Tomas Tomaszewski
Słowo Boga w słowach Jezusa
Verbum Vitae 13, 129-148
Verbum Vitae 13 (2008), 129-148
SŁOWO BOGA W SŁOWACH JEZUSA
Ks. Tomasz Tomaszewski
W Ewangelii Janowej m ożna wyróżnić trzy katego
rie zapożyczeń ze Starego Testamentu: dosłowne i dłuż
sze cytaty konkretnych tekstów, nieokreślone odniesienia
lub kompilacje kilku różnych zdań biblijnych oraz bardzo
ogólne odniesienia do Pisma. Do pierwszej kategorii m oż
na zaliczyć m.in. cytat z Ps 82,6 w J 10,34, a do trzeciej
- werset J 10,35, w którym Jezus traktuje Pismo jako au
torytet, którego nie m ożna odrzucić ani zakwestionować*
1.
Oba te wersety czwartej Ewangelii stanowią fragment dia
logu Jezusa z Żydami, który m iał miejsce na terenie świą
tyni jerozolimskiej podczas Święta Poświęcenia Świątyni,
1 Por. F. Mickiewicz, Świadkowie zbawczego posłannictwa
oraz mesjańskiej i boskiej godności Jezusa w pismach św. Łukasza i św. Jana, Ząbki 2003, s. 144-146. Kwestię powiązań czwartej Ewan
gelii ze Starym Testamentem podejmują m.in. D.A. Carson, John and
the Johannine Epistles; J. Lieu, Narrative analysis and scripture in John, w: The Old Testament in the New Testament. Essays in honour o f J.L. North, red. S. Moyise, Sheffield 2000, s. 144-163; G. Reim, Stu dien zum alttestamentlichen Hintergrund des Johannesevangeliums,
Cambridge 1974.
Według A. Paciorka, w Ewangelii Janowej pojawia się 19 wy raźnych cytatów skrypturystycznych. Są one rozmieszczo ne w tej księdze dość równomiernie i na ogół inne niż te, które podają synoptycy (por. Ewangelia umiłowanego ucznia, Lublin 2000, s. 78). Trzeba w tym miejscu zastrzec, że poszczególni auto rzy różnią się między sobą, gdy chodzi o ilość wyróżnianych cytatów.
a dotyczył kwestii mesjaństwa i synostwa Bożego Jezusa
(J 10,22-39). W niniejszym artykule zostanie przeprowa
dzona egzegeza J 10,34-35 oraz podjęta próba interpreta
cji, użytego w nich przez Jezusa, cytatu z Ps 82,6.
1. W
c i e l o n eS
ł o w o o d w o ł u j e s i ę d oP
i s m aPonieważ Żydzi zlekceważyli świadectwo dzieł Jezusa
(J 10,31-33), sięgnął On po argument skrypturystyczny, po
sługując się w swojej odpowiedzi fragmentem zaczerpnię
tym z Pisma oraz dobrze znaną rabinacką m etodą egzegezy
biblijnej:
J e z u s im o d p o w ied zia ł: „ C zy w w a szy m P ra w ie nie j e s t n a p isa n e: ‘J a rzekłem : je s te ś c ie b o g a m i’? J e że li w ięc [P ra w o ] n a zw a ło b o g a m i tych, d o któ ry c h zo sta ło skiero w a n e sło w o Boże, i [ je ż e li] P is m o n ie m o że b yć u n ie w a żn io n e, to d la c ze g o o Tym, k tó reg o O jciec k o n se k ro w a ł i p o s ła ł n a św iat, w y m ó w icie: ‘B lu ź n is z ’, bo p o w ie d z ia łem : ‘J e ste m S y n e m B o ży m ’? ”(J 10,34-36).
Zdecydowana większość komentatorów opowiada się
za tym, że w J 10,34-36 mamy do czynienia z argumen
tem typu
q a l w ä c h ö m e r2. Znanych jest siedem reguł
egze-2 Por. C.K. Barrett, The Gospel according to St. John. An introduc
tion with commentary and notes on the Greek text, Philadelphia 19782,
s. 385-386; R.E. Brown, The Gospel according to John, t. 1, New York 1966, s. 405,409-410; R. Fabris, Giovanni, Roma 1992, s. 597; W. Hen- driksen, New Testament commentary. Exposition o f the Gospel accor
ding to John, t. 2, Grand Rapids 1953, s. 128-129; A.J. Köstenberger, John, Grand Rapids 2004, s. 315; H.N. Ridderbos, The Gospel ac cording to John. A theological commentary, Grand Rapids-Cambridge
1997, s. 372; J.N. Sanders, B.A. Mastin, A commentary on the Gospel
according to St John, London 1968, s. 259-260; R. Schnackenburg, The Gospel according to St John, t. 2: Commentary on chapters 5-12, Tun
bridge Wells 1980, s. 310; G. Segalla, Giovanni. Versione, introduzio
ne, note, Roma 1976, s. 315-316; D.H. Stern, Komentarz żydowski do Nowego Testamentu, Warszawa 2004, s. 313.
W.G. Phillips zauważa jednak, że istnieją również i tacy, którzy od wracają kolejność argumentów (a maiori ad minus), twierdząc, że w J 10,34-36 Jezus nie mówi o swoim synostwie Bożym, a usiłuje jedynie
g e ty c z n y c h H illela, sto so w a n y c h w w y d o b y w a n iu sen su k o n k re tn e g o p rz e p isu p raw n eg o . S ą o ne u z n a w a n e z a n a j starsze z a sad y h e rm e n e u ty c zn e , ch o ć trz e b a d o d ać, że nie p o c h o d z ą o d H ille la , le c z s ą z e sta w ie n ie m zw y c z a jo w y ch , p o p u la rn y c h i w ta m ty m czasie o g ó ln ie p rz y ję ty c h sp o so b ó w w n io sk o w a n ia , d o w o d z e n ia . P ie rw s z ą z ty c h re g u ł je s t w łaśn ie q a l w ä c h ö m e r (hebr. lek k i i ciężk i), czyli w n io sk o w a n ie a m in o ri a d m a iu s* i 2 3. Ten ty p a rg u m en tacji
uciszyć opozycję. Autor ten poddaje jednak taką interpretację krytyce i opowiada się ostatecznie za argumentem a minori ad maius, propo nując jednocześnie jego logiczną rekonstrukcję (por. An apologetic
study o f John 10,34-36, BSc 146 (1989), s. 410-419). P. Grelot twierdzi
natomiast, że sposób rozumowania Jezusa doskonale koresponduje tu z drugą regułą Hillela, czyli gezerah szawah - układ równoważny, wnio skowanie przez analogię (por. Jésus de Nazareth, Christ et Seigneur.
Une lécture de l ’Évangile, t. 2, Paris 1998, s. 102).
Istnieje również grupa egzegetów, którzy uważają, że w J 10,34-36 mamy do czynienia z argumentem ad hominem, który Jan zaczerpnął ze współczesnej mu debaty między Kościołem a Synagogą i umieścił w ustach Jezusa. Czwarty ewangelista, bazując na bezspornym fakcie wyrażonym w Piśmie, mógłby zatem argumentować, że judaizm nie może traktować Jezusa jako bluźniercy, dlatego że przypisał sobie sy nostwo Boże, a także atakować Jego naśladowców za propagowanie takiego bluźnierstwa (por. E.D. Freed, Old Testament quotations in the
Gospel o f John, Leiden 1965, s. 60-65; B. Lindars, The Gospel o f John,
Grand Rapids-London 1986, s. 373; A. Loisy, Le Quatrième Évangile.
Les Épitres dites de Jean, Paris 19212, s. 335; G.H.C. MacGregor, The Gospel o f John, New York 1959, s. 243; S. Pancaro, The Law in the Fourth Gospel. The Torah and the Gospel, Moses and Jesus, judaism and Christianity according to John, Leiden 1975, s. 189-192).
