świadomo­ ści”, którą przeciw staw iał fascynacji „nieświadomością tw orzenia” 10, głębiej niż jego egzegeci dostrzegł zarówno powinowactwa, jak odręb­ ność swej sztuki wobec twórczości Joyce’a i dzieła Kafki.

Pisał o autorze Z a m k u — m im ow iednie charakteryzując odmienność

in T . M a n n , S z t u k a p o w ie ś c i. [W y k ła d n a U n iw e rs y te c ie w P rin c e to n , 1939]. P r z e k ła d M. Ż u r o w s k i e g o . „ P r z e g lą d H u m a n is ty c z n y ” , 1959, n r 6, s. 93.

R E A L I Z M O T W A R T Y 487

w łasnej metody — że jego „religijna i hum orystyczna poezja snu i gro­ zy należy do najgłębszych i najw spanialszych rzeczy, jakie literatu ra światowa w ydała w prozie” n .

Mannowskie ujęcie epiki różni się dobitnie od poetyki au tora Ulyssesa. Przypom nijm y tylko słynną teorię h ierarchii form: lirycznej, epickiej, dram atycznej, której zarysy w yłożył Joyce w tekście Daedalusa i Portretu artysty, a z której konsekw encje definityw ne w yprow adził w Finnegan's W ake. Równie niezaprzeczalne rozbieżności odnajdziem y w konkretyzacji pojęcia ironii, ta k istotnego dla obu twórców. Siady jej romantycznej prow eniencji i k o n trastu jąca jej funkcja dom inują przede w szystkim u Joyce’a, podczas gdy użytek, jaki czyni z niej Mann, utożsamia pojęcie ironii z „k ryty czn ą świadomością tw orzenia” , stopniowości i względności poznania. Tw órca Faustusa, rzec można, udialektyzował subiektyw izm ironii, przekształcił ją w narzędzie dw u­ sieczne, zwielokrotnił jej ostrze i cel. W ażnym teren em porów nań jest także stosunek obu pisarzy do parodii gatunkow ej i stylistycznej. „Uzna­ ję w stylu właściwie już tylko parodię. Bliski w tym chyba jestem Joyce’a” 12 — napisał sam Mann nie bez zdziwienia. Ale w tym zakre­ sie granice podobieństw rysu ją się ostro: decyduje o nich stosunek do języka.

Niemniej w szystkie te różnice kształtow ały się w w yniku analogicz­ nych pytań: o status ontologiczny jednostki i św iata, o pojęcie historii, funkcję kultury. Pasjonow ała ich obu na rów ni, choć z różnymi wnio­ skami, analiza roli arty sty w społeczeństwie pierw otnym i aktualnym . Frapował ich przebieg procesu poznania, s tru k tu ra percepcji i funkcjo­ now anie myśli, względność modelu czasu i arch itek tu ra przestrzeni, po­ jęcie przyczynowości, związku i przypadku. In tryg o w ał ich język jako czynnik poznania i tw orzyw o kreacji, a zarazem jako system — w swej genezie i strukturze: um otyw ow anej czy arb itraln ej? tłumaczącej się w teorii symboli czy znaków?

Byli współtwórcami sztuki am bitnej, k tó ra — jak pisał H auser — zawsze zawiera elem ent ryzyka, jeśli dąży do opanowania przez syn­ tezę poznawczo-wartościującą tych dziedzin, któ re pozostawały dotych­ czas wyłączną domeną spekulatyw nej filozofii bądź intuicyjnych prze­ czuć lub irracjonalnych wyobrażeń.

W tym sensie obszar poszukiw ań — zapowiedzianych przekornie przez S terne’a i Swifta, podjętych przez S tendhala, w szerszym tle inspirowanych przez Dostojewskiego i B au delaire’a, ale obecnych także u Tołstoja i Czechowa, poszukiwań realizow anych przez Jamesa, Con­

11 Ib id e m , s. 97.

î2 T. M a n n, J a k p o w s ta ł „ D o kto r F a u s tu s ” . P r z e ło ż y ła M. K u re c k a . W a r s z a ­ w a 1962, s. 42.

488 A L I N A B R O D Z K A

rada i Gide’a, P rousta i Joyce’a, K afkę i M anna, Iwaszkiewicza, Nał­ kowską, Andrzejewskiego — posiada w ym iar wspólnego doświadczenia, choć owocuje w odmiennych wnioskach lub próbach syntezy. Bowiem w ram ach świadomości wspólnoty form acji kulturow ej i przeświadcze­ nia o zbieżności jej podstawowych problemów — trw a jednak bez­ ustanna polemika kreacji w yrażająca, mimowiednie lub świadomie, dy­ skusję o miejsce sztuki w społeczeństwie i kulturze.

