Joanna Łucka. Młoda Polska

Joanna Łucka

Młoda Polska

Duch + Wiara + Bóg

średniowiecze barok romantyzm Młoda

Polska okres

II wojny światowej

antyk renesans oświecenie pozytywizm międzywojnie współczesność

Sinusoida Krzyżanowskiego

Prąd romantyczny Prąd racjonalny

Stworzona przez Krzyżanowskiego sinuso- ida prezentuje naprzemienność epok literac- kich. Dzięki niej jesteśmy w stanie zauważyć, że epoki literackie mają wiele cech wspól- nych. Możemy zakwalifikować je do dwóch prądów: racjonalnego i romantycznego.

Kojarzysz powiedzenie „po każdej burzy wychodzi słońce”? Podobnie jest z epokami.

Po okresach trudnych, emocjonalnych, skupionych na przeżywaniu, niekiedy metafi- zyce, przychodzi okres skoncentrowany na rozumowym, logicznym, ścisłym spojrzeniu na świat. Naprzemienne występowanie

podobnych epok zostało zauważone na podstawie tematyki poruszanej przez twórców danego okresu. Krzyżanowski na podstawie sinusoidy ukazał, że podobne tendencje w sztuce występują w co drugiej epoce. Czyli podobne kierunki obierali artyści m.in. baroku, romantyzmu i Młodej Polski (prąd romantyczny, skupiony na odczuciach), va odmienne renesansu, oświe- cenia i pozytywizmu (prąd racjonalny, skupiony na rozumie).

Krzyżanowski Julian

polonista, badacz literatury, historyk literatury, profesor i wykładowca akademicki,

pedagog,

Jesteś tu!

Młoda Polska

Ramy czasowe

Polska

• 1890 r. - 1918 r.

daty początkowe

• 1890 r. - debiut poetycki Kazimierza Przerwy-Tetmajera

daty zakończenia

• zakończenie I wojny światowej

Młoda Polska

Słowa „klucze”

epoki

dekadentyzm

katastrofizm

chłopomania

impresjonizm

wrażliwość

natura

Młoda Polska

Wiodące motywy w epoce

natury

artysty

miasta

wsi

kraju

miłości

mefistofelesa (diabła)

śmierci

Młoda Polska

motyw natury (w tym pejzażu

mentalnego)

Natura w Młodej Polsce często ukazywana jest jako odzwier- ciedlenie uczuć, fascynacji, i świata widzianego oczami artysty.

Wielu artystów zaczyna interesować się szczególnie górskim (tatrzańskim) krajobrazem. W mgłach, ciszy, spokoju tamtejszej przyrody ukazują swoje tęsknoty, potrzeby czy myśli. Natura odzwierciedlać może także obawy przed przemijaniem i kru- chością istnienia, co widoczne jest w utworze Jana Kasprowicza

„Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach”. Przyroda może utożsamiać tu samotność, lęk przed śmiercią, który ukryty zo- stał w symbolice opisywanych roślin.

Leopold Staff w „Deszczu jesiennym” opisuje nastrój podmio- tu lirycznego, wynikający z otaczającej go rzeczywistości. Ton jego wypowiedzi jest smutny, przepełniony żalem i melancholią.

Deszczowa, pochmurna aura odzwierciedla duszę podmiotu – zamgloną, senną, kołysaną smutkiem w takt spadających kropel jesiennego deszczu.

Młoda Polska

motyw natury (w tym pejzażu

mentalnego)

„Melodia mgieł nocnych” Kazimierza Przerwy-Tetmajera maluje przed czytelnikiem obraz niedostępny dla przeciętnego turysty, podziwiającego uroki Tatr. Opisywany krajobraz widoczny jest jedynie dla „oka” natury, która króluje nocą nad mrocznym Sta- wem Gąsienicowym. Mgły, pełniące w utworze funkcję podmio- tu lirycznego, kreują przed nami impresjonistyczny pejzaż pełen tajemniczości, delikatności, barw i dźwięków. Dzięki synestezji utwór angażuje wszystkie nasze zmysły w wyobrażenie sobie nocnej wyprawy nad Staw Gąsienicowy w tatrzańskiej krainie.