Natomiast T. Thatcher określa fragment J 10,34-36 jako neck riddle, zaliczając do tej samej kategorii także J 4,20; 7,23; 8,4-5; 9,2 (zob. The
riddles o f Jesus in John. A study in tradition andfolklore, Atlanta 2000,
s. 219-229). Podaje on następującą definicję tego gatunku: „‘Neck Rid dles’ - riddles in which Jesus poses or answers a difficult puzzle to save himself from a dangerous situation. In most cases, a threat is posed to Jesus’ reputation as a sage, placing him in a situation where he might suffer public shame. FG uses these riddles to demonstrate Jesus’ wit and to prove his mental superiority over his dialogue partners” (s. 210).
3 Por. Papieska Komisja Biblijna, Naród żydowski i jego Święte
Pisma w Biblii chrześcijańskiej, Kielce 2002, s. 29, 31; Ch. Dohmen,
odpowiada temu, co filozofowie nazywają rozumowaniem
a f o r t i o r i
: jeśli więc A jest prawdą, to
a fo r tio r i(łac. tym
bardziej, z tym w iększą mocą) B musi być prawdą. W yra
ziste argumenty tego typu pojaw iają się w Nowym Testa
mencie aż 21 razy, co wskazuje na to, że jest to naczelna
zasada hermeneutyki nowotestamentalnej. Zdaniem egze-
getów, w Ewangelii Janowej reguła ta znalazła swoje za
stosowanie w J 7,22-23; 8,17; 10,34-36*
4.
Cytaty starotestamentalne w czwartej Ewangelii
nie m ają jednej wspólnej formuły wprowadzającej. Jed
nak zastosowana w J 10,34 formuła
estin g e g ra m m e n o njeszcze czterokrotnie wprowadza w tej księdze dowód
zaczerpnięty z Pisma: J 2,17; 6,31.45; 12,14. W dwóch
miejscach wskazane jest również jego konkretne źródło:
en to n o m o h u m ö n
(J 10,34) i
en tois p r o fita is(J 6,45).
Formuła
estin g e g r a m m e n o n, poprzez charakterystyczne
zestawienie w niej czasownika
ein a iz imiesłowem czasow
nika
g ra fow
p e r fe c tu m, zdradza autorstwo Janowe (por.
J 12,16; 15,25; 19,19-20; 20,30)5.
Kraków 2008, s. 106-114; R. Rubinkiewicz, Halacha, w: EK VI, kol. 500-501; S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994, s. 354-355. Poszczególne reguły egzegetyczne Hillela oraz konkretne przykłady ich zastosowania przez czwartego ewange listę analizuje F. Manns, Exégèse rabbinique et exégèse johannique, RB 92 (1985), s. 525-538.
4 Por. C.S. Keener, Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego
Testamentu, Warszawa 20002, s. 205,210; tenże, The Gospel o f John. A commentary, Peabody 2003, s. 827-828 ; F. Manns, Exégèse rab binique, s. 531-533; D.H. Stern, Komentarz żydowski, s. 43. W swoim
komentarzu do Ewangelii Janowej Keener podaje także przykłady za stosowania tego typu argumentacji w literaturze judaistycznej (s. 829). 5 Por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, Kraków 1993, s. 138; L. Morris, The Gospel according to John. Revised edition, Grand Rapids 1995, s. 172; A. Paciorek, Ewangelia umiłowanego ucznia, s. 78; R. Schnackenburg, The Gospel according to St John, t. 2, s. 310; G. Schrenk, grafo ktl., w: TDNT I, s. 748-749.
A. Paciorek, powołując się na E.D. Freeda, stwierdza, że „cytatami są te fragmenty w Ewangelii, które wyraźnie wskazują na pochodzenie ze Starego Testamentu za pomocą formuły wprowadzającej, takiej jak
W iele k o m en tarzy zw iązan y ch je s t z w y rażen iem en
to n o m o h u m ö n u m ieszczo n y m p rz e z Ja n a w u stach Je
zusa. R zeczo w n ik n o m o s p o ja w ia się 15 razy w czw artej E w an g elii i p raw ie zaw sze (p o za J 19,7) w y stęp u je on z ro d zajn ik iem określo n y m , ozn aczając P raw o M o jżeszo w e 6. T erm in P raw o o b ejm o w ał je d n a k nie ty lk o P ięcioksiąg w raz z u ry w k am i in n y ch k siąg o ch arak terze p raw n y m , ale b y ł tak że często u ż y w an y ja k o synonim całeg o Starego Te stam entu (por. R z 3,19-20; 1 K o r 14,21). W tak im w łaśnie sensie rzeczo w n ik n o m o s zasto so w an y je s t p rzez e w an g e listę w J 10,34, a tak że w J 7,49; 12,34; 15,25. W y n ik a za te m z teg o , że p salm y są w ty m p rzy p ad k u trak to w an e ja k o część P raw a, ch o ciaż nie s ą d o k u m en tam i p raw n y m i7.
T rudne do z ro z u m ie n ia je s t u ży c ie w J 10,34 z a im k a d z ie rż a w cz e g o h u m ö n ja k o o k re śle n ia d la n o m o s8. B yło
w Janowych przemówieniach Jezusa, w: „ Wszystko czynię dla Ewange lii". Księga pamiątkowa ku czci o. prof. Hugolina Langkammera OFM,
red. G. Witaszek, A. Paciorek, A. Kiejza, Lublin 2000, s. 332). 6 Por. J. Beutler, L ’Ebraismo e gli Ebrei nel Vangelo di Giovanni, Roma 2006, s. 39-46.
7 Por. C.K. Barrett, The Gospel according to St. John, s. 384; K. Romaniuk, A. Jankowski, L. Stachowiak, Komentarz praktyczny do
Nowego Testamentu, t. 1, Poznań-Kraków 19992, s. 502; G. Segalla, Giovanni, s. 316; R.VG. Tasker, The Gospel according to St John. An introduction and commentary, Grand Rapids 19724, s. 136; Tomasz
z Akwinu, Komentarz do Ewangelii Jana, Kęty 2002, s. 675-676. J. Beutler stwierdza: „l’introduzione della citazione, come ciò che è stato scritto nella ‘Legge’, stupisce, ma mostra l’appartenenza dei Salmi alla Scrittura” (L ’Ebraismo e gli Ebrei, s. 33). S. Pancaro zwraca natomiast uwagę na powiązania czasownika grafo z rzeczowni kiem nomos: „The connection of the root graf- with the nomos in Jn is particularly evident, as can be gathered from an examination of 1,45b; 8,17a; 10,34b and 15,25a. b” (The Law in the Fourth Gospel, s. 327). W opinii M.S. Wróbla, pojęcie nomos w Ewangelii Janowej pojawia się w znaczeniu pejoratywnym (J 1,17.45; 7,19. 23; 8,17; 10,34; 15,25) i przeciwstawione jest terminowi entole występującemu w pozytyw nym znaczeniu misji zleconej Synowi przez Ojca (J 12,49-50; 15,10) (por. Synagoga a rodzący się Kościół. Studium egzegetyczno-teologicz
ne Czwartej Ewangelii (J 9,22; 12,42; 16,2), Kielce 2002, s. 135).
8 Niektóre rękopisy opuszczają ten zaimek. C.K. Barrett skłania się do poparcia tego pominięcia, które mogło być podjętą przez skrybę
o n o c h a ra k te ry sty cz n e raczej d la p o g a n o d w o łu ją c y c h się do P ra w a ż y d o w sk ie g o , m .in. d la P iła ta w J 18,31. R ó w n ie ż w lite ra tu rz e ra b in isty czn ej ty lk o p o g a n ie i h e re ty c y sto so w ali w y ra ż e n ie „w asze P ra w o ” . N a to m ia st Jan u m ie sz c z a te n z w ro t tam , g d z ie o P raw ie m ó w i Jezu s (J 8,17; 10,34; por. 15,25)9. W y d aje się O n w te n sp o só b d y sta n so w a ć nie ty le w o b e c sam eg o P raw a, co raczej w o b e c p o d e jśc ia do P ra w a i sp o so b u je g o tłu m a c z e n ia , k tóre re p re z e n tu ją Jeg o d y sk u tan ci. Jezu s stw ierd za, że je s t ono ty m P raw em , do k tó re g o Ż y d z i o d w o łu ją się w sp rzeciw ie w o b e c N ie g o , a p rz e c ie ż w łaśn ie w y p o w ie d z i te g o P ra w a o d n o s z ą się do N ie g o 10. W o p in ii R. S ch n ack en b u rg a,
próbą złagodzenia pozornej ostrości postawy Jezusa wobec Prawa i tendencji do odłączania się przez Niego od żydowskiego dziedzic twa (por. The Gospel according to St. John, s. 384). Zdaniem innych komentatorów, chociaż użycie przez Jezusa zaimka humön w związku z Jego odwołaniem się do Prawa mogło wydawać się dziwne, to jednak podobne jego zastosowanie ma miejsce w J 8,17 i dlatego powinno być zachowane również w J 10,34 (por. G.R. Beasley-Murray, John, Nash ville 19992, s. 165; B. Lindars, The Gospel o f John, s. 373).
