H. R.
"Rozwój pojęcia historii Kościoła od I
do XVIII wieku", Romuald Gustaw,
Poznań-Warszawa-Lublin 1965 :
[recenzja]
Studia Theologica Varsaviensia 4/2, 406-410
ch iczn e T ertu lia n a w o k resie p rzed m o n ta n isty czn y m , k tó re sp o w o d o w a ły jego k o n flik t z o to czen iem i p r z e jśc ie do obozu m o n ta n isty czn eg o ? W yd aje się, ż e k sią żk a C am p en h au sen a m a w s z y s tk ie d an e k u tem u , a b y się sta ć p o d ręczn ik iem dla h isto ry k ó w , p a tro lo g ó w , dogm atyk ów i stu d e n tó w teo lo g ii.
K s. T. A. Z a j k o w s k i O. R om u ald G U ST A W OFM: R ozw ój p o jęcia h isto r ii K ościoła cd I do X V III w ie k u . P o zn a ń —W arszaw a—L u b lin 1935, ss. X X X I I I + 101
J e st to rozp raw a h a b ilita c y jn a z za k resu h isto rio g ra fii k o ścieln ej p r z y ję ta p rzez W y d zia ł T eo lo g iczn y K a to lick ieg o U n iw e r sy te tu L u b e l sk ieg o . A u tor od k ilk u n a stu la t p e łn i fu n k c ję d yrek tora B ib lio te k i U n i w e r sy te c k ie j K. U. L. i zn a n y je s t jako w y b itn y b ib lio g ra f. O becnie d a je się poznać jako sp e c ja ln ie z a in te r e so w a n y z a g a d n ien ia m i m e to d o lo g iczn y m i w z a k resie h isto rio g ra fii k o śc ie ln e j. C ała praca, p o p rze d zo n a w stę p e m u za sa d n ia ją cy m p otrzeb ę b liższeg o zap ozn an ia się z p rob lem em k o n cep cji h isto r ii K o ścio ła w ro zw o ju h isto r y c z n y m i a n a lizu ją cy m n a jg łó w n ie jsz e p o zy cje b ib lio g ra ficzn e zw ią za n e z ty m te m a tem , p o d zielo n a z o sta ła n a cztery rozd ziały, sto so w n ie do czterech przez a u to ra w y o d r ę b n io n y c h o k r e só w w p ro cesie r o zw o jo w y m om a w ia n eg o z a g a d n ien ia ; za k o ń czen ie p racy ob ejm u ją ce 5 stro n te k s tu sta n o w i k rótk ą sy n te z ę p o p rzed n ich rozw ażań . W k oń cu załą czo n y zo sta ł in d ek s „n azw o so b o w y c h ”, p o d w ó jn e stre sz c z e n ie w języ k u fra n cu sk im i n ie m ieck im , i w r e sz c ie sp is rzeczy. N a szczeg ó ln ą u w a g ę i p od k reślen ie z a słu g u je u m ieszczon a na czele rozp raw y b ib lio g r a fia z o d p o w ied n im p o d zia łem n a p o szczeg ó ln e gru p y, od n oszące się w sposób w y o d ręb n io n y do w stę p u i k ażd ego rozdziału. A u tor pod ty m w z g lę d e m w y k a z a ł n ie zm iern ą sta ra n n o ść, d zięk i k tórej w y k a z b ib lio g ra ficzn y zgod n ie z za ło żen iem m oże u ch od zić za w y czerp u ją cy .
P o d ję ty i o p ra co w a n y p rzez au tora tem a t sta n o w i p ierw szą tego rodzaju próbę w h isto rio g ra fii k o śc ie ln e j; d latego u w a ża m y za bardzo p o ży teczn e d o k ła d n iejsze za zn a jo m ien ie się z treścią ro zp ra w y w e d łu g p o d zia łu p rzez au tora m e to d y c z n ie u zasad n ion ego.
W e w s tę p ie p o d k reśla au tor a k tu a ln o ść szereg u p ro b lem ó w zw ią za n y ch z h isto rią K ościoła, jako d y sc y p lin y n a u k o w ej, k tórej zad an ie m . in. p o leg a i na w y ja śn ie n iu oraz u za sa d n ien iu is to ty i k o n cep cji sa m eg o K o ścio ła ze w z g lę d u na szero k ie w dobie d zisiejszej za in te r e so w a n ia sam ą id eą K o ścio ła zw ła szcza w o b ec n ie z w y k le o ży w io n eg o ruchu e k u m en iczn eg o w ca ły m c h rześcija ń stw ie. Od w ie lu już la t, p od ob n ie ja k w h isto r ii o g ó ln ej, ta k i w h isto rio g ra fii k o ścieln ej ży w o d y sk u tu je s ię nad k w e stia m i m e to d o lo g icz n y m i, w k tó ry ch na czoło w y su w a ją się za g a d n ien ia z w ią za n e z is to tn y m p o jęciem h isto r ii K ościoła, jej ch a rak terem , zad an iam i i c elo w o ścią . M ożna przy ty m ró w n o c z e śn ie s tw ie r d zić za ch od zące o sta tn io zm ia n y k ieru n k u m eto d o lo g icz n e g o w zak resie
[ 2 9 ] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N I A 4 0 7
i tej w ied zy . D z isie jsz y rozw ój sam ej e k le z jo lo g ii obok w sp o m n ia n eg o ru ch u ek u m en iczn eg o w y su w a p o stu la t p rzem y ślen ia sam ej d e fin ic ji K ościoła, jak i n o w eg o p o g lą d u n a d zieje ca łeg o ch ry stia n izm u w p e r s p e k ty w ie zb aw czej ek o n o m ii B ożej.
S tąd też budzi się św iad om e, g łę b o k ie p rzek o n a n ie o trw a ło ści i a k tu a ln o ści ta k ieg o p o jęcia K ościoła, ja k ie p rzek a za ły n am h is to r io - g ra ficzn e p o g lą d y śred n io w iecza i h isto rio g ra fia ok resu refo rm a cji. P o dob n ie, jak w ó w c z a s, tak i dziś, szu k a się w h isto r ii K o ścio ła teg o , co tr w a łe i n ie z m ie n n e — ta jem n iczej ob ecn o ści n a d a l ży ją ceg o C h rystu sa. N o w o tw o r z ą c e się p o ję c ie K o ścio ła i jeg o d ziejó w b u d zi p otrzeb ę p oz n an ia e w o lu c y jn e g o ro zw o ju ty ch p o jęć p oprzez d a w n e w ie k i, ab y do trzeć do ich w ła śc iw e g o źródła, w y śle d z ić k ie r u n k i rozw oju i w y o d ręb n ić e le m e n ty tr w a łe od u leg a ją cy ch zm ianom . D la teg o też au tor p o sta w ił so b ie jak o g łó w n e za d a n ie p r ześled zen ie ro zw o ju p o jęcia h isto rii K o ścio ła w h isto rio g ra fii k o ścieln ej n a p o d sta w ie w y p o w ie d z i n a jzn a k o m itsz y c h i c z o ło w y ch p isarzy, za jm u ją cy ch się w sposób szczeg ó ln y h isto rią K o ścio ła od cza só w n a jd a w n ie jsz y c h do okresu O św iecen ia. Z a k r e śle n ie w te n sposób górn ej g r a n ic y ch ro n o lo g iczn ej ok resu badań n ad ro zw o jem k o n cep cji d ziejó w K o ścio ła u zasad n ia autor isto tn ą zm ian ą sta n o w isk a m y ś li lu d zk iej w z g lę d e m p ie r w ia stk a n a d n a tu ra l nego, ch ociaż zasad n iczo b a d a n ia sw o je k o n ty n u u je poza za k reślo n e fo r m a ln ie ra m y ch ro n o lo g iczn e p op rzez o d ro d zen ie w o k resie rom an tyzm u d aw n ej k o n c e p c ji d ziejó w aż do c h w ili o b ecn ej. P o d z ia ł p racy n a cztery ro zd zia ły od p ow iad a g łó w n y m etap om r o zw o jo w y m rozw ażan ej k o n cep cji i p rzy czy n ia się do p la sty czn eg o p r z e d sta w ie n ia problem u.