P rzem iany prozy dwudziestowiecznej przejaw iające się w wielopla- nowości punktów widzenia, w polifonicznej stru k tu rze utworów, w sy- m ultaneizm ie czasowo-przestrzennym, charakteryzują — jako kierunek rozw oju — tak film, jak literatu rę w ieku filmu. M iały one niew ątpli­ wie m otyw ację wspólną, choć uwagę krytyków częściej absorbowały wpływ y: początkowo — techniki filmowej na literatu rę, a następnie — form narracji literackiej na film.

Problem z naszego punktu widzenia podstaw ow y polega na w ykry­ ciu źródeł tych filiacji i w spólnoty tendencji estetycznych. Tym za­ gadnieniem w sposób szczególnie interesujący zajęli się m. in. A. H auser i A. M alraux, C.-E. Magny i A. Bazin, określając rzeczywiste wyznacz­ niki pokrew ieństw i odrębności obu tych dziedzin sztuki.

We w stępnej fazie rozwoju rew elacje, jakie przyniosła technika film owa — w ynikające niejako spontanicznie z możliwości utrw alania, a także deform ow ania obrazu świata realnego — nie odsłoniły jeszcze swojej podstawowej problem atyki estetycznej. Problem atyki, która po­ tencjalnie obecna od narodzin filmu, narastać będzie stopniowo w raz z w ielokierunkow ym rozwojem jego poetyki, kształtującej się w roz­ m aitych technikach montażu (ciągłego, równoległego, przyśpieszonego, kontrastującego), w różnorodnych ujęciach planów: syntetyzujących i analitycznych, w zmiennej pozycji kam ery.

C harakterystyczne w arunki narodzin sztuki filmowej, w pewnym sensie m aterializującej perspektyw y sztuki i techniki w. XX, sprawiły, że oczarowanie jej ew entualnym i możliwościami, jeszcze przed ich reali­ zacją i estetycznym uzasadnieniem, pobudziło inw encję twórców litera-

J tu ry. Joyce, Dos Passos, Hemingway, M alraux — to najczęściej przy­

taczane przykłady pisarzy w praktyce i świadomości estetycznej zwią­ zanych z poetyką filmu. Ale uważniejsze spojrzenie na prozę przełomu w. XIX i XX, następnie na twórczość Prousta, G ide’a, H uxleya i pi­ sarzy najnowszych — w skazuje na niewystarczalność kilku w ybranych przykładów, zwłaszcza jeśliby je traktow ać jako dosłowny odpowiednik sztuki filmowej. Bardziej skuteczna w ydaje się praktykow ana już nie­ jednokrotnie analiza porównawcza, określająca funkcję poszczególnych chwytów w obu typach narracji: literackiej i filmowej. Analiza w y­ chodząca od oczywistych różnic tw orzyw a i stru k tu ry , uw ydatniająca

R E A L IZ M O T W A R T Y ₄₈₉

przeobrażenia, jakim ulegają w nich określone konwencje, by dopiero w ostatecznym w yniku uzyskać argum enty wskazujące na zbieżność głównych tendencji.

Albowiem rzeczyw istym podłożem wzajem nych inspiracji i w ym ien­ nych wpływów, zjaw iskiem decydującym zarówno o kierunkach roz­ w oju film u, gdy stał się sztuką, jak literatu ry okazał się stosunek sztuki dwudziestowiecznej do praxis naukowo-technîcznej człowieka, do jego aktualnych potrzeb poznawczych oraz poszukiwania wzorów i w artości.

Sygnałem przeobrażeń k u ltu ry współczesnej był, jak pisałam, k ry ­ zys pojęć ukształtow anych na gruncie mechanistycznej koncepcji m a­ terii oraz naturalistyczno-determ inistycznej teorii społeczeństwa i k u l­ tu ry . W yprzedzał on w pew nym sensie przeobrażenia nauki i techniki oraz w spółtw orzącej je i uzasadniającej filozofii. Przem iany te dały w w yniku podstaw y m aterialne i teoretyczne, potęgujące do kulm inacji proces rew izji tradycyjnych konwencji.

Nie najbardziej istotne w ydają się w nim spory (udokumentowane zresztą cennym i studiam i, od prac wywodzących się ze szkoły O. Wal- zela po neoarystotelików chicagowskich i od kodyfikatorów H. Jam esa po teoretyków antypowieści) o doktrynalne uzasadnienie pry m atu t e n d e n c j i e p i c k i e j czy d r a m a t y c z n e j . Nie w racając już naw et do teorii rodzajów literackich w sform ułow aniu Fieldinga i Goethego, w ystarczy wspomnieć, jak radykalnym przem ianom uległy one od schyłku w. XIX, kiedy padło hasło ,,dram atyzacji um ysłu” , przez jednych kanonizowane w dogmat sceniczności przedstawienia, przez in ­ nych pojm owane po prostu jako relatyw izacja n a r r a c ji13.