9 W J 15,25 występuje zwrot en tö nomö autön, który, zdaniem M.S. Wróbla, wskazuje na dystans wspólnoty Janowej do wspólnoty synagogalnej, dla której Prawo stanowi centralny punkt odniesienia (por. Synagoga a rodzący się Kościół, s. 135). Dystans wspólnoty Jano wej w stosunku do żydowskiego pojmowania Prawa można zauważyć również, gdy w J 7,51 (por. J 12,34; 19,7) w ustach Żydów pojawia się wyrażenie ho nomos hemön (por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii
św. Jana, s. 138).
Komentatorzy twierdzą, że również w J 10,34 przymiotnik humön jest prawdopodobnie echem polemiki żydowsko-chrześcijańskiej z koń ca I wieku po Chr. (por. D.A. Carson, The Gospel according to John, Grand Rapids-Leicester 1991, s. 396-397; S. Gądecki, Wstęp do pism
Janowych, Gniezno 19962, s. 45; J. Giblet, Et il y eut la Dédicace... Jean 10,22-39, BeViCh 66 (1965), s. 23). C.K. Barrett, wyjaśniając cel
użycia przez Jana tego przymiotnika, stwierdza: „His purpose in using the word humön (if he used it) was not to disavow the Old Testament but to press home upon the Jews the fact that the truth of the Christian position was substantiated by their own authoritative documents” (The
Gospel according to St. John, s. 384).
10 Por. W. Gutbrod, H.M. Kleinknecht, nomos ktl., w: TDNT IV, s. 1083-1084; S. Fausti, Rozważaj i głoś Ewangelię. Wspólnota czyta
w w y ra ż e n iu en tò n o m ò h u m ö n n ie m a żad n e g o iro n ic z n eg o o d n ie sie n ia do e g z e g e zy ż y d o w sk iej. N a to m ia st e w a n g e lista b y ł je d y n ie z a in te re so w an y z n a le z ien ie m sk u teczn eg o a rg u m e n tu b ib lijn e g o do d y sk u sji ze w s p ó ł cze sn y m i m u Ż y d a m i11. R ó w n ie ż R .E . B ro w n p rzy jm u je m o ż liw o ść , że z a im e k h u m ö n p e łn i w J 10,34 fu n k cję ar- g u m e n ta c y jn ą , o k re śla ją c P raw o , k tó re p rz y jm u ją n a w e t ż y d o w sc y ro z m ó w c y Je z u sa 12. N ie z a le żn ie o d p ro p o n o w an e g o ro z w ią z a n ia tru d n o je d n a k za p rz e cz y ć , że sło w a Je z u sa u k a z u ją tutaj p rz e p a ść m ię d z y Jeg o w ła sn y m i ż y d o w sk im p o jm o w a n ie m B o g a 13.
S p ó jn ik h o ti, który, sp e łn ia ją c fu n k cję re c y taty w n ą, w p ro w a d z a zazw y czaj m o w ę n ie z a le żn ą , w J 10,34 w p ro w a d z a c y ta t z P ra w a (por. J 8,17; 15,25; 1 K o r 14,21). F u n k c ja t a n ie je s t sk o m p lik o w a n a , b o J 10,34 o d tw a rz a sło w o w sło w o te k s t Ps 82(81),6: egö eip a th eo i este. Jego ź ró d łem je s t n ajp ra w d o p o d o b n ie j L X X , p o n ie w a ż je d y n ie w J 10,34 cz w a rty e w a n g e lista u ż y w a c z a so w n ik a eipa, p o d c z a s g d y w sz ę d z ie in d ziej, np. w J 10,36, p o słu g u je się fo rm ą eip o n d la p ierw szej o so b y lic z b y p o jed y n czej a o ry stu w stro n ie c z y n n e j14.
Ewangelię wg św. Jana, t. 1, Kraków 2004, s. 373; C.S. Keener, Ko mentarz historyczno-kulturowy, s. 205; tenże, The Gospel o f John,
s. 828; A.J. Köstenberger, John, s. 314,319; D.R. Sadananda, The Jo
hannine exegesis o f God. An exploration into the Johannine under standing o f God, Berlin-New York 2004, s. 124; J.N. Sanders, B.A.
Mastin, A commentary on the Gospel according to St John, s. 259-260. J. Beutler zauważa jednak: „gli interpreti discutono se l’espressione ‘la vostra legge’ utilizzata da Gesù in Gv 8,17; 10,34; cf. 15,25, significhi una distanza assunta da Gesù verso la Torah” (L Ebraismo e gli Ebrei, s. 40). Zob. także J. Augenstein, „Euer Gesetz” - Ein Pronomen und die
johanneische Haltung zum Gesetz, ZNW 88,3/4 (1997), s. 311-313.
11 Por. R. Schnackenburg, The Gospel according to St John, t. 2, s. 310.
12 Por. R.E. Brown, The Gospel according to John, t. 1, s. 403. 13 Por. FJ. Moloney, The Gospel o f John, Collegeville 1998, s. 320. 14 Por. W. Hendriksen, New Testament commentary, t. 1, s. 60; M. Zerwick, Analysisphilologica Novi Testamenti graeci, Roma 19663, s. 232; M.J.J. Menken, The use o f the Septuagint in three quotations
Jezu s cy tu je je d y n ie fra g m e n t w e rse tu Ps 82,6, ch o ć tu ta j, p o d o b n ie ja k i g d zie indziej w N o w y m T estam en cie, nie ty lk o c y to w a n y frag m en t, ale i re sz ta w e rse tu , a n a w e t je g o k o n te k st s ą w a ż n e d la p rz e p ro w a d z e n ia arg u m en tacji. Jezu s je s t b o w ie m z a in te re so w an y n ie ty lk o u ż y c ie m te r m in u theoi, ale ró w n ie ż sy n o n im ic z n e g o w y ra ż e n ia h u io i
h u p sisto u , k tó re o d n ie sie O n do sam eg o siebie ja k o S y n a
B o żeg o w J 10 ,3 6 15 16.
P o staci, k tó re w cy to w a n y m P s 82,6 s ą n a z y w a n e b o g a m i (th eo i este), w J 10,35 o k re ślo n e z o sta ły ja k o ci, do k tó ry c h zo stało sk iero w an e sło w o B o że (pros h o u s h o lo
g o s tou th eo u e g e n e to )16. W p ra w d z ie p o d m io t c z a so w n ik a eip en n ie j e s t w ty m w e rse c ie w y ra ź n ie w sk azan y , je d n a k
b e z p o śre d n ie n a stę p stw o z d a n ia m ó w ią c e g o , że P ism a nie m o ż n a u n ie w a ż n ić (ou d u n a ta i lu th e n a i h e g ra fe ), p rz e m a w ia z a ty m , że je s t n im P raw o , z k tó re g o p o c h o d z ą sło w a Ps 82,6 zac y to w a n e w p o p rz e d n im w e rs e c ie 17.
N ie k tó rz y e g z eg eci u w ażają, że w y ra ż e n ie h o lo g o s
tou theou w J 10,35 o zn a c z a w łaśn ie te n p o jed y n czy w erset
red. C.M. Tuckett, Leuven 1997, s. 368; D.R. Sadananda, The Johan
nine exegesis o f God, s. 124-125. C.K. Barrett stwierdza, że w pięciu
spośród miejsc, gdzie Ewangelia Janowa odwołuje się do tekstów staro testamentalnych (J 10,16. 34; 12,38; 16,22; 19,24), mamy do czynienia z ich zgodnością z LXX, która to z kolei oddaje dokładnie oryginalny tekst hebrajski (por. The Gospel according to St. John, s. 28). W przy padku cytatu z Ps 82,6 w J 10,34, który w języku hebrajskim brzmi
anî- ’âmartî ’ëlôhtm ’attem, trzeba jednak zauważyć, że LXX nie tłu
maczy na język grecki hebrajskiego zaimka ’attem.