Młoda Polska

motyw wsi (w tym chłopomanii)

Motyw wsi jest niezwykle ważnym motywem okresu Młodej Polski.

Pojawia się zarówno w literaturze, jak i malarstwie. Możemy odnaleźć go w twórczości Leona Wyczółkowskiego, obserwując „Kopanie bura- ków” w świetle zachodzącego słońca, czy na obrazie Józefa Chełmoń- skiego, przedstawiającego rozmarzoną pasterkę łapiącą „Babie lato”.

Fascynacja wsią znalazła także swoje miejsce w utworze „Chłopi”

Władysława Reymonta, który w mistrzowski sposób ukazał zwykłą codzienność oraz prawa rządzące mieszkańcami wsi Lipce. Pokazana tam rzeczywistość może zadziwiać, przerażać lub budzić sentyment – chłopi są ukazani jako ludzie żyjący według określonych wartości, porządku, w harmonii z naturą i jej „nakazami”. Noblista ukazał, co dla mieszkańców wsi miało znaczenie, jak kochali, jak jedli, jak świętowali – jak żyli, a także jak odchodzili ze świata.

Motyw wsi i chłopomanii pojawia się także w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego, gdzie cechy mieszkańców wsi zostały skontrastowane z cechami mieszkańców miasta. Ukazane zostały zarówno dobre, jak i złe cechy obu tych grup. Chłopi podziwiani są przez panów z miasta, jednak istnieje tam pewna doza ironii, dystansu, ich ciężka praca jest bagatelizowana przez mieszczan. Między innymi taka postawa powo- duje, że kwestia wspólnego zrywu niepodległościowego wydaje się niemożliwa.

Istotne pojęcia

Młoda Polska

Dekadentyzm

postawa charakterystyczna dla ludzi żyjących na przełomie XIX i XX wieku

wynika z lęku przed zmianami, które wnosi w życie nowa deka- da, przed postępem technologicznym

cechuje się negatywnym nastawieniem do życia, przeczuwa- niem zmierzchu kultury i moralności

dekadentom brakowało motywacji do działania, byli przekonani o nadejściu nieuchronnego kryzysu

lekiem na nowy lęk stawało się oddanie się przyjemnościom oraz sztuce

Młoda Polska

Sztuka dla sztuki

odejście od pozytywistycznego utylitaryzmu - sztuka nie musi pełnić funkcji użytkowej, jest po to, żeby BYĆ

zadaniem artysty jest przedstawianie swojej wizji świata, okra- szonej emocjami i refleksjami

artysta staje się jednostką wybitną, która dostrzega to, co nie- widoczne dla przeciętnego człowieka

twórcy przeżywają bunt wobec rzeczywistości – objawia się to w noszeniu oryginalnych ubrań, korzystaniu z używek, lekcewa- żeniu tego, co społecznie akceptowalne i konwencjonalne

Młoda Polska

Chłopomania

fascynacja wsią, jej mieszkańcami, obyczajami i charaktery- styczną mową (dialektem)

chłopomania powstała z przekonania, że na obszarach wiej- skich najlepiej zachowała się polska kultura i obyczaje

przesadne, naiwne idealizowanie chłopów i życia na wsi

używanie motywów wiejskiego życia w tekstach kultury

podkreślanie odmienności ludności wiejskiej od ludności miast

Młoda Polska

Pejzaż mentalny

sposób opisu świata przedstawionego przez twórcę

polega na odzwierciedlaniu przez naturę stanów duchowych, emocjonalnych i psychicznych bohatera

przyroda jest spójna z tym, co odczuwa bohater

natura staje się zwierciadłem duszy bohatera

np. opis deszczowego poranka ukazuje smutek

Młoda Polska

Secesja

kierunek w sztuce malarskiej, architektonicznej i użytkowej, który zrodził się na przełomie XIX i XX wieku

cechami charakterystycznymi nurtu są:

• szczególna dekoracyjność

• wyraźnie zakończone kontury obiektów

• asymetryczność postaci

• pastelowa paleta barw

Filozofia epoki

Młoda Polska

Fryderyk Nietzsche

• twórca prądu myślowego – nietzscheanizmu

• dwie szczególnie znane teorie:

• nadczłowieka - osoby, która wychodzi ponad prze- ciętność, podważa dotychczasowy ład wartości i moral- ności; jednostka ta jest wybitna, nie obowiązują ją pojęcia dobra i zła

• woli mocy – człowiek woli wybrać moc swojego umysłu i wierzyć we własne możliwości, zamiast podda- wać się obowiązującym społecznie wartościom i przyjętej przez religię moralności

• Nietzsche głosił podział na dwie grupy społeczne - pa- nów oraz niewolników

Młoda Polska

Nihilizm (od łac. nihil

– nic)

• nurt filozoficzny, którego podstawą jest kwestionowanie istnienia pewnych bytów, np.:

• sensu życia,

• obiektywnych zasad moralnych,

• systemów etycznych

• dotyczy różnych dziedzin życia i gałęzi filozofii - wyróż- niamy m.in. nihilizm egzystencjalny, ontologiczny lub moralny

Młoda Polska

Arthur Schopenhauer

Twórca schopenhaueryzmu, czyli filozofii pesymistycznej

głosił przekonanie, że życie jest pasmem cierpień

człowiek nieustannie dąży do spełnienia swoich potrzeb, lecz spotyka się z rozczarowaniem, ponieważ ludzie nie mają wpły- wu na swój los

ukojeniem cierpień ludzkości może być sztuka, natura oraz nirwana (w buddyzmie stan określany jako niebyt)

Młoda Polska

Egzystencjalizm

nurt filozoficzny powstały w XX w.

objawia się w filozofii, literaturze i kulturze

podkreśla wartość, jaką jest wolność

wolność jest rozumiana jako konieczność decydowania o sobie i swoim życiu, ponieważ nie istnieją inne siły, które podejmą decyzje zamiast człowieka

wolność według tej koncepcji jest zarówno błogosławień- stwem, jak i przekleństwem – wolność jest też symbolem osa- motnienia człowieka w świecie

egzystencjalista jest indywidualistą, który przyjmuje życie ta- kim, jaki jest ze świadomością, że nie ma ono obiektywnie sen- su, a jest jedynie pasmem cierpień, z chwilowymi przebłyskami poczucia szczęścia

Młoda Polska

Henri Bergson

zapoczątkował nurt zwany intuicjonizmem

intuicjonizm głosi wiarę w intuicję i instynkt oraz zaprzestanie posługiwania się wyłącznie rozumem, który nie jest źródłem wszelkiego poznania

intuicja zdaniem Bergsona jest siłą tajemniczą i nadprzyrodzo- ną, której źródło pozostaje nieznane; dzięki instynktowi czło- wiek może rozpoznać swoją élan vital (energię, siłę życia i siłę twórczą)

Nurty literackie

Młoda Polska

Impresjonizm

• zerwanie z konwencją realistyczną

• przedstawianie zwykłego życia, piękna chwili

• utrwalenie chwilowego, subiektywnego wrażenia uchwy- cenie zmieniającej się rzeczywistości

• nurt wolny od problematyki społecznej, politycznej, patosu

• zmysłowe działania barwy, słowa i brzmienia

• opisywanie doznań

Młoda Polska

Symbolizm

• bunt przeciw sztuce realistycznej, naturalistycznej i impre- sjonistycznej

• przedstawianie treści w formie symboli - brak dosłowności

• tworzenie baśniowych, sennych światów i kompozycji

• interpretacja dzieła zależy od intuicji odbiorcy - brak na- rzuconych dróg interpretacji sztuki

Młoda Polska

Ekspresjonizm

• ekspresja «wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania uczuć»

• awangardowy prąd literacki

• reakcja na kryzys polityczno-społeczny oraz zbliżającą się I WŚ

• przedstawianie wewnętrznych przeżyć, eksponowanie emocji i refleksji osoby mówiącej (np. podmiotu lirycznego)

• odchodzenie od reguł i zasad poprawnej mowy i pisowni

• preferowanie mowy potocznej

• stosowanie wyrafinowanych (czasem dziwacznych) środków stylistycznych, służących groteskowemu nastrojowi (ukazywaniu sprzeczności i kontrastów) i przerysowaniu; tworzenie neologizmów

Młoda Polska

Katastrofizm

• przeświadczenie o nieuniknionej, zbliżającej się tragedii;

przeczuwanie apokalipsy

• lęk przed upadkiem świata i cywilizacji

• w praktyce teksty kultury przedstawiały wizje zagłady planety i ludzi; często wizje inspirowane były Apokalipsą św.

Jana

• nurt realizował się zarówno w literaturze, jak i sztuce

Młoda Polska

• przedstawianie skrajnie realistycznego obrazu rzeczywi- stości – z uwzględnieniem wszelkich szczegółów (również tych budzących obrzydzenie i kontrowersje)

• ukazywano siły determinujące człowiekiem i jego działa- niem -m.in. siły biologiczne (np. głód, pożądanie)

• w literaturze naturalizm realizuje się głównie w epice, gdzie bohaterowie posługują się stylizowanym językiem (np.

Chłopi), a narrator nie szczędzi czytelnikowi brutalnych opisów (np. odcinanie nogi bez znieczulenia, w ramach leczenia zakaże- nia)

Naturalizm

Młoda Polska

Turpizm

łączy się z naturalizmem, lecz nurty te różnią się celami, jakie chcą osiągnąć twórcy

celem stosowania turpizmu jest wywołanie szoku estetycznego u odbiorcy (w naturalizmie zaś ukazanie prawdziwego oblicza danego zjawiska)

polega na wprowadzeniu elementów brzydoty, obrzydliwości

zawiera w sobie elementy groteskowe (ukazuje skrajności)

Gatunki

literackie

Młoda Polska

Dramat symboliczny

• rodzaj: synkretyzm rodzajowy

• podstawowe narzędzia to symbol i niedopowiedzenie;

odejście od dosłowności

• oprócz warstwy realiów i zwykłych wydarzeń ogromną rolę odgrywa warstwa symboliczna

• Przykład: Wesele S. Wyspiańskiego

Młoda Polska

Sonet

• rodzaj literacki: liryka

• kunsztowna kompozycja złożona z 14 wersów zgru- powanych w dwóch czterowierszach (tetrastychach) i dwóch trójwierszach (tercynach)

• Przykład: krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Kasprowicza

Młoda Polska

Powieść modernistyczna

• rodzaj: epika

• zmodyfikowana powieść realistyczna

• charakteryzuje się subiektywizmem i lirycznością nar- racji, brakiem spójności wątków, licznymi dygresjami i otwartą kompozycją

• realizowana głównie przez Stefana Żeromskiego

Ważne utwory

Młoda Polska

Stanisław Wyspiański

• Wesele

Władysław Reymont

• Chłopi

Stefan Żeromski

• Ludzie bezdomni

Joseph Conrad

• Jądro ciemności

autorzy

Młoda Polska

autorzy

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

• Koniec wieku XIX

• Melodia mgieł nocnych

• Lubię, kiedy kobieta

Jan Kasprowicz

• Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach

• Dies irae

Leopold Staff

• Deszcz jesienny

• Kowal

Charles Baudelaire

• Kwiaty zła