R E C E N Z J E , O M Ó W I E N I A , N O T Y
Franz Kaiper, D ie tschechischen Ortsnamen des Kreises Koniginhof an der Elbe, Heraugegeben von Ernst Eichler,
Bohmisch-M áhrischer Forschungen, Band 5, Lit Verlag, Münster 2001,122 s.
Niniejsza praca jest dysertacją doktorską Franza Kaipera, którą autor napisał w 1935 r. w Pradze. Jej przedruku, a właściwie druku tej monografii podjął się profesor Uniwersytetu w L.ipsku, Ernst Eichler. Jak stwierdza edytor. ..Die Herau- sgabe einer m aschinenschriftlichen Dissertation aus den Jahre 1935, die an der ehemaligen Deutschen U niversitat in Prag von den dort wirkenden Professoren Franz Spina und G erhard Gasemann angenommen wurde. erfordert eine Begründung, denn schlieBlich sind mehr ais 65 Jahre seit ihrer Approbation ver- gangen" (s. 9). W ydaje się jednak, że mimo upływu lat osoba Franza K aipera jest znana wśród bohemistów, szczególnie onomastów. Jego praca zaś z wielu w zglę dów zasługuje jeszcze dziś na uwagę. Jest ona nie tylko św iadectwem wspólnych niemiecko-czeskich badań naukowych, prowadzonych w okresie m iędzywo jennym, ale także cennym materiałem opracowywanym przez niem ieckiego
slawistę.
Książka składa się z wprowadzenia (Einleitung, s. 11-16), napisanego przez E. Eichlera, wstępu ( I 'orbemerkung, s. 17) oraz z czterech zasadniczych części: 1. Okręg Dvůr Králové nad Ł abą (Der Kóniginhofer Bezirk, s. 17-20), 2. Nazwy miejscowe. Tradycja, objaśnienie, historia osadnictw a (Die Ortsnamen.
Überlieferung, D eutim g undSiedlungsgeschichtliches, s. 21-95), 3. Słowotwór-
stwo nazw własnych. Czeskie nazwy własne. N iem ieckie nazwy własne
( Übersicht iiber die Bildungsweise der Ortsnamen. Tschechische Ortsnamen. Deutsche Ortsnamen, s. 96-100), 4. A naliza historycznojęzykowa. Formanty.
Wpływy gwarowe (Sprachliches. Zu den Formantien. M undartliche Einfliisse, s. 101-104). Całość zamykają: w ykaz nazw własnych ( Verzeichnis der Ortsnamen, s. 105-115), w ykaz źródeł (Quellen und Abkiirzengen, s. 116-120) i życiorys Franza Kaipera, napisany przez H uberta Rósela (Lebenslauf Franz Kaipers, s. 121).
We Wprowadzeniu prof. Ernst Eichler sytuuje pracę K aipera na tle czeskich i niemieckich badań onomastycznych, które om aw ia w ujęciu historycznym , roz poczynając od pierwszych w tym zakresie badań przeprowadzonych przez Josefa Dorovskiego. Ważnym argum entem do reedycji pracy je st fakt w pisyw ania się pracy Kaipera w szereg m onografii onomastycznych. opisujących nazwy m iej scowe poszczególnych regionów, okręgów czy powiatów czeskich, jak:
Schiittenhofen (A. Pachelhofer), O lmütz (W. Dolak), Parchatitz i Netolitz (E. Eisenmeier), M ahrisch N eustadt i Sternberg (J. Seidl), M áhrische Walachei (R. Bielka), Egerland (R. Fischer), Turtz (H. Fiedler), Luditz (E. J. Kunz). Troppau (W. W ider), Ostrau i Karwin (W. Skadera), N áchod (H. Rósel), czy do tyczące szerszego terytorium geograficzno-adm inistracyjnego, jak np. prace R. Šrámka i L. H osáka M ístní jm é n a na Moravě a Slezku (tom 1 i 2, Praga 1970, 1980), V. Šm ilauera O sídlení Čech ve světle m ístních jm e n (Praga 1960) lub I. Lutterera Vývoj m ístních jm e n a osídlení v povodí O rlic (Choceň 1969) czy „Sudetendeutschen O rtsnam en-B uch” (do roku 1945 ukazało się osiem zeszy tów) itd.