R ozd ział I, z a ty tu ło w a n y „ K o n c e p c j a h is to r i i K o ś c io ł a w d ziele ś w . Ł u k a s z a ” p o św ię c ił au to r a n a lizie m a teria łu h isto ry czn eg o , p rze
w o d n ich id e i i zasad in te r p r e ta c y jn y c h , zn a jd u ją cy ch się w D zieja ch A p o sto lsk ic h i w p rologu do trzeciej E w a n g elii. S ta je się to r z eczy w is tą p o d sta w ą dla u za sa d n ien ia p raw a św . Ł u k asza do ty tu łu p ie r w szego h isto r y k a k o śc ie ln e g o i p ierw szeg o ch rześcija ń sk ieg o teo lo g a h istorii. Ł ukasz, jak o h isto ry k p ierw o tn eg o o k resu K o ścio ła ■— jako n o w o te sta m e n to w e g o lu d u B ożego, n ie ogran icza się do zw y k ły c h g ra n ic n ie p rzek ra cza ją cy ch h isto r ii im m a n en tn ej, op isu zdarzeń i fa k tó w , a le p rzek raczając k o m p e te n c je h isto ry k a , tłu m a czy g łęb o k i sen s zd arzeń h isto r y c z n y c h w św ie tle za czerp n iętej z P ism a św . obu te s ta m e n tó w zasad n iczej id ei B ożej ek o n o m ii zb aw ien ia.
K on cep cja h isto rii w o góle, a k o śc ie ln e j w szczeg ó ln o ści, p o leg a u Ł u k asza na w iz ji p ew n eg o p rocesu h isto ry czn eg o , na k tó r y sk ła d a się szereg zb a w czy ch zd arzeń i zn a k ó w in te r w e n c ji b osk iej w ram ach p o tężn eg o dram atu h isto ry czn eg o . S tą d b ierze sw ó j p o czą tek tr a n sc e n d en ta ln e p o ję c ie h isto rii, jako „ h is to ria sa c r a ”, k tóra w y n ik a z p ra w d ziw ie ż y w e g o p rz e św ia d c z e n ia w e w n ę tr z n e g o i z w ia ry , że h isto ria lu d zk o ści i h isto ria K ościoła, jako jej część, je s t w y łą c z n ie rea liza cją
od w ieczn eg o p la n u B ożego, ok resem , w k tó ry m B óg w y s tę p u je jako w szech p o tężn a i zb aw cza O patrzność.
Rozdz. II: „ P o ję c i e h is to r i i K o ś c io ł a u E u z e b iu s z a z C e z a r e i i je g o
k o n t y n u a t o r ó w ” tr a k tu je o ten d en cja ch i g łó w n y c h zasad ach h isto r io
g r a fii k o ścieln ej w sta ro ży tn o ści ch rześcija ń sk iej ze szczeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m p isa r stw a jej g łó w n eg o rep rezen ta n ta E u zebiusza z C ezarei i jeg o b ezp o śred n ich k o n ty n u a to ró w .
P r z e ję c ie p rzez au tora „ H isto rii k o śc ie ln e j” Ł u k a szo w eg o p ojęcia h isto r ii jako h is to r i a sa cr a w y d a je się zu p ełn ie o c z y w iste . O sob isty w k ła d E u zeb iu sza do d alszego ro zw o ju ta k ieg o p ojęcia, w e d łu g p o g lą d u au tora, p o leg a n a u w z g lę d n ie n iu zd arzeń ze S ta reg o T esta m en tu w fo r m ie sy m b o li i o b ietn ic, k tó re zn ajd u ją sw e sp e łn ie n ie i u rzeczy w is t n ie n ie w h isto rii K ościoła. B ib lijn a kategoria: o b ie t n ic a — w y p e ł
n ie n i e je s t c h a ra k tery sty czn ą dla eu zeb ia ń sk iej w y k ła d n i h isto rii, ch o
ciaż do tej p o ry n a e le m e n t te n n ie zw rócon o sp e c ja ln e j u w agi. N a stę p n ie p o d k reśla autor w ie lk i w p ły w E u zeb iu sza n a liczn y ch k o n ty n u a to ró w jeg o dzieła. W sw o ic h ro zw a ża n ia ch o g ra n iczy ł się autor do b liższeg o o m ó w ien ia trzech b ezp o śred n ich k o n ty n u a to ró w b isk u p a z C ezarei, m ia n o w icie: T heodor eta, S o zo m en a i S o k ra tesa , p o d k reśla jąc ró w n o cześn ie, ż e k ażda z ty c h k o n ty n u a c ji z o sta ła n a p isa n a z p u n k tu w id z e n ia teg o sam ego za ło że n ia ■— e k o n o m ik i zb aw ien ia. T y lk o u S o k ra tesa w y stę p u je ten d en cja , aby n ie w y k ra cza ć poza zak res k o n k retn y ch fa k tó w oraz, n ie sp o ty k a n a u E uzeb iu sza, p ew n a n iech ęć do u za sa d n ia n ia i d o ciek a n ia u k ry ty ch za m ia ró w O p atrzn ości B ożej. Jak o n a to m ia st n o w y e le m e n t u w s z y stk ic h k o n ty n u a to ró w E u zeb iu sza p rzeja w ia się ry czn eg o z h isto r ii u n iw e r sa ln e j, p o lity czn ej i z h isto rii cesa rstw a . D a je to p o czą tek n o w eg o rodzaju h isto rio g ra fii k o śc ie ln o -p a ń s tw o w e j i h is to r ii p a rty k u la rn ej.
Rozdz. III: „ H i s t o r ia K o ś c io ł a j a k o «h is to r ia sacra» w ś r e d n i o w i e c z u ”. P o d a je tu autor zarys z a ch o d n io -eu ro p ejsk iej h isto rio g ra fii śr e d n io w ie cza, u w zg lęd n ia ją c p rzed e w s z y stk im jej g łó w n y c h rep rezen ta n tó w , k tó rzy sw e g o czasu w sz c z e g ó ln y sposób w y w a r li w p ły w n a p o w sta n ie coraz to d osk on alszej i w ie lo s tr o n n e j w iz ji K ościoła. P o d k reślo n o w p ły w p o jęcia h isto ry czn eg o E u zeb iu sza, H ieron im a i A u g u sty n a na h is to r y k ó w śred n io w iecza , jak i ó w czesn y ch te o lo g ó w h istorii. W iele u w agi p o św ię c ił autor m. in. B ed zie C zcigodnem u, O rd ery k o w i V ita lis, J a n o w i z S a lisb u ry , J o a c h im o w i da F io re i T o lo m eu szo w i z L u k k i, d och o dząc do o sta teczn eg o stw ie r d z e n ia , ż e h isto ria K o ścio ła w ie k ó w śred n ich , d zięk i siln e m u p o w ią za n iu z teo lo g ią , d zięk i s w y m teo rety czn y m źród łom (P ism o św ., p ism a O jców K o ścio ła oraz teo lo g iczn ej m eto d zie b ad aw czej, jak i św ia to p o g lą d o w i op a trzn o ścio w em u , — b y ła zasadniczo id e n ty fik o w a n a z d ziejam i całej lu d zk ości, i że fa k ty c z n ie sta ła się teo lo g ią d ziejó w , h isto rią ek o n o m ii zb a w ien ia . D w ie g ru p y p isarzy: h is to r y c y i te o lo d z y h isto r ii u zu p ełn ia ją się w z a jem n ie, ta k że n ieraz
[ 3 1 ] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N I A 4 0 9
tru d n o ich od sie b ie od różn ić ze w z g lę d u na w sp ó ln ą m eto d ę in te r p reta cy jn ą , w sp ó ln e za ło żen ia i cele. B ib lijn e p o jm o w a n ie K o ścio ła za rów n o u je d n y c h jak i dru gich p rzy czy n iło się do u tr w a le n ia i dla teg o o k resu h isto r io g r a fii w is to c ie n iezm ien io n ej p o d sta w y dla k o n cep cji h isto r ii K o ścio ła jako „ h is to r ia sacra”.