15 Por. R.E. Brown, The Gospel according to John, t. 1, s. 409. 16 W połączeniu z przyimkiem pros czasownik ginomai może oznaczać skierowanie do kogoś słowa Bożego (J 10,35), głosu (Dz 10,13) lub obietnicy (Dz 13,32), a także przybycie do kogoś (1 Kor 2,3; 2 J 12).
17 Por. A.J. Köstenberger, John, s. 314; M.J. Lagrange, Évangile
selon saint Jean, Paris 19365, s. 291; J.N. Sanders, B.A. Mastin, A com mentary on the Gospel according to St John, s. 259-260. Köstenberger
zauważa, że w ogromnej większości tłumaczeń to Bóg został uznany za podmiot dla czasownika eipen w J 10,35. Współczesne tłumaczenia tego tekstu na język polski wskazują na Prawo lub Pismo jako podmiot tego zdania.
z p sa lm u 18. Inni n a to m ia st o d rz u c a ją ta k ą in terpretację ja k o n ie p o trz e b n ą k o m p lik ację i sw ego ro d zaju ta u to lo g ię 19. Sam te rm in lo g o s m a w p ism a c h Ja n o w y c h b a rd z o b o g a ty zak res zn aczen io w y , k tó ry ro z c ią g a się o d zło śliw y c h w y p o w ie d z i w 3 J 10 aż do g łę b o k ie g o o k re śle n ia S y n a B o żeg o w J 1,1.14; 1 J 1,2. W czw artej E w a n g e lii Jezu s m ó w ił o sło w ie B o ż y m z a p isa n y m w P raw ie (J 15,25) i u Iz a ja sz a (J 12,38). Ż y d z i zaś n ie ch cieli M u w ierzy ć (J 5,38), k ie d y tw ie rd z ił, że z n a B o g a i z a ch o w u je Jego sło w o (J 8,55). U ż y w a ją c z w ro tu h o lo g o s h o so s a le th e ia
estin (J 17,17) w m o d litw ie arcy k a p ła ń sk iej, Jezu s m ia ł
n a to m ia st n a u w a d z e zaró w n o sło w o B oże zaw arte w k s ię g a c h b ib lijn y c h ja k i to , co u sły sz a ł o d sw o jeg o O jc a 20. W y rażen ie h o lo g o s tou th eo u , p o ja w ia ją c e się w E w a n g elii Janow ej ty lk o w J 10,35 (p o r. 1 J 2,14), trz e b a zatem in terp reto w ać w sp o só b szeroki ja k o słow o skierow ane p rzez B o g a do k o n k re tn y c h odbiorców , k tó ry c h to żsam o ść zo stan ie z id e n ty fik o w an a w drugiej części te g o arty k u łu 21.
W erset J 10,35 k o ń c z y się stw ie rd z e n ie m k a i ou d u n a -
tai lu th en a i he g ra fe . Jed n i e g z eg eci tw ie rd z ą , że m a ono
18 Por. G. Kittel i inni, lego ktl., w: TDNT IV, s. 112; J.N. Sanders, B.A. Mastin, A commentary on the Gospel according to St John, s. 260.
19 Por. M.J.J. Menken, The use o f the Septuagint, s. 372; S. Pancaro,
The Law in the Fourth Gospel, s. 178-179.
20 Por. F. Gryglewicz, Słowo Boże i jego słuchanie, w: Egzege-
za Ewangelii św. Jana. Kluczowe teksty i tematy teologiczne, red. F. Gryglewicz, Lublin 1992, s. 207-208; G. Kittel i inni, lego ktl.,
s. 128. Więcej na temat słowa Bożego w Nowym Testamencie zob. T.M. Dąbek, Mowa w Piśmie Świętym. Biblijna teologia słowa, Kra ków 2004, s. 205-278.
21 Dopełniacz tou theou w Nowym Testamencie odnosi sprawy i wydarzenia do Boga jako ich autora oraz decydującego źródła (por. H.M. Kleinknecht i inni, theos ktl., w: TDNT III, s. 104). Zdaniem T.L. Brodie, poprzez czterokrotne użycie słowa theos w J 10,34-36 oraz na wiązanie do działania ho logos tou theou w J 10,35, mamy tutaj do czynienia z językowym przywołaniem Słowa, przez które wszystko się stało (por. The Gospel according to John. A literary and theological
c h a ra k te r z d a n ia w trą c o n e g o (p a re n te zy ) i le ż y p o z a a rg u m e n ta c ją 22. In n i b ad a c z e s ą d z ą n a to m ia st, że z d an ie to je s t zależn e o d p arty k u ły ei i n ie je s t zam ie rz o n e p rz e z Ja n a ja k o zd an ie w trą c o n e lu b w y k rz y k n ie n ie . O p o w ia d a m y się z a p rz y ję c ie m tej drugiej m o ż liw o śc i, co o zn acza, że ei w p ro w a d z a d w a z d a n ia w J 10,35: o n a z w a n iu lu d zi b o g a m i o raz o P iśm ie, k tó re nie m o że b y ć u n ie w a ż n io n e 23.
S łow o he g ra fe z n a jd u je się w E w a n g e lii Janow ej 12 razy, g łó w n ie w p o w ią z a n iu z m ę k ą Je zu sa, i o d n o si się zaw sze do P ism a, czy li b ib lijn y c h k sią g Izraela. N ie m a p raw ie w o g ó le w ą tp liw o śc i co do te g o , że te rm in g ra fe w J 2,2 2 ; 10,35; 17,12; 2 0 ,9 o d n o si się do cało śc i P ism a, a w J 19,37 - do je g o k o n k re tn e g o frag m en tu . N a to m ia st w p rz y p a d k u u ż y c ia te g o rz e c z o w n ik a w J 7,38. 42; 13,18; 19,24. 28. 36 nie m a p e w n o śc i, czy o k re śla o n je d y n ie c y ta t c z y te ż P ism o ja k o cało ść. T erm in te n p o ja w ia się trz y k ro tn ie w w y p o w ie d z ia c h Je z u sa (J 5,3 9 ; 7,3 8 ; 10,35) i z a k a ż d y m razem w sk a z u je n a Jeg o z n a jo m o ść i sz a c u n e k w o b e c P ism a. Z n a c z e n ie h e g ra fe w J 10,35 je s t z a te m z b liżo n e do h o n o m o s w J 10,34 i o b e jm u je w szy stk ie k sięg i ż y d o w sk ie g o P ism a 24.
22 Por. C.K. Barrett, The Gospel according to St. John, s. 385; B. Lindars, The Gospel o f John, s. 374-375; S. Pancaro, The Law in the
Fourth Gospel, s. 188-189; R. Schnackenburg, The Gospel according to St John, t. 2, s. 311; K. Wengst, Das Johannesevangelium, t. 1, Stutt
gart 20042, s. 408-409.
23 Por. M.J. Lagrange, Évangile selon saint Jean, s. 291; L. Morris,
The Gospel according to John, s. 468; H.N. Ridderbos, The Gospel ac cording to John, s. 373.