Zawodność kryteriów absolutyzujących w program hasło e p i z a- c j i lub s c e n i c z n o ś c i w ytknięta została dawno: ujaw nił ją m. in. już A. Thibaudet w polemice z P. Bourgetem i E. M. F orster w dysku­ sji z P. Lubbockiem. W ykazali oni przekonyw ająco nieporadność nor- m atyw istów wobec takich zjawisk realistycznej poetyki, jak np. dzieło Tołstoja; uw ydatnili także bezpłodność alternatyw nego w yboru między Anną Kareniną a Zbrodnią i karą. A rgum enty ich, sform ułow ane p ra ­ wie przed pół wiekiem, nadal nie utraciły aktualności. Tezy podobne i gruntow nie udokum entow ane przedstaw ił ze swej strony T. Mann w słynnych esejach krytycznych: Goethe und Tołstoj, Dostoievski, V er­ such Über Tschechov.

W pełni natom iast uzasadnione w ydaje się uprzyw ilejow ane m iej­ sce, jakie w dyskusjach nad poetyką powieści współczesnej zajęły po­ jęcia r o l i n arracy jn ej i s t o s u n k u r ó l , w chłaniających z pozoru 13 Problem atykę tę om awiam obszerniej w artykule O p o ję c iu r e a liz m u w p o ­ w ie ś c i X I X i X X w ie k u . „Pam iętnik L iteracki”, 1964, z. 2 (tamże bibliografia) oraz

w studium K ie r u n k i p rz e o b r a ż e ń w s p ó łc z e s n e j p r o z y p o w ie ś c io w e j (por. przypis 6).

490 A L I N A B R O D Z K A

bezwzględnie pozycję, autora. Zagadnienia te, zawsze węzłowe w stru k ­ turze małych i wielkich form narracyjnych, uzyskały szczególne zna­ czenie w epoce „Ambiguous Modern Novel”

14-Niezm iernie istotny jest fakt, z którego w nioski badaw cze spójne i całcściowe wyprowadzić może jedynie metodologia genetyczno-struk- tu raln a — iż intensyw nym studiom nad zakresem uświadomionych i nieświadomych ról społdcznych, jakie śledzi współczesna antropologia ku lturalna, towarzyszy w całej literatu rze światow ej wzmożenie zain­ teresow ań analizą form narracji. N arracji, która w swych zróżnicowa­ nych odmianach świadomie i celowo problem atyzuje sam ak t oglądu, poznania, wartościowania. Toteż pytanie o stosunek ról narracyjnych i m iarę ich wierzytelności pozostaje rów nie aktualne i nieodzowne wobec prozy posługującej się techniką behaw iorystycznej dram atyzacji (np. znane powieści dialogowe Hemingwaya, Loving H. G reene’a, fragm enty K olum bów R. Bratnego) jak wobec utworów, w których w ystępuje po­ średniczący jawnie, ale zawsze ustylizow any n a rra to r (Zdobywcy A. M alraux, Doktor Faustus T. Manna, Sennik współczesny T. Kon­ wickiego).

O konieczności tego pytania — sformułowanego otw arcie w reflek­ sji teoretycznej K. Brandysa (Listy do Pani Z.) i W. Macha (Góry nad C zarnym Morzem) — świadczą wyraziście, dyskutow ane po wielokroć w krytyce literackiej naszego dwudziestolecia, u tw ory takie, jak Po­ żegnanie z Marią i K am ienny świat T. Borowskiego, Noc, Popiół i dia­ ment, Niby gaj, Bram y raju, Idzie skacząc po górach J. A ndrzejew ­ skiego, Romantyczność i W ywiad z Ballmeyerem K. Brandysa, Tren B. Czeszki, M ury Jerycha, Spiżowa brama i Urząd T. Brezy, Czarny po­ tok i Dorycki krużganek L. Buczkowskiego, powieści W. Macha i T. Kon­ wickiego.

Myślę, ze wobec tej lite ra tu ry — am bitnej, problem owej i dyskusyj­ nej, nieufnie śledzącej ak t poznania, świadomej uw arunkow ań podmiotu i jego ingerencji w świat kreowany, spragnionej autentyzm u wartości i szukającej rzeczywistych jego podstaw — i n t e r p r e t a c j a nie jest nadużyciem, lecz koniecznością: jest k o n s e k w e n c j ą s t r u k t u ­ r a l n ą r e a l i s t y c z n e j k r e a c j i XX w i e k u .

Zrozumiałe więc i w pełni uzasadnione okazuje się zainteresowanie, jakie w krytyce polskiej i światowej budzi p ro b le m a ty k a ról n a r r a c y j­

nych. Mimo różnic metodologii i terenu badań pasjonuje ona zarówno W. Winogradowa, jak A. Damazo, B. Reizowa i W. K aysera, E. Auer- bacha i J.-P. S artre’a, W. C. Bootha i H. Hatzfelda, S. Ullmanna i W. Szkłowskiego, N. F ry e ’a i H. Markiewicza. K ażdy z nich na swój

14 Por. E. H. R o v i t , The Am biguous Modern Novel. „ Y a le R e v ie w ”, 1960, Spring, s. 413—424.