W rozdz. IV autor, w y ja śn ia ją c p rob lem w ram ach h isto rio g ra fii XVI-—X V II w ., d ochodzi do w n io sk u , że tra d y cy jn a , ch rześcija ń sk a w y k ła d n ia h isto r ii o g ó ln ie w h isto r ii K ościoła, a sz czeg ó ln ie do X III w ., n ie p o d leg a ła n ig d y zn a czn iejszem u w z g lę d n ie r y z y k o w n ie jsz e m u o d c h y len iu . P ró b y u jęcia h isto rii K o ścio ła p rzed e w sz y stk im w epoce r e n e sa n su w ło sk ie g o lu b w p ism a ch p ie r w sz y c h z w ia stu n ó w la ic k ie g o p o ję cia h isto rii, ja k Jan z S a lisb u ry , czy A rn old , zm ierzające do z a stą p ie n ia d a w n eg o p o jęcia p rzez h u m a n isty czn ą k o n cep cję h isto rii K o ścioła, b y ły ty lk o c z ę śc io w e i p rzejścio w e. N a w e t refo rm a cja p ro testa n ck a w X V I—X V II w . n ie zd o ła ła w p ro w a d zić is to tn e j zm ian y, gd yż n a w e t jej sp ir itu a listy c z n a w iz ja K ościoła jako n ie w id z ia ln e j sp o łeczn o ści w sz y stk ic h ż y ją cy ch czło n k ó w C iała m isty czn eg o C h rystu sa w y r a sta ła z tr a d y c ji b ib lijn ej obu T esta m e n tó w , a m y ś l o u rz e c z y w istn ia n iu się p la n ó w B oga tw o r z y ła p o d sta w ę k o n cep cji h isto rii K o ścio ła w sp ó ln ej dla obu k ie r u n k ó w teg o okresu.
W za k o ń czen iu z a sta n a w ia się autor n ad d a lszy m ro zw o jem p o ję cia h isto r ii K o ścio ła w o g ó ln y ch zarysach . R ó w n o cześn ie zw raca u w a g ę na d ecy d u ją cą zm ianę, jak ą w d a lszy m ro zw o ju p o jęcia h isto r ii k o ś cio ła sp o w o d o w a ła n o w a id eo lo g ia , ro zw ija ją ca się od p oczątk u X V III w ie k u . W o k resie O św ie c e n ie za p rzeczen ie in g e r e n c ji n a d n a tu ra ln eg o p ie r w ia s tk a w d zieje p row ad zi k o n k retn ie do ogóln ego z e ś w ie c czen ia h isto rii. Z arów n o w p ro testa n ck iej, ja k i k a to lic k ie j h isto r io g ra fii, d och od zi do w y ra źn eg o zró w n a n ia h isto rii K o ścio ła z h isto rią św ia ta , jako sk u tek sfo rm u ło w a n ia p o jęcia sam ego K o ścio ła n a za sa dzie ty lk o k r y te r ió w sp o łeczn o -p ra w n y ch . Z e św ie c c z e n ie h isto rio g ra fii k o ścieln ej w o k resie O św iecen ia , b yło ■— zd an iem autora — ty lk o k r ó t k o tr w a ły m epizod em . Już w o k resie tzw . ro m a n ty zm u w y stę p u ją r a d y k a ln e zm ian y. D zięk i w ię k sz e m u zro zu m ien iu dla h isto rii jako ta k iej i org a n iczn y ch k o n cep cji, w p ro w a d za do p o jęcia K o ścio ła n a n ow o P a w io w ą p rzen o śn ię o m isty c z n y m C iele C h rystu sa i p rzez to p o jęcie K o ścio ła sta w ia w n o w y m św ie tle . I ta k p o ję c ie h isto r ii b ęd zie zn ów id e n ty fik o w a n e z p o jęciem h isto rii św ię te j i często u to żsa m ia n e z roz w o je m te o lo g ii h isto rii. J e st to p rzed e w sz y stk im za słu g ą za ło ży c iela szk o ły ty b in g e ń sk ie j J. A. M öhlera, k tó reg o p o jęcie h isto rii k o ścieln ej jako m y ś li B ożej p op rzez C h ry stu sa i jego C iało m isty c z n e p rzy czy n iło się do r e n e sa n su w X X w . p rastarej k o n cep cji ży w ej i w czasach o b ec n y ch w h isto rio g ra fii k o śc ie ln e j, k o n cep cji h isto r ii K ościoła, jako „ h i s t o
ria sa cr a ” .
ta la p id a rn o ść bardzo p rzez au tora p rzestrzegan a z św iad om ą sta r a n n ością, w y p ły w a ła p rzed e w s z y stk im z d b ałości o p rop orcjon aln ość w y m ia ró w p o szczeg ó ln y ch części rozpraw y. C zy jed n a k te w z g lę d y m e to d y czn e n ie p r z y c z y n iły się do zb yt p ob ieżn ego p o tra k to w a n ia w p e w n y ch p artiach ro zp ra w y m a teria łu h isto rio g ra ficzn eg o , b ęd ącego p o d sta w ą dla w n io sk ó w autora. Z w ła szcza o d n o siło b y się to do h isto rio g r a fii o k resu h u m an izm u i refo rm a cji. D la teg o te ż z le k tu r y tej bardzo p o trzeb n ej dla p o lsk iej lite r a tu r y h isto r y c z n o -te o lo g ic z n e j rozp raw y o d n osi się w ra żen ie, ja k b y autor za bardzo w y r a z iśc ie w y e k sp o n o w a ł b ad an y p rzez sie b ie prob lem , k tó r y p rzez to n ieraz stw a rza pozory z g ó ry założon ej tezy , dla u d o w o d n ien ia k tórej słu ż ą c y m a teria ł też w y d a je się ja k b y sk rzęstn ie w y se le k c jo n o w a n y .
N ie w ą tp liw ie k sią żk a O. R. G u sta w a sp e łn i r o lę p ożąd an ego zaczyn u do d y sk u sji nad za g a d n ien ia m i m eto d o lo g ii h isto rii w ogóle, a z w ła sz cza h isto r ii k o ścieln ej.
H. R.
Jan K O R EW A SJ: Z d z ie jó w d iecez ji w a r m iń sk ie j w . X V I. G en eza b ra n iew sk ieg o H ozian u m . P r zy czy n ek do d z ie jó w zesp o len ia W arm ii z R zeczp osp olitą (1549— 1564), P o zn a ń —W arszaw a— L u b lin 1965, s. 2i2
P o w s ta n ie m jezu ick ieg o g im n a zju m w B r a n ie w ie i jego o d d z ia ły w a n iem n ie ty lk o na W arm ię, a le ta k że na ca łe ziem ie p o lsk ie zajm ow an o się już n ie je d n o k r o tn ie w h isto rio g ra fii. W zn a czn ie m n ie jsz y m stop n iu zn a m y jed n a k sam ą g e n e z ę p o w sta n ia k o leg iu m b ra n iew sk ieg o i łą czącą się z ty m ś c iśle sp ra w ę sp ro w a d zen ia je z u itó w do P o lsk i. L u k ę pod ty m w z g lę d e m w y p e łn ia praca ks. Jan a K orew y. A u tor p o sta w ił so b ie za c e l p r z e d sta w ie n ie g e n e z y b ra n iew sk ieg o H o z ia n u m na szero k im tle n a szy ch d z ie jó w zarów n o k u ltu r a ln y c h jak i k o ścieln y ch . P rzez całą p racę p rzew ija się dość u c h w y tn e p y ta n ie, dlaczego ta k późno, bo dopiero w r. 1564 n a stę p u je p rzyjazd je z u itó w do P o lsk i i p o w sta n ie w roku n a stę p n y m p ierw szeg o k o leg iu m w B ra n iew ie? O d p ow iad a jąc na to p y ta n ie autor p od k reśla, że w ią za ło się to z ca ły m szereg iem zagad n ień b ard ziej o g ó ln y ch , k tó re m ia ły d ecy d u ją cy w p ły w na p rzy b y cie je z u itó w do P o lsk i. P rzed e w sz y stk im w c h o d ziło tu w grę zapro w a d z e n ie sta łej n u n cja tu ry p a p iesk iej w P o lsc e , gd yż do tej pory k o n ta k ty R zym u z P o lsk ą b y ły ty lk o d o ry w cze i po p rostu n ie znano zu p ełn ie w a ru n k ó w , w ja k ich ż y je K o śció ł w P o lsc e i tru d n o ści, z ja k im i m u si się b orykać. Od sam ego p o czątk u z a in te r e so w a n ia jezu itó w P o lsk ą , co d a tu je się m n iej w ię c e j od r. 1549, d ecyzja o e w e n tu a ln y m sp ro w a d zen iu je z u itó w do P o lsk i i za ło żen iu p rzez n ich w ła sn e g o k o le g iu m m ia ła n a le ż e ć do le g a ta p a p iesk ieg o . Z ró żn y ch p o w o d ó w dopiero w r. 1555 d ochodzi do sk u tk u w y ja zd sp ecja ln eg o le g a ta p a p iesk ieg o , A lo jzeg o L i p p o m a n o , k tó rem u to w a rzy szy w y b itn y te o lo g jezu ick i, S a l m e r o n . J e st on p ie r w sz y m jezu itą n a ziem ia ch p olsk ich . N ie ste ty ,