24 Por. J. Beutler, L'Ebraismo e gli Ebrei, s. 31-38; S. Mędala,
Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 138; FJ. Moloney, The Gospel o f John. Text and context, Boston-Leiden 2005, s. 333-347; W.G. Phil
lips, An apologetic study o f John 10,34-36, s. 409; D.R. Sadananda, The
Johannine exegesis o f God, s. 124; G. Schrenk, grafo ktl., s. 752-755;
K. Wengst, Das Johannesevangelium, t. 1, s. 407-409. S. Pancaro, w swojej monografii dotyczącej Prawa w czwartej Ewangelii, porusza problem, czy terminy grafe i nomos oznaczają dla Jana jedno i to samo. Zauważa on, że nomos jest terminem ambiwalentnym i zawiera nega tywne konotacje, podczas gdy grafe ich nie posiada. Dowodem na to jest fakt, że pierwszy z tych terminów jest zwykle dookreślany zaimkiem
R z e c z o w n ik te n łą c z y się z c z a so w n ik ie m lu ö w fo r m ie b e z o k o lic z n ik a a o ry stu w stro n ie b iern ej lu th en a i. W E w a n g e lii Janow ej c z a so w n ik te n p o sia d a k ilk a z n a czeń. Jan C h rzciciel n ie j e s t g o dny, ab y o d w ią z a ć (luso) Jez u so w i rz e m y k u sa n d a ła (J 1,27). W J 11,44 Jezu s n ak a z u je ro z w ią z a ć, u w o ln ić z w ię z ó w (lu sa te) Ł a z a rza, k tó re g o w sk rz e sił z m a rtw y ch . T a sam a fo rm a try b u ro z k a z u ją ce g o u m ie sz c z o n a j e s t w u sta c h Je z u sa tak że w J 2 ,1 9 i o z n a c z a zb u rz e n ie p rz y b y tk u św iąty n n eg o . P o za ty m i d o sło w n y m i z n a c z en ia m i, lu o m a w k ilk u m ie jsc a c h czw artej E w a n g e lii ró w n ie ż sens m e tafo ry czn y , k tó ry je s t b a rd zo isto tn y te o lo g ic z n ie . Ż y d z i c h c ą zab ić Jezu sa, g d y ż z a rz u c a ją M u , że n ie z a c h o w a ł (ou elu en ) szab atu (J 5,18). W J 7,23 m ó w i O n o d o k o n y w a n iu o b rz e z a n ia n a w e t w sz a b a t w ty m celu, ab y n ie p rz e k ro c zo n o (m e luthe) P ra w a M o jż e sz o w e g o . N a to m ia s t w J 10,35 Jezu s stw ie r dza, że n ie m o ż n a u n ie w a ż n ić , o b alić P ism a: ou d u n a ta i
lu th en a i h e g ra fe . W id a ć p rzez to w y ra ź n ą łą c z n o ść a rg u
m e n ta c ji J 10,35-36 z J 7,23. M im o w ię c te g o , że c z a so w n ik lu o nie je s t cz ę sto u ż y w a n y w o d n ie sie n iu do P ism a (p o r. M t 5 ,1 9 ), p o z o sta je o n całk o w ic ie zro zu m iały . O z n a c z a b o w ie m , że P ism o n ie m o że z o sta ć p o z b a w io n e sw ojej m o c y i w a ż n o śc i25.
M o ż n a z a te m stw ierd zić, że ta p o d sta w o w a teza, u z n a w a n a p rz e z Je z u sa i Jeg o ż y d o w sk ic h ro z m ó w
humon lub auton, podczas gdy drugi nie pojawia się nigdy w takim
zestawieniu. Wyjaśnia to rozróżnienie między nomos i grafe, a także określanie Prawa jako Prawa żydowskiego. Porównanie J 7,23 i 10,34 oraz J 7,38. 42 z 12,34 pokazuje jednak, że terminy te mogą być także używane zamiennie. Pancaro dochodzi zatem do wniosku, że dopóki
nomos oznacza Pisma lub ich część, to grafe (grafai) i nomos są syno
nimami (por. The Law in the Fourth Gospel, s. 326-328,522).
25 Por. B. Lindars, The Gospel o f John, s. 374; L. Morris, The
Gospel according to John, s. 468; O. Procksch, H.M.F. Büchsel, luo ktl., w: TDNT IV, s. 335-337; R. Schnackenburg, The Gospel accord ing to St John, t. 2, s. 310; R.VG. Tasker, The Gospel according to St John, s. 136. W podobnych znaczeniach jak w J czasownik luo pojawia
się także w 1 J i Ap. Polskie tłumaczenia oddają czasownik luthenai w J 10,35 przez: odrzucić, zmienić, podważać, unieważnić.
ców , że P ism a ja k o ta k ie g o n ie m o ż n a o d rzu cić, stan o w i p u n k t w y jś c ia d la sk ry p tu ry sty czn ej a rg u m e n ta c ji Je z u sa w J 10,34-36. T akie n e g a ty w n e stw ie rd z e n ia o n ie m o ż liw o ści o d rz u c e n ia P ism a m a ją z k o le i s w o ją o d w ro tn ą stronę w tw ie rd z e n ia c h o k o n ie c z n o śc i j eg o w y p e łn ie n ia (por. J 13,18; 15,25; 17,12; 1 9 ,2 4 .3 6 )26. W b re w te m u tw ie rd z e n iu , n ie k tó rz y k o m e n ta to rz y s ą d z ą je d n a k , że z d a nie ou d u n a ta i lu th en a i h e g ra fe o k re śla sło w a z P s 82,6 ja k o o b ie tn ic ę lu b p ro ro c tw o , k tó re w y p e łn ia się w Je z u sie. O p in ia ta nie z n a jd u je je d n a k p o p a rc ia w k o n te k śc ie , g d zie n ie m a żadnej w sk a z ó w k i, że m a m y tu do c z y n ie n ia z w y p e łn ie n ie m sło w a p ro ro c k ie g o . C z a so w n ik lu ö nie je s t tu b o w ie m z a sto so w a n y w sp o só b p rz e c iw sta w n y do c z a so w n ik a p le r o ö , ja k to m a m iejsce w M t 5,17, gdzie je d n a k w y ra ź n ie w id ać, że p le r o ö n ie zaw sze u ż y w a n e je s t n a o k re ślen ie w y p e łn ie n ia się p rz e p o w ie d n i p ro ro c k ic h 27.
2. K
i m s ą„
b o g o w i e” ?
Po p rz e p ro w a d z e n iu a n a liz y e g zeg ety czn ej w e rse tó w J 10,34-35, k tó re s ta n o w ią cz ęść a rg u m e n ta c ji z a sto so w a nej p rz e z Je zu sa, k o n ie c z n e w y d a je się d o k o n a n ie id e n ty fik acji p o sta c i n a z y w a n y c h p rz e z B o g a b o g a m i (theoi
este) w P s 82,6, a o k re śla n y c h p rz e z Je z u s a ja k o ci, do
k tó ry c h zo stało sk iero w an e sło w o B o że (pros h o u s h o lo
g o s tou th eo u eg en eto ). G d y ch o d zi o sta ro te sta m e n ta ln ą
26 Por. A. Paciorek, Starotestamentalne cytaty, s. 337, 342-343. 27 Por. H.N. Ridderbos, The Gospel according to John, s. 373. S. Pancaro, porównując Mt 5,17 z myślą Janową, stwierdza: „The Jo hannine view is that the Scripture cannot be dissolved - ou dunatai
luthenai he grafe (10,35), rather than: ou dunatai luthenai ho nomos” (The Law in the Fourth Gospel..., s. 327). Natomiast A. Paciorek za
uważa, że poprzez przytaczanie tekstów starotestamentalnych nie chodzi Janowi o wykazanie wypełnienia się zapowiedzi. Tendencję apologetyczną, analogiczną do tej u Mateusza, Jan ujawnia dopiero w drugiej części swojej Ewangelii, poczynając od J 12,38 (por. Ewan
in te rp re ta cję P s 82, m a m y do c z y n ie n ia z trz e m a g łó w n y m i stan o w isk am i:
1. N ie k tó rz y k o m e n ta to rz y p rz y jm u ją d o sło w n e tłu m a czen ie te rm in u ’ê lô h îm w P s 82. T w ie rd z ą oni, że w u tw o rz e ty m p rz e d sta w io n y je s t o b raz p o g a ń sk ic h b ó stw czy te ż b o sk ic h is to t zg ro m a d z o n y c h w o k ó ł Jahw e. B ó g p o sta n a w ia d o k o n a ć n a d n im i sąd u z a ich n ie sp ra w ie d li w e w y ro k i. K arą, k tó rą m u s z ą p o n ie ść , je s t p o z b a w ie n ie ich atry b u tu n ie śm ie rte ln o śc i p rz y słu g u ją c e j ty lk o b o g o m . O stateczn ie w ię c je d y n ie sam B ó g je s t godny, ab y b y ć n ie śm ierteln y m , ty lk o O n m o że sp ra w o w a ć w ład zę n a d n a ro d am i o raz p rz e p ro w a d za ć sp raw ied liw e sąd y 28.