F. Kaiper we Wstąpię podaje zasady transkrypcji nazw (zwłaszcza problemy związane z transkrypcją fonetyki i grafii czeskiej) i strukturę artykułu hasłowego. Szczególnie ważne wydaje się zw rócenie uwagi - już we wstępie - na nazwy, przynależne go dwóch jednostek katastralnych. Temu zagadnieniu szczegółowo poświęca on uwagę w rozdziale pierwszym, gdzie opisuje zakres jednostki admi nistracyjnej, której nazwy własne poddał badaniu. Przy określeniu zasięgu teryto rialnego okręgu Dvůr Králové autor wychodzi z podziału administracyjnego, obowiązującego w 1850 r., kiedy istniały dwa okręgi sądowe Dvůr Králové i Jaroměř. Na ich bazie w ydzielono najpierw w 1907 r., a następnie w 1918 r. no wy okręg adm inistracyjny (i sądowy) Dvůr Králové (później nieco zmieniony w 1924 r ). To ilustruje dołączona na końcu książki m apa tego regionu z 1907 r.
N ajobszerniejszą część publikacji tworzy rozdział drugi, w którym autor opi suje poszczególne nazwy własne. Punktem w yjścia - ja k się można domyślić - jest nazwa używ ana w tym czasie oficjalnie. Trzeba jednak przyznać, że byłoby wygodniej posługiw ać się p ra c ą gdyby czy we wstępie, czy w tej części była opi sana struktura artykułu hasłowego. Oczywiście, odszukanie nazw ułatwia indeks, który zawiera zarów no niemieckie, ja k i czeskie nazwy miejscowe. Jednak strona graficzna indeksu nasuw a pew ną wątpliwość, którą czytelnik usunie, kiedy pozna strukturę artykułu hasłowego. W sunięte nazwy w indeksie - to nazwy czeskie (zarówno nazwy miejscowości, jak też ich części), wysunięte nazwy w indeksie- to nazwy niemieckie, ale tylko miejscowości.
N azw ą w yjściow ą w artykule je s t wersja niem iecka zestawiona z czeską w ersją językow ą. Od tej zasady odchodzi autor jedynie wówczas, kiedy podaje nazwy dzielnic, przysiółków itp. (w ów czas um ieszczajedynie nazwę czeską, por. s. 2 7 ,3 7 ,4 6 ,6 9 ,8 0 , albo niem iecką, por. s. 37,82, w zależności od tego, która ist niała) lub kiedy wersja niem iecka jest zgodna z w ersją czeską (por. s. 21, 22, 49, 65, 92) ewentualnie jeśli nazwa niem iecka nie została poświadczona (jak np. w przypadku Jarom ěřa, por. s. 44). Szkoda tylko, że tego wszystkiego trzeba się domyślić po analizie rozdziału drugiego.
W dalszej części następuje lokalizacja adm inistracyjna miejscowości, dane historyczne (ew entualnie inne jej formy pośw iadczone historycznie) i opis nazwy miejscowej. N iekiedy znajdują się także odnośniki do nazw pochodnych (por.
Alt-Ples - Ples Starý na s. 21 i Ples na s. 65), co w sposób znaczny ułatwia zdoby
wanie wiadomości na tem at określonych nazw miejscowych. W ydaje się również bardzo cenne, że autor przywołuje nie tylko zapisy w dokum entach państwo wych, ale także w słownikach i innych pracach naukow ych czeskich i niem iec kich onomastów (np. Gebauera, Sedláčka, Čem ego czy Vášy; Bem ekera, Lie- wehra, Waldego i innych).
Kolejne dwa rozdziały dotyczą analizy wcześniej opisanego m ateriału pod kątem jego struktury słowotwórczej i historycznojęzykowej. W rozdziale trzecim Kaiper dzieli czeskie nazwy m iejscowe na dwie grupy: (a) pochodzenia odan- troponimicznego i (b) pochodzenia odapelatyw nego, które różnią się formantami (najczęściej są to sufiksy). W skazuje rów nież na inne sposoby tw orzenia nazw miejscowych, np. droga adiektywizacji, substantyw izacji czy pluralizacji. W y dziela też nazwy proste i złożone. O ile część czeska tego rozdziału zaw iera nie mal pełne dane, o tyle w części niem ieckiej autor dokonuje znacznego skrótu. Wskazuje jedynie na podłoże czeskie lub tłumaczenia jak o sposób tw orzenia na zwy własnej (w tym przypadku jeszcze ukazuje - w sposób niepełny - fazy m łodszą i starszą tłum aczenia nazwy, co stanowi dodatkow ą wartość omawianej pracy). Jednak te części rozdziału drugiego spraw iają w rażenie niejednorodnych, tzn. analiza nazw niem ieckich wydaje się być tłem dla nazw czeskich, podczas gdy w rozdziale drugim to nazwy czeskie tw orzą tło dla nazw niemieckich.
Bardzo ciekawy w ydaje się rozdział czwarty, w którym K aiper om aw ia histo ryczny aspekt tw orzenia formantów nazw własnych, a następnie wyjaśnia ode jście od tej zasady pod wpływem różnic gwarowych omaw ianego terytorium. W ten sposób wyjaśnia zniekształcanie wielu nazw na przestrzeni wieków, czasa mi dziś ju ż nieczytelnych (por. Lum era < N um era, Prorube < Proruby, Chlomek
< Chloumek itd ).