2. In n i e g z e g e ci u w a ż a ją je d n a k , że sam o o k reślen ie
’êlô h îm n ie m o ż e sta n o w ić p o d sta w y do u z n a n ia o p in ii,
że w P s 82 je s t m o w a o b o g a c h p o g a ń sk ic h . N a le ż y raczej p rz y ją ć , że za ró w n o w y ra ż e n ie ’êlô h îm ja k i p a ra le ln e b enê
‘eljô n (sy n o w ie N a jw y ż sz e g o ) o d n o si się do n ie sp ra w ie
d liw y c h sędziów . Z w o le n n ic y te g o p rz e n o śn e g o tłu m a c z e n ia p o w o łu ją się n a trz y g ru p y tek stó w , g d zie ’êlô h îm m a w łaśn ie zn a c z en ie p rz e n o śn e i o z n a c z a sędziów : p rz e p isy z K sięg i P rz y m ie rz a (W j 21 ,6 ; 2 2 ,7 ), u sta n o w ie n ie sę d zió w p rz e z M o jż e sz a (W j 18,13-27; P w t 1,9-18) oraz Ps 4 5 (4 4 ),7 , w k tó ry m s ę d z ią zo staje n a z w a n y M esjasz. Ps 82 p o u c z a z atem o B ożej g o d n o śc i sędziów , p o n iew aż sąd zen ie je s t d o m e n ą p rz y n a le ż n ą je d y n ie B o g u 29.
3. Z g ro m a d z e n ie o p isan e w P s 82 m o ż n a ta k ż e ro z u m ieć ja k o d w ie g ru p y p rz e d sta w io n e razem . D z ię k i takiej 28 Por. M. Dahood, Psalms II: 51-100, New York 1968, s. 268-271; L.K. Handy, Sounds, works and meanings in Psalm 82, JSOT 47 (1990), s. 51-66; S. Łach, WPs 82 mowa o bogach czy o sędziach?, RTK 21,1 (1974), s. 25-28; G. Reim, Studien zum alttestamentlichen Hintergrund, s. 23.
29 Por. W. Barclay, Ewangelia według św. Jana, t. 2, Warszawa 1987, s. 107; S. Łach, Księga Psalmów. Wstęp - przekład z oryginału - komen
tarz - ekskursy, Poznań 1990, s. 368-370; tenże, W Ps 82 mowa o bogach czy o sędziach?, s. 28-36; Tomasz z Akwinu, Komentarz do Ewangelii Jana, s. 676. Zob. S. Szymik, Imiona 'El oraz 'Elohîm jako określenia Boga w Biblii Hebrajskiej, w: „Mów, Panie, bo słucha sługa Twój". Księ ga pamiątkowa dla ks. prof. Ryszarda Rubinkiewicza SDB w 60. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 1999, s. 206-218.
in terp re ta cji w e rse ty P s 82,1. 6-7 m o g ą b y ć ro z p atry w an e w o d n ie sie n iu do bóstw , n a to m ia st Ps 82,2-4 - w o d n ie sie n iu do lu d zi. W arto zazn a cz y ć , że ta k a in te rp re ta c ja do b rze w sp ó łg ra z k ry ty c z n ą o c e n ą sy tu acji sp o łeczn ej w y ra ż a n ą p rz e z p ro ro k ó w w V II w ie k u p rz e d C hr.30.
W św ietle p o w y ż sz y c h p ro p o z y c ji id en ty fik a c ja ty ch , do k tó ry c h B ó g z w ra c a się w Ps 82, p o z o sta je je d n a k n a d al p ro b le m a ty c z n a. W z w ią z k u z ty m , w ie lu e g z e g e tó w sta ra ło się z a p ro p o n o w a ć ró żn y o d S tareg o T estam en tu m ate ria ł p o ró w n aw czy , ab y o d n a le ź ć w n im n ajb ard ziej p ra w d o p o d o b n ą in te rp re ta cję te g o p sa lm u w c z a sa c h Jezu sa. W tej sy tu acji n a tu ra ln y m p u n k te m o d n ie sie n ia stała się lite ra tu ra ra b in ic z n a i q u m rań sk a. W śró d stu d ió w p o św ię c o n y c h b ad an ej p ro b le m a ty c e za szczeg ó ln ie in teresu jące m o żn a u z n a ć cz te ry ro zw iązan ia:
I . N ie k tó rz y u c z e n i u w a ż a ją , że Ps 82 je s t sc e n ą p rz e d sta w ia ją c ą n ie b ia ń sk i sąd B oży, g d zie p o sta c ie n a zy w an e b o g a m i u to ż sa m ia się ze sw eg o ro d z a ju isto tam i n a d lu d z k im i lu b a n io łam i, tak że złym i. T aki an g e lo lo g ic z - n y k ie ru n e k ro z w o ju ro z u m ie n ia te k stu w y d a je się stać na p rz e d łu ż e n iu o ry g in a ln e g o sen su Ps 82, czy li o p isu z g ro m a d z e n ia , g d zie o są d o w i p o d le g a ją p o g a ń sk ie b ó stw a 31.
J. A . E m e rto n tw ie rd z i, że B ó g z w ra c a się w ty m p sa lm ie do aniołów , k tó re n a d u ż y ły w ła d z y udzielo n ej im p rzez N ie g o n a d n a ro d am i. Ta sam a m y śl z a c h o w ała się ró w n ie ż w d o k u m e n c ie 11Q M e lc h iz e d e k z Q u m ran , w k tó ry m M elc h iz e d e k , n a jp ra w d o p o d o b n ie j tra k to w a n y ja k a n io ł alb o cz ło w ie k p o d n ie sio n y do takiej ran g i, p ełn i c e n tra ln ą fu n k cję w śró d stw o rzeń n ie b ia ń sk ic h z g ro m a d z o n y c h w o k ó ł B o g a 32.
30 Por. K. Mielcarek, Interpretacja frazy „bogami jesteście"
(J 10,34) w świetle tradycji Starego Testamentu i literatury międzyte- stamentalnej, CT 70,1 (2000), s. 64-72.
31 Por. J. Ashton, Understanding the Fourth Gospel, Oxford 1991, s. 147-150; K. Mielcarek, Interpretacja frazy „bogami jesteście ", s. 72-75.
32 Por. J.A. Emerton, The interpretation o f Psalm 82 in John 10, JTS 11 (1960), s. 329-332; tenże, Melchizedek and the Gods. Fresh
evidence fo r the Jewish background o f John 10,34-36, JTS 17 (1966),
M . de Jo n g e i A .S . v a n d e r W oude ró w n ie ż d o strz e g a j ą w te rm in ie ’ëlô h îm M e lc h iz e d e k a i je g o zw o len n ik ó w , ch o ć w s p o m in a ją ró w n o c z e śn ie o o b e c n o śc i z ły ch a n io łów . W rz e c z y w isto śc i n ie w id z ą o n i je d n a k m o ż liw o śc i a n g elo lo g iczn ej in te rp re ta cji Ps 82,6 w J 10,34, p o n ie w a ż k o n tra st lu d zie - b o g o w ie je s t w ty m te k śc ie Ja n o w y m z b y t w y ra ź n y 33.
2.
In n i e g z e g e ci s ą d z ą n ato m ia st, że w Ps 82 je s t m o w a o in d y w id u a ln y c h o d b io rc a c h sp ecjaln eg o B o żeg o o b ja w ien ia. M .J.J. M e n k e n u trz y m u je , że w ła śn ie p o sta ć M e l c h iz e d e k a p o w in n a b y ć ro z u m ia n a ja k o p o w o ła n y p rzez B o g a p ro ro k w y w y ż sz o n y do ra n g i isto ty n ie b ia ń sk ie j. B a d ając literatu rę ż y d o w s k ą i w c z e sn o c h rze śc ija ń sk ą , a u to r te n u siłu je w y k a z a ć , że w ie lu p o sta c io m , p rz e d e w sz y st k im p e łn ią c y m fu n k cje o ch a ra k te rz e p ro ro c k im , b y ło u d z ie la n e szczeg ó ln e o b jaw ien ie. M o ż n a za te m w y o d rę b n ić p ew n e p o sta c ie , k tó re, n a le ż ą c do ro d z a ju lu d zk ieg o , u c z e stn ic z y ły ta k ż e w n ie b ia ń sk ic h z g ro m a d z e n ia c h 34 35.M .É . B o ism a rd tw ie rd z i, że tra d y c ja ż y d o w sk a u m ie sz c z a Ps 82 w re lacji do te k stó w P w t 1,9-18 i W j 18,13-26 o p o w ia d a ją c y ch o u s ta n o w ie n iu w Izra e lu p ie rw sz y c h sę dziów , n a stę p c ó w M o jżesza, k tó ry b y ł s ę d z ią p a r e x c e l
le n c e 25 . L u d zie ci u c z e stn ic z y li w e w ła d z y sęd zio w sk iej
B o g a i to p ra w d o p o d o b n ie p o z w o liło p sa lm iśc ie n a n a zw an ie ich b o g a m i i sy n am i N a jw y ż sz e g o w P s 82,6. D lateg o też, zd a n ie m B o ism ard a, ty tu ły te o d p o w ia d a ją szczeg ó ln ie M o jż e sz o w i, p ie rw sz e m u sp o śró d sę d zió w
33 Por. M. de Jonge, A.S. van der Woude,1iß Melchizedek and
the New Testament, NTS 12 (1966), s. 301-326. Na temat powiązania
Ps 82 i jego interpretacji z wczesnochrześcijańską nauką o przebóstwie- niu, zob. C. Mosser, The earliest patristic interpretations o f Psalm 82,
Jewish antecedents, and the origin o f Christian deification, JTS 56
(2005), s. 30-74.
34 Por. M.J.J. Menken, The use o f the Septuagint, s. 370-382; K. Mielcarek, Interpretacja frazy „bogami jesteście", s. 76-77.
35 W opinii S. Faustiego, jest tutaj również aluzja do Wj 7,1, gdzie Bóg mówi do Mojżesza, że za pośrednictwem znaków uczyni go „jak by Bogiem dla faraona” (por. Rozważaj i głoś Ewangelię, t. 1, s. 373).
i p ro ro k ó w , a je s z c z e b ard ziej Je zu so w i, k tó ry je s t n o w y m M o jż e sz e m , o cz y w iśc ie n ie sk o ń c z e n ie p rz e w y ż sz ają c y m p ie rw sz e g o 36.
3.
C zęść k o m e n ta to ró w p o d trz y m u je stan o w isk o , że w P s 82 B ó g z w ra c a się do sę d zió w Izraela, k tó rz y d o p u s z c z a ją się n ie sp ra w ie d liw o śc i w sw o ich sąd ach . S ą oni n a z w a n i b o g a m i, p o n ie w a ż w y m ie rz a n ie sp ra w ied liw o ści, w k tó ry m u c z e stn ic z ą, je s t d o m e n ą b o sk ą. G łó w n ą tru d n o ś c ią w p rz y ję c iu tak iej in te rp re ta cji je s t je d n a k to , że Jezu s ch a ra k te ry z u je ad re sa tó w P s 82 ja k o ty c h , do k tó ry c h z o stało sk iero w an e sło w o B oże. W y rażen ie to m o g ło b y się w ięc o d n o sić do sło w a sk ie ro w an eg o w ty m p salm ie do aniołów , ale p rz y w ó d c y ż y d o w sc y p o jm o w a li c a ły Izrael ja k o lu d , do k tó re g o p rz e m a w ia ł B ó g 37.R. Ju n g k u n tz, p rzy jm u jąc tę in terpretację, tw ierd zi p o nadto, że zdanie kai ou d u n a ta i lu th en a i he g ra fe w J 10,35 nie ozn acza, że P ism o zaw sze m ó w i praw dę, lecz to, że m usi się spełnić pro ro ctw o . Je d y n ą c z ę śc ią Ps 82, k tó rą m o ż n a b y ro zu m ieć ja k o p ro ro ctw o , je s t w. 8. Z g o d n ie z n im , Jezus, o d rzu cając sędziów Izraela, sam staw ałby się je g o sę d z ią i w yb aw icielem . Tezę Ju n g k u n tza o słab ia je d n a k to , że u Ja n a czaso w n ik luö nie w y stęp u je n ig d zie w zestaw ien iu z c z a so w n ik ie m p le ro ö o zn aczający m spełnienie, ja k to m a m iejsce ch o ćb y w M t 5 ,1 7 38.
36 Por. M.É. Boismard, A. Lamouille, Synopse de quatre Évan
giles en français, t. 3: L ’Évangile de Jean, Paris 19872, s. 275; M.É.
Boismard, Moses or Jesus. An essay in Johannine christology, Leuven 1993, s. 105-107. Zob. także PN. Anderson, The having-sent-me Fa
ther. Aspects o f agency, encounter and irony in the Johannine Father- Son relationship, Sem 85 (1999), s. 33-57.
37 Por. G.R. Beasley-Murray, John, s. 176; D.A. Carson, The Gos
pel according to John, s. 397-398; K. Mielcarek, Interpretacja frazy „bogamijesteście", s. 75-76.
38 Por. R. Jungkuntz, An approach to the exegesis o f John 10,34-36, CTM 35 (1964), s. 556-565. H. van den Bussche dodaje: „Dans ce texte, la mission divine est une mission de juge, mission plus haute que celle des juges d’Israël, car elle doit décider, par un jugement définitif, du sort du peuple de Dieu” (Jean. Commentaire de l ’Évangile spirituel, Paris 19762, s. 337-338).
4.
Je d n a z n ajb ard ziej in te re su ją c y ch h ip o te z , k tó ra p o w sta ła w w y n ik u b a d a ń n a d h e b ra jsk im i m id ra sz a m i, w id z i w Ps 82 ech o h isto ry c z n y c h w y d a rz e ń sp o d Synaju. Jej tre ść staje się je s z c z e b ard ziej atra k c y jn a , g d y w eźm ie się p o d u w a g ę to , że w y ja śn ie n ia d o ty c z ą c e te k stó w b i b lijn y c h u d z ie la n e p rz e z ra b in ó w m u sia ły b y ć sz c z e g ó l nie b lisk ie a u to ro w i czw artej E w an g elii. W Ps 82 B ó g z w ra c a się z atem do lu d u Iz ra e la p o d c z a s p rz e k a z y w a n ia m u P raw a. P o słu sz e ń stw o w o b e c n ie g o m ia ło zap ew n ić m u n ie śm ie rte ln o ść , d lateg o Iz raelici n a z w a n i s ą b o g am i. P rz e k le ń stw o , k tó re sp ad ło n a n ich , b y ło n a to m ia st k o n s e k w e n c ją ich n ie p o słu sz e ń stw a w y ra ż o n e g o w u c z y n ie n iu zło teg o cielca. In te rp re ta c ja t a je s t w p ra w d z ie zn aczn ie m ło d sz a o d E w a n g e lii Jan o w ej, lecz je s t je d n a k b a rd zo p ra w d o p o d o b n e , że w y w o d z i się o n a ze z n aczn ie starszej tra d y c ji u stn ej, k tó ra is tn ia ła ju ż w cza sa c h c z w arteg o e w a n g e listy i b y ła szero k o ro z p o w sz e c h n io n a w śro d o w i sk ach ż y d o w sk ic h 39.A .T H a n so n dodaje do tej interpretacji tw ierdzenie, że w J 10,35 sło w em B ożym , k tóre zo stało skierow ane (dosłow nie: p rzy szło ) do Izraela, je s t o d w ieczn y L o g o s40. O p in ia t a n a s u w a je d n a k p o w a ż n ą tru d n o ść , p o n ie w a ż b ib lijn y z w ro t h o lo g o s tou th eo u eg e n e to je s t ta k ty p o w y n a o k re śle n ie zle c o n e g o k o m u ś p rz e sła n ia B o żeg o , że tru d n o w y o b ra z ić so b ie, d la c z e g o c z y te ln ik z I w ie k u po Chr. m ia łb y coś je s z c z e d o d a w a ć do je g o zn a c z en ia , c h y b a że ja k ie ś isto tn e w sk a z ó w k i zn a jd o w a ły b y się w k o n te k ście. P o n ad to , in te rp re ta c ja ta k ła d z ie n a c isk n a p o stać,
39 Por. J.S. Ackermann, The rabbinic interpretation o f Psalm 82
and the Gospel o f John, HTR 59 (1966), s. 186-191; K. Mielcarek, Interpretacja frazy „bogami jesteście", s. 77-79; J.H. Neyrey, „I Said: You are Gods". Psalm 82,6 and John 10, JBL 108 (1989), s. 647-663;
H.L. Strack, P. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament aus Tal
mud und Midrasch, t. 2: Das Evangelium nach Markus, Lukas und Jo hannes und die Apostelgeschichte, München 1924, s. 543.
40 Por. A.T. Hanson, John 's citation o f Psalm 82, NTS 11 (1964 65), s. 158-162; tenże, John 's citation o f Psalm 82 reconsidered, NTS 13 (1967), s. 363-367.
k tó ra n ie je s t c e n tra ln a w w y p o w ie d z i Jezusa. W y rażen ie w J 10,35 m ó w i b o w ie m o ty c h , do k tó ry c h z o stało sk ie ro w an e słow o B o że, a n ie o sam y m Słow ie. R o z w iązan ie to j e s t w ię c ch y b io n e i n ie o d p o w ia d a lo g ice tej Janow ej p e ry k o p y 41.
W ydaje się zatem , że jed y n ie trzy spośród czterech przedstaw ionych w yżej interpretacji o d p o w iad ają m yśli te o logicznej E w angelii Jan o w ej. P ierw sza spośród nich, p rzed staw iająca bog ó w z Ps 82 ja k o istoty anielskie, m usi być odrzucona, dlatego że nie uw zg lęd n ia elem entu ludzkiego, który je s t bardzo istotny w kontekście odpow iedzi Jezusa w J 10,34-36. K ażd a z pozostałych interpretacji m a także sw oje m ocne i słabe strony. O statecznie jed n ak , idąc za w ie lo m a w ybitnym i egzegetam i, przyjm ujem y tę, k tó ra ja k o ad resatów słow a B ożego w Ps 82 w idzi lud Izraela otrzym ujący od B o g a P raw o p o d Synajem . Interpretacja ta o dpow iada rów nież najlepiej kontekstow i czw artej E w angelii42.
41 Por. G.R. Beasley-Murray, John, s. 176-177; D.A. Carson, The
Gospel according to John, s. 398; K. Mielcarek, Interpretacja frazy „bogami jesteście”, s. 82-83. Argumenty przemawiające za odrzuce
niem hipotezy Hansona prezentuje szerzej S. Pancaro, The Law in the
Fourth Gospel, s. 185-188.
42 Por. C.K. Barrett, The Gospel according to St. John, s. 384-385; J. Beutler, L'Ebraismo e gli Ebrei, s. 58; D.A. Carson, The Gospel ac
cording to John, s. 398-399; I. de la Potterie, La vérité dans saint Jean,
t. 2, Rome 1977, s. 763-764; J. Marsh, The Gospel o f St John, Lon don 1974, s. 407; S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 137; K. Mielcarek, Interpretacja frazy „bogami jesteście”, s. 84-85; D.R. Sadananda, The Johannine exegesis o f God, s. 126-130; R. Schnacken- burg, The Gospel according to St John, t. 2, s. 311; L. Stachowiak,
Ewangelia według św. Jana. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz,
Poznań-Warszawa 1975, s. 268-269.
S. Pancaro pogłębia jeszcze tę interpretację. Jego zdaniem, słowem Boga
(ho logos tou theou) jest zarówno objawienie starotestamentalne, czyli
Tora, jak i nowotestamentalne, czyli słowa Jezusa. Tymi zaś, do których to słowo zostało skierowane i którzy mogą być nazywani bogami oraz synami Najwyższego, jest zarówno Izrael, jak i chrześcijanie. Przyjście słowa Bożego do Izraela uczyniło bowiem ludzi bogami, dziećmi Boży mi. Jan ma zatem na myśli Izrael Boży, dosłownie dawny Izrael, a do myślnie nowy Izrael, który jest kontynuacją dawnego i dziedzicem jego przywilejów (por. The Law in the Fourth Gospel, s. 179-185).
W J 10,34-35 Jezu s, k tó ry sam je s t S ło w em , o d w o łu je się do św ia d e c tw a sło w a B o żeg o zaw a rte g o w P iśm ie
p rzed e w sz y stk im d lateg o , że m ia ło ono zaw sze d u że z n a czen ie w d y sk u sja c h z Ż y d am i. To o d w o łan ie się zo stało je s z c z e w z m o c n io n e p rz e z d w ie frazy: egö e ip a (J 10,34) i ou d u n a ta i lu th en a i he g ra fe (J 10,35). P ism o n ie m o że w ię c u tra c ić sw ojej w a rto śc i i w a ż n o śc i, a to , co zo stało n a p isa n e , m u si b y ć p rz y jęte, p o n ie w a ż z a św ięty m te k ste m stoi a u to ry te t sam eg o B o g a. Jeżeli z atem P raw o n a z y w a b o g a m i ty ch , do k tó ry c h z o stało sk iero w an e sło w o B oże (J 10,35 - p rz e sła n k a m n ie jsz a , m in o r), to o ileż bardziej Ten, k tó re g o B ó g k o n se k ro w a ł i p o sła ł n a św iat, m o że n a zy w ać sam eg o siebie S y n em B o ż y m (J 10,36 - p rz e sła n k a w ięk sza, m a io r). A rg u m e n tu ją c n a sp o só b ra b in a c k i, J e zu s s tw ie rd z a w ię c w J 10,34-36, że nie m o ż n a u w a ż a ć za b lu ź n ie rstw o te g o , g d y n a z y w a O n sieb ie S y n em B ożym . Jezu s je s t b o w ie m w g łęb szej re lacji z B o g iem n iż o so b y n a z w a n e b o g a m i w z a c y to w a n y m p rz e z N ie g o P s 82,6.
Sommario
In G v 10,34-35 G esù , che è la P aro la, si a p p e lla alla t e stim o n ia n z a d e lla p a ro la d iv in a c o n te n u ta n e lla S crittura. Q u esto ric h ia m o v ie n ie ra ffo rzato dalle d ue frasi: eg o e ip a (1 0 ,3 4 ) e o u d u n a ta i lu th e n a i he g ra fe (10,35). Q u in d i la S c rittu ra n o n p u ò p erd e re il suo v a lo re n ep p u re la su a im p o rtan za, e q u ello che è scritto dev e essere acco lto , p o ich é d ietro il te sto sacro si tro v a l ’au to rità di D io stesso. L’ar g o m e n ta z io n e di G e sù in q u e sta d isc u ssio n e è tip icam en te rab in ica. G esù d im o stra che n o n p u ò essere co n sid e ra to b e sta m m ia to re p e r il fatto che c h ia m a se stesso figlio di D io. L a su a re la z io n e c o n D io (di a sco lto , o b b e d ie n z a ed am o re) è a n c o ra p iù p ro fo n d a di q u e lla in cui si tro v an o co lo ro che in Sal 82,6, g razie a ll’asco lto d e lla p a ro la d iv i na, v e n g o n o c h ia m a ti „ d è i” .
Ks. T om asz T om aszew ski ul. S e m in a ry jn a 2 75 -8 1 7 K o sza lin
Ks. To m a s z To m a s z e w s k i (ur. 1975), kapłan diecezji ko-
szalińsko-kołobrzeskiej, doktor nauk teologicznych w zakresie biblistyki (KUL 2007), adiunkt w Katedrze Egzegezy i Teologii Biblijnej Nowego Testamentu na Wydziale Teologicznym Uni wersytetu Szczecińskiego oraz prefekt w Wyższym Seminarium Duchownym Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej.