Omawiana praca stanowi bardzo cenny wkład do onomastyki czeskiej i nie mieckiej. Pokazuje ona zmiany nazwy nie tylko w ujęciu lingwistycznym, ale tak że historyczno-politycznym. Stanowi zapis dziejów tej ziemi (np. tw orzenie m iej scowości przez Czechów i przez N iem ców ). A utor zestawił ogrom ny m ateriał na- zewniczy. a następnie kojarzył ze sobą różne jego cechy, na podstawie których można wywnioskować o dawnym czy nowszym osiedleniu, podziałach dialekty cznych, a także faktach etnograficznych. N a podstawie nazw m iejscowych prze cież można w nioskować nie tylko o ukształtowaniu terenu (Brod, Rovinka,
Dolce) czyjego cechach (Novolesy, D louhá Voda, Skřivanov), ale takže o zajęciu
mieszkańców (C ihelna, Zboží, U Rybníka, Tešnovský Mlýn), w pływ ach politycz nych (Velehrádek, D vůr Králové, Josefov) czy historycznym rozw oju regionu
(Kaple sv. Huberta, Jakubské Předměstí).
Waga studiów nad nazwami m iejscowym i, których podjął się Franz Kaiper, polega przede wszystkim na ukazaniu różnych możliwości wykorzystania (i opra cowywania) materiału onom astycznego zarówno w badaniach lingwistycznych (słowotwórczych), uzupełniających badania historyczne na płaszczyźnie
wnej, ja k rów nież etnolingw istycznych czy historycznoosadniczych. Tym cen niejsza wydaje się także inicjatywa prof. E. Eichlera opublikowania niniejszej pracy, do której dostęp miało - ja k dotąd - jedynie niew iele osób.
M ieczysław Balowski, Opole—Wałbrzych
Eva M rhačová, Jiirgen Hartung, Eva Jandová, Pojm enování zvířat v české a něm ecké frazeologii a idiomatice. Česko-německý slovník. Tierbezeichnungen in der deutschen und tschechischen Phraseologie
und Idiomatik. Deutsch-tschechisches Worterbuch, Ostravská univerzita v Ostravě, Ostrava 2000, 223 s.
Słownik Pojm enováni zvířat v české a německé fra zeo lo g ii a idiomatice jest - zgodnie z założeniem jego autorów - konfrontacją system u frazeologicznego dw ujęzyków : czeskiego i niem ieckiego w zakresie w yrażeń idiomatycznych zbu dowanych na bazie zooapelatywów. Jest to pierwsza z serii trzech (obok Lidské
tělo i Člověk a okolní svět) tem atycznych publikacji, pośw ięconych frazeologii
niemieckiej i czeskiej, będąca wynikiem projektu badaw czego realizowanego przez pracowników Katedry Slawistyki i Katedry Bohemistyki Uniwersytetu w Ostrawie i Instytutu Slawistyki W yższej Szkoły Pedagogicznej w Erfurcie. Au torzy tworzyli słownik z m yślą o dwu typach czytelników: czeskich slawistach i germanistach oraz zachodnioeuropejskich bohemistach, co m a swoje odbicie ta kże w strukturze słownika. Również w ybór tego kręgu tem atycznego nie jest przypadkowy. Był podyktow any w ysoką frekw encją nazw zw ierząt domowych i dziko żyjących w obu językach (te drugie znajdują sw oje uzasadnienie przede wszystkim w kulturze śródziemnomorskiej i - później - europejskiej).
K siążka składa się z dwu części. Pierwsza stanowi om ów ienie zagadnień teo retycznych dotyczących frazeologii, d rugąjest słownik prezentujący poszczegól ne frazemy i idiomy z podstaw ą zooapelatywną.
W części pierwszej, drukow anej w dwu wersjach językow ych (czeskiej, s. 13-46, i niem ieckiej, s. 119-154), znajduje się opis założeń słownika, jak rów nież prezentacja pierwszych wyników syntetycznych w zakresie czesko-niemiec- kiej frazeologii porównawczej. Punktem w yjścia dla autorów były badania komparatystyczne końca XX wieku, kiedy nastąpił szybki ich rozwój (szczegól nie w latach dziew ięćdziesiątych XX w.), a zw łaszcza „kulturně sémiotické kon cepce frazeologie (Dobrovol’skij, Piirainenová 1996) a textové lingvistické přístupy k frazeologií (Telija 1996)” (s. 14). W łaśnie te założenia, wyznaczone przez wyżej cytowanych frazeologów, stały u podstaw budowy słownika i wy znaczenia jeg o jednostki hasłowej (frazeologicznej i idiomatycznej), której ce chami są:
