DIAGNOZA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO AGLOMERACJI WARSZAWSKIEJ I WYTYPOWANIE OBSZARÓW DOSKONAŁOŚCI GOSPODARCZEJ

DIAGNOZA POTENCJAŁU

GOSPODARCZEGO AGLOMERACJI WARSZAWSKIEJ I WYTYPOWANIE OBSZARÓW DOSKONAŁOŚCI

GOSPODARCZEJ

Zamawiający:

Biuro Rozwoju Gospodarczego Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy

Wykonawca:

Bluehill Sp. z o.o.

ul. Stępińska 22/30 00-739 Warszawa

Autorzy:

dr Michał Thlon dr Maciej Piotrowski dr Jolanta Kluba Małgorzata Rudnicka

Magdalena Marciniak-Piotrowska Katarzyna Grudzień

Artur Kowalczyk

Spis treści

1. Wstęp ... 7

2. Cele badania ... 12

3. Wprowadzenie metodologiczne... 14

3.1. Opis prac analitycznych i wykorzystanych metod badawczych i przedstawienie interesariuszy badania ... 14

3.1.1. Analiza dobrych praktyk ... 14

3.1.2. Studium przypadku ... 14

3.1.3. SWOT ... 14

3.1.4. Benchmarking ... 14

3.2. Proces realizacji badania ... 15

3.3. Zaangażowanie interesariuszy ... 16

4. Potencjał rozwoju aglomeracji warszawskiej ... 19

4.1. Mapa trendów globalnej gospodarki ... 19

4.2. Dobre praktyki w zakresie wyłaniania obszarów doskonałości gospodarczej ... 31

4.3. Inteligentne specjalizacje a pokrewna różnorodność ... 33

4.4. Studium przypadku sześciu aglomeracji miejskich pod kątem polityk i strategii specjalizacji i promocji gospodarczej ... 35

4.4.1. Wiedeń ... 35

4.4.2. Budapeszt ... 43

4.4.3. Dublin ... 47

4.4.4. Kopenhaga ... 53

4.4.5. Paryż ... 60

4.4.6. Tallin ... 65

4.4.7. Podsumowanie ... 70

4.5. Analiza portfeli inwestycyjnych globalnych inwestorów ... 71

4.5.1. Wprowadzenie ... 71

4.5.2. Accel Venture Capital ... 76

4.5.3. Global Founders Capital ... 77

4.5.4. SoftBank Vision Fund ... 79

4.6. Potencjał aglomeracji warszawskiej ... 79

4.6.1. Analiza wybranych danych statystycznych dla aglomeracji warszawskiej ... 79

4.6.2. Wnioski z przeprowadzonych warsztatów ... 83

4.6.3. Wnioski z przeprowadzonych konsultacji online (1. tura) ... 87

4.6.4. Zmiany wywołane pandemią oraz możliwe skutki w przyszłości ... 88

4.6.5. Zmiany klimatyczne ... 91

4.6.6. Zmiany na rynku pracy w Warszawskim Obszarze Funkcjonalnym ... 95

4.6.7. Analiza PEST ... 96

4.6.8. Analiza SWOT ... 98

5. Wstępna lista wybranych obszarów doskonałości ... 102

5.1. Priorytetyzacja oraz wielokryterialna analiza decyzji ... 102

5.2. Scenariusze rozwoju kształtowania się branż przyszłości Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego z uwzględnieniem globalnych trendów gospodarczych ... 104

5.3. Zestawienie wstępnych obszarów doskonałości wraz z uzasadnieniem ... 105

5.3.1. Centrum wspierania startupów ... 105

5.3.2. Sektor kreatywny ... 107

5.3.3. Technologie fotoniczne/optoelektronika i fotonika ... 108

5.3.4. Sektor lotniczy ... 111

5.3.5. Sektor kosmiczny... 111

5.3.6. Sektor metalowy ... 113

5.3.7. Srebrna gospodarka ... 114

5.3.8. Przemysł farmaceutyczny ... 115

5.3.9. Sektor spotkań i wydarzeń ... 116

5.3.10. Biogospodarka ... 116

5.3.11. Biotechnologia ... 118

5.3.12. Zielona gospodarka/technologie wodorowe ... 118

5.3.13. Offshoring i sektor nowoczesnych usług biznesowych ... 120

5.3.14. Rolnictwo ekologiczne... 121

5.3.15. Przetwórstwo rolno-spożywcze ... 122

5.3.16. Zaplecze B+R dla przedsiębiorstw ... 122

5.3.17. Technologie i rozwiązania z obszaru Przemysłu 4.0 ... 123

5.3.18. Technologie i rozwiązania z obszaru ICT ... 123

6. Proces wyboru ostatecznej listy obszarów doskonałości gospodarczej ... 128

6.1. Wnioski z przeprowadzonych konsultacji online (2. tura) ... 128

6.2. Wnioski z przeprowadzonych warsztatów z udziałem ekspertów ... 132

6.3. Wnioski z przeprowadzonych warsztatów z udziałem władz Urzędu m.st. Warszawy ... 135

6.4. Wielokryterialne podejście w zakresie wyboru wiodących obszarów doskonałości ... 137

7. Wytypowane obszary doskonałości ... 142

7.1. Sektor kreatywny – wyodrębniona część uwzględniająca nowoczesne rzemiosło z punktem centralnym w postaci branży gier komputerowych i branż z łańcucha wartości gamedev (np. produkcja filmowa) ... 142

7.2. Sektor rolno-spożywczy uwzględniający produkcję wyrobów wysokoprzetworzonych z wykorzystaniem biotechnologii i uwzględnieniem założeń biogospodarki ... 148

7.3. Sektor nowoczesnych usług biznesowych z punktem centralnym w postaci usług specjalistycznych i uwzględnieniem ich twórczego charakteru ... 152

7.4. Zielona gospodarka komunalna uwzględniająca zasady gospodarki cyrkularnej oraz ekonomii współdzielenia stanowiąca odpowiedź m.in. na wyzwania klimatyczne ... 155

7.5. Centrum wsparcia startupów dla Europy Wschodniej ze wskazaniem na specyficzną funkcję

Warszawy jako „drzwi” do UE ... 158

8. Scenariusze rozwoju obszarów doskonałości gospodarczej ... 162

8.1. Sektor kreatywny – wyodrębniona część uwzględniająca nowoczesne rzemiosło, z punktem centralnym w postaci branży gier komputerowych i branż z łańcucha wartości gamedev (np. produkcja filmowa) ... 162

8.2. Sektor rolno-spożywczy uwzględniający produkcję wyrobów wysokoprzetworzonych z wykorzystaniem biotechnologii i uwzględnieniem założeń biogospodarki ... 166

8.3. Sektor nowoczesnych usług biznesowych z punktem centralnym w postaci usług specjalistycznych i uwzględnieniem ich twórczego charakteru ... 169

8.4. Zielona gospodarka komunalna uwzględniająca zasady gospodarki cyrkularnej oraz ekonomii współdzielenia, stanowiąca odpowiedź m.in. na wyzwania klimatyczne ... 171

8.5. Centrum wsparcia startupów dla Europy Wschodniej ze wskazaniem na specyficzną funkcję Warszawy jako „drzwi” do UE ... 174

9. Załączniki ... 178

9.1. Wykorzystane źródła ... 178

9.2. Wykaz tabel ... 192

9.3. Wykaz rysunków ... 193

9.4. Ankieta konsultacyjna ... 194

9.5. Scenariusz paneli eksperckich (I) ... 198

9.6. Scenariusz warsztatów modyfikowanych (II) ... 199

9.7. Scenariusz warsztatów strategicznych (III) ... 200

1. Wstęp

1. Wstęp

Niniejszy raport został opracowany w ramach projektu pn. Przeprowadzenie diagnozy potencjału gospodarczego aglomeracji warszawskiej i wytypowanie obszarów działalności gospodarczej realizo- wanego przez Bluehill sp. z o.o. na rzecz Biura Rozwoju Gospodarczego Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy.

Raport obejmuje efekt prac badawczych i analitycznych dotyczących potencjału gospodarczego aglomeracji warszawskiej, rozumianej jako Warszawski Obszar Funkcjonalny (WOF), w kontekście prognozowanej do 2040 roku sytuacji gospodarczej i globalnych trendów ekonomicznych.

Zrealizowane prace miały na celu:

 diagnozę z użyciem metod foresightowych potencjału gospodarczego aglomeracji warszaw- skiej, rozumianej jako Warszawski Obszar Funkcjonalny (WOF), w kontekście prognozowanej do 2040 roku sytuacji gospodarczej i globalnych trendów ekonomicznych,

 wytypowanie w wyniku analizy kluczowych przyszłościowych obszarów doskonałości gospo- darczej dla WOF,

 umożliwienie w świadomy i poparty dowodami sposób wspierania obszarów mogących wy- generować znaczące przewagi konkurencyjne, kształtowania treści przekazu w kontekście międzynarodowej promocji gospodarczej i polityce przyciągania talentów, budowania gospo- darczej marki aglomeracji Warszawy i pozycjonowania jej względem innych europejskich ośrodków miejskich.

W ramach projektu zrealizowano następujące prace analityczne:

 opracowanie mapy trendów globalnej gospodarki,

 zdiagnozowanie dobrych praktyk w zakresie wyłaniania obszarów doskonałości gospodarczej,

 przeprowadzenie analizy studium przypadków sześciu aglomeracji miejskich,

 przeprowadzenie analizy portfeli inwestycyjnych globalnych inwestorów,

 zdiagnozowanie potencjału aglomeracji warszawskiej,

 badanie korelacji między inteligentnymi specjalizacjami i pokrewną różnorodnością,

 wytypowanie obszarów doskonałości,

 opracowanie scenariuszy rozwoju kształtowania się branż przyszłości aglomeracji warszawskiej.

W celu wyłonienia pięciu obszarów doskonałości funkcjonalnej WOF zrealizowano trzyetapowy proces obejmujący:

 analizę dokumentacji, trendów, dobrych praktyk, portfeli inwestycyjnych oraz realizację trzech warsztatów, w wyniku czego powstała lista 18 potencjalnych obszarów doskonałości gospodarczej,

 ocenę szerokiej listy 18 obszarów doskonałości gospodarczej w drodze konsultacji środowi- skowych i trzech paneli eksperckich, czego efektem było wyselekcjonowanie pięciu obszarów doskonałości gospodarczej,

 prezentację, weryfikację oraz uszczegółowienie pięciu obszarów doskonałości gospodarczej poprzez strategiczne warsztaty z przedstawicielami Urzędu m.st. Warszawy.

W efekcie w ramach podjętych działań wykonano analizę danych zastanych oraz danych statystycz- nych dla Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego, jak również zaangażowano szerokie grono osób odpowiedzialnych za rozwój regionu.

Punktem wyjścia prac analitycznych było ustalenie globalnych megatrendów, które bezpośrednio wpływają na konkurencyjność miast.

Rozpoznanie megatrendów jest kluczowe dla planowania rozwoju. Ich zrozumienie pozwala na wła- ściwe zaprojektowanie działań w sposób odpowiadający przyszłym potrzebom. Prawidłowe zdefinio- wanie megatrendu w kontekście uwarunkowań lokalnych i otoczenia, w jakim funkcjonuje dany podmiot, daje szansę na trafną analizę jego przebiegu w przyszłości. Wprawdzie prawdopodobień- stwo wystąpienia i siła oddziaływania poszczególnych globalnych trendów na gospodarkę są zróżni- cowane, każdy trend może też ulec zmianie, jednak zrozumienie jego istoty daje szansę na szybką reakcję i dostosowanie planu rozwoju do bieżącej sytuacji.

Projektując rozwój w oparciu o megatrendy, nie należy zapominać o potencjale wewnętrznym dane- go obszaru. Unikalne cechy obszaru, lokalne uwarunkowania, doświadczenie przeszłości i wizja przy- szłości to elementy, które winny zostać wykorzystane do budowy planów strategicznych.

Rozpatrując mechanizm funkcjonowania megatrendów, można zauważyć, że kiedy jedno miasto dzia- ła najlepiej jak potrafi, to z natury rzeczy przyczynia się do ogólnej poprawy w skali globalnej. Dlatego punktem wyjścia jest odkrycie lokalnego potencjału w stosunku do sił globalnych i wykorzystanie go jako katalizatora przyszłych transformacji.

Zidentyfikowane w ramach prac analitycznych megatrendy wpływające na budowę strategii działa- nia Warszawy i Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego to:

 urbanizacja, przemiany demograficzne i wyłaniająca się klasa średnia,

 wzrost polaryzacji społecznej,

 zrównoważony rozwój (rozumiany jako długoterminowy rozwój gospodarczy zgodny z dostępnymi zasobami naturalnymi i ochroną środowiska naturalnego),

 zmiany technologiczne,

 klastry przemysłowe i globalne łańcuchy wartości,

 zmiany na rynku pracy: rosnące znaczenie rynku talentów,

 idea smart city,

 zmiany związane z wpływem pandemii COVID-19 na różne obszary.

Oddziaływanie wskazanych wyżej megatrendów widoczne jest w działaniach podejmowanych przez włodarzy europejskich aglomeracji miejskich, spośród których analizie poddano rozwiązania funkcjonujące w Wiedniu, Budapeszcie, Dublinie, Kopenhadze, Paryżu i Tallinie. Wszystkie te ośrodki trafnie rozpoznają wiodące megatrendy i w odpowiedzi na nie formułują plany rozwojowe uwzględniające ich lokalny potencjał. Właściwa identyfikacja własnego potencjału w odniesieniu do globalnych trendów pozwala na ustalenie adekwatnej polityki i strategii specjalizacji i promocji gospodarczej uwzględniającej tak globalne, jak i lokalne uwarunkowania.

Analiza portfeli inwestycyjnych globalnych inwestorów wskazuje, że do wiodących obszarów inwe- stycji w skali globalnej można zaliczyć obszary związane z różnymi zastosowaniami ICT. Charakteryzu- ją się one z jednej strony dużym ryzykiem inwestycji, z drugiej zaś relatywnie największą perspektywą wzrostu wartości spółek.

Na potencjał gospodarczy Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego składają się przede wszystkim branże z największym udziałem przedsiębiorstw w skali kraju zdefiniowane jako:

 działalność instytucji finansowych,

 działalność firm centralnych¹ (w szczególności public relations, komunikacja),

 działalność usługowa wspomagająca transport lotniczy,

 działalność związana z produkcją filmów, nagrań wideo i programów telewizyjnych,

 działalność wydawnicza,

 doradztwo w zakresie informatyki,

 sprzedaż hurtowa,

 przygotowanie do druku,

 organizacja targów, wystaw i kongresów,

 badania rynku i opinii publicznej,

 działalność związana z oprogramowaniem,

 działalność twórcza związana z kulturą i rozrywką,

 produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych.

W latach 2017-2020 największą dynamiką wzrostu cechowały się: transport lotniczy, działalność usługowa wspomagająca transport lotniczy, działalność związana z zarządzaniem urządzeniami in- formatycznymi, roboty budowlane specjalistyczne, działalność związana z oprogramowaniem oraz działalność związana z filmami, nagraniami wideo i programami telewizyjnymi. Przy czym w przypad- ku lotniczych obszarów działalności, pewne spowolnienie można zauważyć w 2020 r., na co ewident- ny wpływ miała pandemia COVID-19.

Analizie poddano również dokonywane zgłoszenia patentowe, które mogą istotnie determinować obszary aktywności innowacyjnych przedsiębiorstw w przyszłości. Podmioty na terenie WOF na prze- strzeni ostatnich trzech lat najczęściej patentowały rozwiązania w obszarach:

1. A61K – preparaty do celów farmaceutycznych, dentystycznych lub toaletowych (udział 8,9%), 2. H04L – transmisja informacji cyfrowej (udział 3,9%),

3. H04W – sieci telekomunikacji bezprzewodowej (udział 3,1%), 4. G06F – elektryczne przetwarzanie danych cyfrowych (udział 2,9%), 5. A24C – maszyny do produkcji cygar lub papierosów (udział 2,9%), 6. G06Q – systemy lub metody przetwarzania danych (udział 2,9%),

7. G01N – badanie lub analiza materiałów przez określanie ich właściwości chemicznych lub fizycznych (udział 2,5%),

8. C07K – peptydy (udział 2,5%),

9. A61B – diagnostyka, chirurgia, identyfikacja (udział 1,9%),

10. A61F – filtry wszczepialne, protezy, bandaże, materiały opatrunkowe (udział ok. 1,7%).

Diagnoza potencjału aglomeracji warszawskiej wskazała, że WOF funkcjonuje w skomplikowanym otoczeniu polityczno-prawnym cechującym się niestabilnością regulacyjną oraz wysokimi kosztami prowadzenia działalności gospodarczej. Istotną rolę odgrywają w nim międzynarodowe zobowiązania Polski w zakresie zrównoważonego rozwoju, ochrony powietrza, przeciwdziałania zmianom klimatu,

1 W przypadku firm posiadających strukturę złożoną z większej liczby oddziałów, biur czy też innego typu jednostek firma centralna (ang. head office) oznacza główną jednostkę, która kontroluje i zarządza pozostałymi (może to obejmować całość procesów zarządzania i koordynacji lub też niektóre, np. w obszarze komunikacji i marketingu).

udziału energii pochodzącej z OZE. Otoczenie ekonomiczne WOF lokuje obszar wysoko w skali kraju – jest atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych, sprzyja rozwojowi sektora B+R, rozwojowi innowacji i działalności klastrów. W otoczeniu społecznym istotną rolę odgrywa wysoki wskaźnik dynamiki wzrostu liczby ludności oraz wysoki w skali kraju poziom kapitału ludzkiego. WOF odznacza się rela- tywnie wysoką jakością życia, na co wpływ ma m.in. duża ilość obszarów zielonych i bogata oferta kulturalna. Wśród negatywnych elementów otoczenia społecznego wskazać należy niską świadomość ekologiczną mieszkańców. Korzystnie w skali kraju kształtuje się otoczenie technologiczne – WOF cechuje wysoka dostępność komunikacyjna, dobrze rozwinięta infrastruktura telekomunikacyjna, proinnowacyjne nastawienie gospodarki oraz silne zaplecze naukowe do jej rozwoju.

W efekcie WOF charakteryzuje się wieloma mocnymi stronami, które pozwalają na definiowanie obszaru w kategoriach najsilniejszego ośrodka gospodarczego i najsilniejszego bieguna wzrostu o znaczeniu międzynarodowym w skali kraju. Obszar cechuje wysoka jakość kapitału ludzkiego, sta- bilna sytuacja demograficzna i wysoki wskaźnik kapitału społecznego. Chłonny, nastawiony na inno- wacje rynek wspierający działalność B+R to kolejne atuty WOF. Wśród słabych stron obszaru należy wymienić niekorzystną strukturę przedsiębiorstw o niewielkiej skali działalności. Uwagę zwraca ciągle niedostateczne wykorzystanie możliwości w zakresie działalności innowacyjnej i B+R oraz nierówno- mierny rozwój gospodarczy WOF.

Decydujące o przyszłych obszarach doskonałości gospodarczej szanse to przede wszystkim rozwój przełomowych technologii oraz systematyczny wzrost innowacyjności firm. Istotne szanse związane są z prężnie rozwijającym się sektorem kreatywnym, a także z ciągle rozwijającymi się potrzebami mieszkańców w zakresie jakości życia w WOF. Istotne dla określenia obszarów doskonałości gospo- darczej są także istniejące zagrożenia, w tym zwłaszcza zmiany klimatyczne oraz niestabilność oto- czenia potęgowana obecnie przez pandemię koronawirusa i związane z nią ograniczenia.

Ostatecznie wytypowane obszary doskonałości gospodarczej to:

1. Sektor kreatywny – wyodrębniona część² uwzględniająca nowoczesne rzemiosło z punktem centralnym w postaci branży gier komputerowych i branż z łańcucha wartości gamedev (np. produkcja filmowa),

2. Sektor rolno-spożywczy uwzględniający produkcję wyrobów wysokoprzetworzonych z wyko- rzystaniem biotechnologii i uwzględnieniem założeń biogospodarki,

3. Sektor nowoczesnych usług biznesowych z punktem centralnym w postaci usług specjali- stycznych i uwzględnieniem ich twórczego charakteru,

4. Zielona gospodarka komunalna uwzględniająca zasady gospodarki cyrkularnej oraz ekonomii współdzielenia, stanowiąca odpowiedź m.in. na wyzwania klimatyczne,

5. Centrum wsparcia startupów dla Europy Wschodniej ze wskazaniem na specyficzną funkcję Warszawy jako „drzwi” do UE.

2 Poprzez pojęcie „sektor kreatywny” czy też „przemysł kreatywny” rozumie się część rynku tworzoną przez podmioty pro- wadzące działalność gospodarczą związaną z kulturą i technologią, łączące działalność artystyczną z przedsiębiorczością.

W przypadku wybranego obszaru doskonałości gospodarczej zostało zaproponowane węższe podejście, które koncentruje się na nowoczesnym rzemiośle oraz sieciach wartości tworzonych przez producentów gier komputerowych.

2. Cele badania

2. Cele badania

Przedmiotem badania jest diagnoza z użyciem metod foresightowych, potencjału gospodarczego aglomeracji warszawskiej, rozumianej jako Warszawski Obszar Funkcjonalny (WOF), w kontekście prognozowanej do 2040 roku sytuacji gospodarczej i globalnych trendów ekonomicznych.

Badanie stanowi odpowiedź na potrzebę zarządu miasta, otoczenia gospodarczo-naukowo- społecznego i biura odpowiedzialnego za prowadzenie polityki rozwoju gospodarczego, umożliwiając ukierunkowanie działań, zasobów, instrumentów wsparcia na kluczowe, najbardziej perspektywiczne obszary lokalnej gospodarki. Wyniki analizy pozwalają w świadomy i poparty dowodami sposób wspierać obszary mogące wygenerować znaczące przewagi konkurencyjne, kształtować treść przeka- zu w kontekście międzynarodowej promocji gospodarczej i polityce przyciągania talentów, budować gospodarczą markę aglomeracji Warszawy i pozycjonować się względem innych europejskich ośrod- ków miejskich.

3. Wprowadzenie

metodologiczne

3. Wprowadzenie metodologiczne

3.1. Opis prac analitycznych i wykorzystanych metod badawczych i przedstawienie interesariuszy badania

3.1.1. Analiza dobrych praktyk

Zakres: Analiza dobrych praktyk w zakresie metod wyłaniania obszarów doskonałości gospodarczej na poziomie miast/regionów. W ramach analizy dobrych praktyk przedstawiono wybrane komplek- sowe podejścia zastosowane w różnych obszarach geograficznych w ostatnich pięciu latach.

Uzasadnienie: Analiza dobrych praktyk pozwala w założeniu zidentyfikować najlepsze rozwiązania pod względem efektywności procesu i trafności ostatecznych wyników w zakresie wyłaniania obsza- rów doskonałości gospodarczej, które zastosowano w niniejszym badaniu.

3.1.2. Studium przypadku

Zakres: Studium przypadku stanowi metodę analizy sześciu europejskich aglomeracji miejskich oraz analizę trzech globalnych funduszy inwestycyjnych. Forma studium przypadku pozwala na zachowa- nie struktury analizy oraz pogłębione wnioskowanie. W założeniu każde ze studiów składa się z na- stępujących części: uzasadnienie dla wyboru danej aglomeracji/inwestora, streszczenie, opis studium, wnioski i rekomendacje dla niniejszego badania, źródła danych.

Uzasadnienie: Studium przypadku jest uznaną i powszechnie stosowaną metodą opisu obiektów, zjawisk czy też przedsięwzięć. Usystematyzowana struktura i podejście pozwala na zachowanie dużej jakości analizy oraz efektywne wyciąganie na tej podstawie wniosków i rekomendacji.

3.1.3. SWOT

Zakres: Analiza SWOT stanowi uzupełnienie i rozszerzenie metody PEST. Opracowano analizy SWOT dla każdego potencjalnego obszaru doskonałości gospodarczej.

Uzasadnienie: Analiza PEST koncentruje się zasadniczo wokół czynników o charakterze zewnętrznym, makroekonomicznym (czynniki polityczne, ekonomiczne, społeczne, technologiczne). Z tego względu uzupełnienie tej analizy o SWOT stanowi istotną wartość dodaną, gdyż dodatkowo są uwzględnione czynniki wewnętrzne (mocne i słabe strony) dla danego obszaru doskonałości gospodarczej.

3.1.4. Benchmarking

Zakres: Benchmarking stanowi metodę porównywania, w tym przypadku obszarów doskonałości gospodarczej pod względem określonego zespołu cech. Elementy porównywane powinny mieć w tym przypadku charakter ilościowy.

Uzasadnienie: Benchmarking pozwolił dokonać priorytetyzacji wyłonionych wstępnie 18 obszarów doskonałości gospodarczej pod względem ich znaczenia. Priorytetyzacja została oparta na obiektyw- nych danych statystycznych pozyskanych m.in. z GUS, Izby Celnej, bazy patentów Patenscope

oraz odniesienia do istniejących raportów i ewaluacji, jak również została oparta na wynikach prac w ramach pozostałych metod badawczych (warsztaty modyfikowane, panele ekspertów czy też kon- sultacje online).

3.2. Proces realizacji badania

Kluczowym kryterium koncepcji badania jest logika procesu badawczego w naukach społecznych, w którym występuje faza konfiguracji, eksploracji, diagnozy i weryfikacji. Jest to pewnego rodzaju schemat uwzględniający związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi elementami ba- dania. Schemat ten został zaadaptowany dla niniejszego badania, co zostało przedstawione poniżej.

Należy jednocześnie podkreślić, że w złożonych i kompleksowych projektach badawczych (jak w tym przypadku) pewne fazy mogą się wzajemnie przenikać i powtarzać (np. konfiguracja badania na jego początku oraz po analizie danych z badań pierwotnych na potrzeby opracowania scenariusza panelu ekspertów).

W fazie konfiguracji następuje pogłębienie problematyki badawczej dzięki wstępnej analizie dostęp- nych danych statystycznych oraz danych zastanych, w tym ekspertyz, opracowań oraz ewentualnie przekazanych przez Zamawiającego materiałów. Dzięki temu możliwe jest uszczegółowienie planu badawczego, opracowanie narzędzi badawczych znajdujących zastosowanie na dalszym etapie bada- nia (scenariusze badań jakościowych, m.in. warsztatów modyfikowanych oraz panelu ekspertów).

Stanowi to wstęp do dalszych analiz. Istotnym elementem fazy konfiguracji jest również analiza dobrych praktyk w zakresie sposobu wyłaniania obszarów doskonałości gospodarczej, jak również studium przypadku aglomeracji miejskich i globalnych inwestorów.

Na początku fazy eksploracji (etap 2) następuje pogłębienie analizy desk research, a także skomple- towanie danych statystycznych na potrzeby późniejszej analizy. Faza eksploracji w dalszej części ma charakter terenowy – przeprowadzono warsztaty modyfikowane oraz jakościowe z kluczowymi inte- resariuszami. Analiza ilościowa na tym etapie dotyczy m.in. pogłębionej analizy danych statystycz- nych. Uzyskane wyniki pozwalają wstępnie zidentyfikować obszary doskonałości gospodarczej.

W fazie diagnozy (etap 3) następuje opracowanie materiału empirycznego w oparciu o zgromadzony materiał badawczy. Zastosowanie znajdują przede wszystkim zaawansowane metody analizy danych (m.in. proponowany benchmarking). Całość wyników zostaje poddana konsultacjom w ramach warsz- tatów, konsultacji online oraz panelu ekspertów, z udziałem przedstawicieli biznesu, funduszy inwe- stycyjnych, nauki, badaczy trendów gospodarczych, specjalistów marketingu terytorialnego i kluczo- wymi reprezentantami Urzędu m.st. Warszawy. Produktem tej fazy jest lista pięciu kluczowych obsza- rów doskonałości gospodarczej.

W fazie weryfikacji (etap 4) zostaną wypracowane i uzgodnione wnioski dotyczące wybranych obsza- rów doskonałości gospodarczej, w tym opisane scenariusze rozwoju. W tej fazie zostały również przy- gotowane pozostałe produkty projektu (broszura, prezentacja).

3.3. Zaangażowanie interesariuszy

W ramach wyłaniania obszarów doskonałości gospodarczej kluczowym elementem było zaangażo- wanie różnych grup interesariuszy. W ramach realizacji modelu partycypacyjnego badania zaangażo- wano m.in. przedstawicieli Urzędu m.st. Warszawy, przedstawicieli sektora biznesu, nauki i instytucji otoczenia biznesu oraz innych instytucji publicznych i prywatnych działających w obszarze przedmio- tu zamówienia. Wspomniane grupy interesariuszy wniosły istotny wkład do badania w ramach reali- zacji następujących metod.

 Warsztaty modyfikowane. Metoda warsztatów modyfikowanych nie jest szczególnie dobrze opisana w literaturze badań społeczno-ekonomicznych. Na podstawie aktualnych źródeł (m.in. foresight.pl) można założyć, iż stanowi jeden z wariantów metody paneli ekspertów.

Z uwagi na duże zainteresowanie interesariuszy udziałem w badaniach zrealizowano trzy warsztaty modyfikowane. Warsztaty modyfikowane miały eksploracyjny charakter, ich celem było m.in. zaproponowanie szerokiej listy potencjalnych obszarów doskonałości gospodarczej do 2040 roku wraz z dostarczeniem argumentacji opartej na istniejącym potencjale WOF.

 Konsultacje online. W ramach projektu zrealizowano dwie tury konsultacji online z wykorzy- staniem ankiet. Pierwsza tura konsultacji miała charakter eksploracyjny, gdzie zadaniem uczestników było wskazanie obszarów, które cechuje znaczny potencjał rozwojowy i mogą stać się obszarami doskonałości gospodarczej w przyszłości. Druga tura konsultacji online miała na celu priorytetyzację wstępnie wyłonionych 18 obszarów doskonałości gospodarczej.

Do konsultacji online zaproszono ponad 300 różnego typu podmiotów związanych z rozwo- jem gospodarczym WOF. Łącznie uzyskano ponad 50 ankiet z informacją zwrotną.

 Panel ekspercki. Panel ekspercki stanowił uzupełnienie drugiej tury konsultacji online. Celem była priorytetyzacja wstępnie wyłonionych 18 obszarów doskonałości gospodarczej. Z uwagi na duże zainteresowanie udziałem interesariuszy w tym procesie zorganizowano trzy panele ekspertów z udziałem osób posiadających znaczne doświadczenie w zakresie rozwoju regio- nalnego, foresightu czy też inkubowania przedsiębiorstw.

 Warsztaty strategiczne z przedstawicielami Urzędu m.st. Warszawy.

4. Potencjał rozwoju

aglomeracji warszawskiej

4. Potencjał rozwoju aglomeracji warszawskiej

4.1. Mapa trendów globalnej gospodarki

Według Słownik języka polskiego PWN przez megatrend należy rozumieć „zmianę społeczną, poli- tyczną lub technologiczną wywierającą przez pewien czas wpływ na wszystkie dziedziny życia”³. Megatrendy⁴ to nieodwracalne, długoterminowe procesy definiujące realne pole wyboru polityki publicznej. Wpływają one na siebie nawzajem, wzmacniając wpływ każdego oddzielnie i wszystkich razem na otoczenie społeczno-gospodarcze. Ignorowanie lub próby przeciwdziałania im są szkodliwe dla rozwoju gospodarczego, zaś wczesna ich identyfikacja oraz dostosowanie się do nowych warun- ków pozwala uzyskać istotną przewagę rozwojową. Skuteczna polityka rozwojowa powinna działać wyprzedzająco, sprzyjając budowie trwałego fundamentu dla dobrobytu społecznego⁵.

Wielu badaczy podkreśla, że megatrendy wpływają na siebie nawzajem, wzmacniając wpływ każdego oddzielnie i wszystkich razem na otoczenie społeczno-gospodarcze. W długim okresie czasowym, w którym trafność szczegółowych prognoz spada, stosowanie megatrendów jest skuteczniejsze od innych metod prognozowania. Zmiany klimatu, demografia, urbanizacja, postęp technologiczny i wzrost gospodarczy, zrównoważony rozwój, mobilność i polaryzacja społeczna należą do najbardziej rozpowszechnionych i najczęściej identyfikowanych megatrendów wpływających na rozwój miast.

W poniższej tabeli zaprezentowano przegląd źródeł literaturowych w tym obszarze i przykłady ziden- tyfikowanych megatrendów na przestrzeni ostatnich lat.

Tabela 1. Przykłady zidentyfikowanych megatrendów

Źródło Zidentyfikowane megatrendy

Światowe Forum Ekonomicz- ne: Konkurencyjność miast⁶

 Urbanizacja, demografia i wyłaniająca się klasa średnia,

 Rosnące nierówności,

 Zrównoważony rozwój,

 Zmiany technologiczne,

 Klastry przemysłowe i globalne łańcuchy wartości,

 Zarządzanie.

Deloitte⁷  Przemysł 4.0,

 Model gospodarki o obiegu zamkniętym,

 Zrównoważone inwestycje finansowe,

 Megatrendy na rynku pracy: rynek talentów i srebrna go- spodarka,

 Elektromobilność,

 Przemiany demograficzne, postęp technologiczny oraz wyzwania zasobowo-klimatyczne,

3 https://sjp.pwn.pl/szukaj/megatrend.html.

4 Za prekursora tego pojęcia uważany jest amerykański futurolog John Naisbitt, autor książki pt. Megatrends. Ten New Directions Transforming Our Lives.

5 http://wise-europa.eu/wp-content/uploads/2017/09/WISE-Megatrendy.pdf.

6 https://www.weforum.org/reports/competitiveness-cities.

7 https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/press-releases/articles/megatrendy-ekonomiczne-2018.html.

Źródło Zidentyfikowane megatrendy WiseEuropa – Fundacja War-

szawski Instytut Studiów Ekonomicznych i Europejskich:

Megatrendy. Od akceptacji do działań⁸

 Przemiany demograficzne,

 Postęp technologiczny,

 Wyzwania zasobowo-klimatyczne.

Polskie miasta w świetle oddziaływania współczesnych megatrendów rozwoju spo- łeczno-gospodarczego⁹

TRANSFORMACJA

• stabilizacja i liberalizacja gospodarki,

• restrukturyzacja gospodarki,

• rozwój usług i instytucji otoczenia biznesu,

• napływ kapitału zagranicznego,

• bezrobocie i polaryzacja społeczna.

POSTMODERNIZACJA

• postindustrializacja, mała przedsiębiorczość,

• elastyczna produkcja przemysłowa

(technologia, organizacja produkcji, praca),

• rosnąca wymiana międzynarodowa,

• wzrost znaczenia ICT.

INTEGRACJA

• międzynarodowa wymiana handlowa,

• poprawa efektywności i specjalizacja,

• napływ BIZ, nowych technologii i rozwój gospodarki opar- tej na wiedzy,

• zwiększenie poziomu inwestycji w tym dostęp do ze- wnętrznych funduszy publicznych,

• zwiększenie poziomu zatrudnienia i mobilności.

GLOBALIZACJA

• rozwój handlu światowego i dominacja sektora finanso- wego w skali globalnej i krajowej,

• delokalizacja produkcji,

• rozwój ICT, nowe formy organizacji produkcji,

• polaryzacja rozwoju gospodarczego,

• zwiększona mobilność siły roboczej („drenaż mózgów”) i przepływ BIZ.

Megatrendy technologiczne (wpływające na życie w mie- ście)¹⁰

 Big data,

 Mobilność,

 Sieci społecznościowe,

 Rzeczywistość rozszerzona,

 Blockchain,

 Internet rzeczy,

 Sztuczna inteligencja,

 Robotyka,

 Drony,

 Przetwarzanie w chmurze.

8 http://wise-europa.eu/wp-content/uploads/2017/09/WISE-Megatrendy.pdf.

9 http://forsed.amu.edu.pl/admin/uploads/file/forsed_opole_2019_miastaxxiwiek.pdf.

10 https://www.5zywiolow.pl/app/files/2017/06/06-rutkowski.pdf.

Źródło Zidentyfikowane megatrendy Raport EY: Sześć globalnych

megatrendów, które wywrą wpływ na społeczeństwa, kulturę i gospodarkę¹¹

 Cyfrowa przyszłość,

 Wzrost przedsiębiorczości,

 Globalny rynek,

 Urbanizacja,

 Surowce i zasoby naturalne,

 Ochrona zdrowia.

Światowe megatrendy do 2025 roku oraz ich wpływ na globalną gospodarkę¹²

 Urbanizacja – miasto jako klient,

 Inteligentne produkty i technologie,

 Trendy społeczne: pokolenie Y, Middle Bulge, Sheconomy,

 Geosocjalizacja,

 Łączność i konwergencja,

 Bricks and clicks (cegły i kliknięcia)¹³,Innowacja do Zera,

 Nowe modele biznesowe: wartość dla wielu,

 Przyszłość energii,

 Przyszły rozwój infrastruktury,

 Zdrowie i dobre samopoczucie,

 Przyszłość mobilności,

 Trendy ekonomiczne.

PwC: Five Megatrends And Their Implications for Global Defense & Security¹⁴

 Zmiana punktu ciężkości globalnego wzrostu,

 Przemiany demograficzne,

 Przyspieszająca urbanizacja,

 Rozwój technologii,

 Zmiana klimatu i niedobór zasobów.

2030 – Global trends to 2030:

Can the EU meet the chal- lenges ahead?, ESPAS¹⁵

 Bogatsza i starsza rasa ludzka wraz z rosnącą klasą średnią i zwiększającymi się nierównościami,

 Znaczenie gospodarcze i siła polityczna przenosi się do Azji.

Trwały rozwój światowej gospodarki staje się coraz bar- dziej podatny na wyzwania i słabości procesu globalizacji,

 Transformacyjna rewolucja przemysłowa i technologiczna,

 Rosnące znaczenie zmian klimatycznych, energii i konku- rencji o zasoby,

 Współzależność krajów, która jest obecnie faktem global- nym, nie idzie w parze ze wzmocnieniem globalnego zarzą- dzania. Porządek świata staje się bardziej nieprzewidywal- ny, kruchy multilateralizm.

11 Koncepcja prowadzenia biznesu zarówno w świecie rzeczywistym oraz wirtualnym, https://ey.media.pl/pr/294826/raport-ey-szesc-globalnych-megatrendow-ktore-wywra-wplyw-na-spoleczenstwa-kulture-i- gospodarke.

12Frost L. A., Sullivan D. L., 2018, World’s Top Global Megatrends to 2025 and Implications to Business, Society and Cultures, https://www.thegeniusworks.com/wp-content/uploads/2016/01/Megatrends-2025-Frost-and-Sullivan.pdf.

13 Model prowadzenia firm polegający na integracji działań w dwóch obszarach: w Internecie i w świecie rzeczywistym.

14 https://www.pwc.com/gx/en/government-public-services/assets/five-megatrends-implications.pdf.

15 https://espas.secure.europarl.europa.eu/orbis/sites/default/files/generated/document/en/espas%20report%202015.pdf

Źródło Zidentyfikowane megatrendy Mapa Trendów opracowywa-

na przez infuture.institute¹⁶

Trendy ekonomiczne:

 Conscious Consumerism,

 Globalizacja 4.0,

 Blockchain Economy,

 Soft City,

 Energy-Oriented Economy,

 Flight Shame.

Trendy technologiczne

 Implementacja sztucznej inteligencji,

 5G,

 Digital Health – cyfrowych rozwiązań w obszarze zdrowia,

 Seamless Tech,

 Smart Living,

 Data Is the New Black,

 Immersive Art.,

 Make Tech Human,

 Human Tech Bond,

 Baby Tech,

 Human+,

 AI for Humanity,

 Ethical Tech,

 Mirror World,

 Quantum Computing,

 BCI (Brain-Computer Interface),

 Privacy,

 Self-Driving Cars,

 Voice Technology,

 Virtual Assistants,

 Deepfakes (Malicious Usage of AI).

THE WORLD IN 2040. The fu- ture of healthcare, mobility, travel and the home. Mega- trends of the 21st Century¹⁷

 Asymetryczna globalna eksplozja demograficzna,

 Zmiany klimatyczne,

 Rewolucja energii odnawialnej,

 Globalizacja,

 Wielokrotne rewolucje w opiece zdrowotnej,

 Przyspieszenie, wykładniczy rozwój technologii informa- tycznych,

 Najbiedniejsze 2 mld – najbiedniejsi ludzie na świecie.

The Science, Technology and Innovation Outlook 2016.

Megatrends affecting science, technology and innovation¹⁸

 Demografia:

o Rosnąca populacja na świecie, o Starzejące się społeczeństwo,

o Migracja zarobkowa i międzynarodowa.

16 Mapa prezentuje trendy w podziale na cztery kategorie: trendy technologiczne, ekonomiczne, komunikacyjne i społeczne https://hatalska.com/2020/01/20/mapa-trendow-2020/.

17 https://www.allianz-partners.com/content/dam/onemarketing/awp/azpartnerscom/reports/futorology/Allianz-Partners- Megatrends-of-the-21st-Century-ENG.pdf.

18 https://www.oecd.org/sti/Megatrends%20affecting%20science,%20technology%20and%20innovation.pdf.

Źródło Zidentyfikowane megatrendy

 Zasoby naturalne i energia.

 Internet rzeczy i zaawansowane technologie magazyno- wania energii oferować będą możliwości lepszego moni- torowania i zarządzania systemami energetycznymi. Mia- sta mogłyby odgrywać wiodącą rolę we wdrażaniu tych inteligentnych innowacyjnych rozwiązań.

 Udoskonalenia technologii nawadniania i nowe praktyki rolnicze powinny pomóc w lepszym monitorowaniu zuży- cia wody i spowolnieniu wyczerpywania się wód grunto- wych.

 Potrzebna będzie nowa generacja oczyszczalni ścieków wykorzystujących zaawansowane technologie, aby pora- dzić sobie z mikrozanieczyszczeniami pochodzącymi z le- ków, kosmetyków itp.

 Zmiany klimatyczne i środowiskowe.

 Internet rzeczy, inteligentne aplikacje i sensory umożliwią lepsze monitorowanie zmian klimatu, ekosystemów i różnorodności biologicznej.

 Globalizacja.

 Globalne łańcuchy wartości mogą dodatkowo wspierać krajową specjalizację przemysłową i rosnącą koncentrację zdolności innowacyjnych.

 Normy odgrywają kluczową rolę w innowacjach i są coraz częściej umiędzynarodowione, ponieważ w zglobalizowa- nej gospodarce coraz ważniejsza jest zgodność i interfejs ponad granicami.

 Mobilność międzynarodowa wysoko wykształconych osób na różnych etapach kariery zawodowej jako istotna siła napędowa obiegu wiedzy na całym świecie.

 Kraje i instytucje jako uczestnicy globalnej rywalizacji o talenty, aby zbudować własne centra światowej dosko- nałości naukowej.

 Technologie cyfrowe w coraz większym stopniu są po- mocne w łagodzeniu obciążeń związanych z mobilnością.

 Rządy:

o Miasta i regiony będą stawały się coraz ważniejszymi publicznymi sponsorami badań i innowacji.

o Rządy prawdopodobnie będą stawać się coraz bardziej aktywne w promowaniu zielonych innowacji, wykorzy- stując fundusze na badania i rozwój, zachęty podat- kowe, innowacyjne zamówienia, normy i regulacje.

o Rządy będą nadal gromadzić i coraz częściej udostęp- niać duże ilości danych, które są przydatne dla badań i innowacji.

 Gospodarka, miejsca pracy i produktywność:

o Z uwagi na starzenie się społeczeństwa przyszły wzrost dochodów będzie w coraz większym stopniu napędza- ny innowacjami i inwestycjami w umiejętności.

o Rosnąca dojrzałość i konwergencja technologii cyfro-

Źródło Zidentyfikowane megatrendy

wych mogące mieć daleko idący wpływ na produk- tywność i dystrybucję dochodów.

o Szybki rozwój gospodarki platform cyfrowych i zwią- zane z tym większe możliwości dla nowych podmio- tów na odniesienie sukcesu na nowych rynkach.

 Społeczeństwo:

o Rosnąca klasa średnia i rosnąca konsumpcja w nowych krajach gospodarki zwiększą popyt na innowacyjne towary konsumpcyjne na całym świecie.

o W krajach OECD i niektórych wschodzących gospodar- kach obszary miejskie będą stawały się coraz bardziej

„inteligentne”, wpływając na kierunek innowacji w sektorach takich jak mieszkalnictwo i transport.

o Rozwój miast w wielu krajach rozwijających się będzie stanowić wyzwanie dla zdrowia, w tym rosnące ryzyko globalnych pandemii. Wyzwania te mogą mieć znaczą- cy wpływ na przyszłe programy badawcze.

 Zdrowie, nierówność i dobre samopoczucie:

o Wzrost rozwarstwienia społecznego,

o Młodzi coraz bardziej narażeni na ryzyko ubóstwa dochodowego,

o Wzrost otyłości,

o Nowe koncepcje, takie jak innowacje społeczne, oszczędne innowacje, innowacje sprzyjające włączeniu społecznemu i przedsiębiorczość społeczna prowadzić będą do nowych innowacyjnych modeli biznesowych i mogą przyczynić się do bardziej zintegrowanego podejścia do innowacji.

OECD Tourism Trends and Policies 2018¹⁹

 Zmieniające się warunki środowiskowe, innowacje tech- nologiczne i zmiany demograficzne prawdopodobnie ra- dykalnie odmienią oblicze turystyki do 2040 roku,

 Zmieniające się zapotrzebowanie odwiedzających,

 Zrównoważony rozwój turystyki,

 Technologie wspomagające,

 Mobilność w podróży.

Are you reframing your future or is the future reframing you?

Megatrends 2020 and beyond

| EYQ 3rd edition²⁰

 Dekarbonizacja,

 Zimna wojna techniczna,

 Ekonomia behawioralna,

 Media syntetyczne,

 Przyszłość myślenia,

 Praca i życie bez granic,

 Mikrobiomy,

 Biologia syntetyczna

19 https://www.oecd-ilibrary.org/sites/tour-2018-en/index.html?itemId=/content/publication/tour-2018-en.

20 https://www.ey.com/en_gl/megatrends/how-megatrends-can-reframe-your-future.

Najczęściej opisywane globalne megatrendy, które bezpośrednio wpływają na konkurencyjność miast, to przede wszystkim:

 Urbanizacja, przemiany demograficzne i wyłaniająca się klasa średnia – od 2010 roku po raz pierwszy w historii ponad połowa światowej populacji żyje w miastach. Miasta wytwarzają ponad 80% globalnego krajowego brutto produkt (PKB). Urbanizacja wskazywana jest jako jeden z procesów rozwoju miast o największym znaczeniu. W raporcie Frost & Sullivan okre- śla się ją jako jeden z najpewniejszych i najbardziej wpływowych megatrendów do 2025 ro- ku²¹. Ponieważ miasta stają się coraz bardziej konkurencyjne pod względem talentów, inwe- stycji i technologii, właściwy rodzaj planowania urbanistycznego – często nazywany „inteli- gentnymi miastami” lub „inteligentną urbanistyką” – ma fundamentalne znaczenie dla za- pewnienia wysokiej jakości życia wymaganej przez ich obywateli i przedsiębiorstwa.

Świat doświadcza znacznej i szybkiej ekspansji klasy średniej przede wszystkim ze względu na wzrost zamożności gospodarek wschodzących. Klasa średnia z rynków wschodzących po- dwoi swój udział w globalnej konsumpcji od jednej trzeciej do dwóch trzecich do 2050 roku.

Ta klasa będzie skoncentrowana w istniejących i nowych miastach. Tendencja ta będzie miała szerokie implikacje, zwłaszcza że rosnąca liczba ludności będzie miała większą siłę nabywczą.

Połączenie tego wzrostu z postępem technologicznym oznacza, że przedstawiciele klasy średniej będą mieli większy dostęp do towarów i usług na całym świecie. Kolejnym czynni- kiem, który będzie kształtować obraz współczesnego świata, są przemiany demograficzne, w tym zwłaszcza starzenie się społeczeństwa. Do 2050 roku co piąta osoba będzie miała co najmniej 60 lat. W ciągu następnych 50 lat starzenie się populacji dotknie większość kra- jów OECD, a kraje rozwijające się, zwłaszcza w Afryce i Azji Południowej, doświadczą znacz- nego wzrostu liczby ludności. Starzenie się, czyli wzrost średniego wieku mieszkańców oraz odsetka ludzi starszych w populacji, jest najbardziej rozpowszechnione w Europie i Japonii, ale jego rozwój jest najbardziej zauważalny w krajach o średnim dochodzie, w Chinach oraz w mniejszych krajach, takich jak Sri Lanka. Azjatyckie kraje o raczej niskim średnim docho- dzie, takie jak Indie, Pakistan i Indonezja, mogą liczyć na młodsze, rosnące populacje przez co najmniej kolejne dwie dekady. Starzenie się siły roboczej może mieć negatywny wpływ na długoterminowy wzrost, wywierać presję na systemy społeczne i powodować poważne zmiany w przepływach konsumpcji i inwestycji.

 Wzrost polaryzacji społecznej – gwałtowna urbanizacja w krajach rozwijających się nieu- chronnie zwiększa dystans rozwojowy między miastami z jednej strony a małymi miastecz- kami i obszarami wiejskimi z drugiej. Rosnące luki dochodowe są widoczne zarówno pomię- dzy miastami, jak i w granicach gmin. Rosnąca polaryzacja społeczna jest niekorzystna z punk- tu widzenia rozwoju społecznego przede wszystkim z uwagi na generowanie podziałów spo- łecznych, na bazie których powstają zamknięte, względnie izolowane od siebie grupy, które we wzajemnych relacjach cechują się tzw. negatywnym kapitałem społecznym. Sytuacja taka pociąga za sobą zmniejszenie efektywności gospodarowania. Polaryzacja społeczna posiada bowiem dalekosiężne gospodarcze (a także społeczne i polityczne) skutki. Podzielone społe- czeństwo cechuje się gorszą kondycją społeczną, co decyduje o słabszym potencjale rozwo- jowym. Nierówności majątkowe prowadzą do trwałej dyskryminacji grup mniej zamożnych, decydując o ich wykluczeniu społecznym i prowadząc do wzrostu napięć społecznych. Rosną-

21 S. Singh, Top 20 Global Mega Trends and Their Impact on Business, Cultures and Society, Frost & Sullivan, https://www.thegeniusworks.com/wp-content/uploads/2016/01/Megatrends-2025-Frost-and-Sullivan.pdf.

ce nierówności i sztywne podziały w społeczeństwie ograniczają mobilność społeczną, co przekłada się na mniejsze szanse edukacyjne (i dalej: zawodowe) dla osób mniej zamoż- nych, a także ich gorszą kondycję fizyczną i psychiczną. Swoista rywalizacja między spolary- zowanymi grupami powoduje, że w miejsce działania na rzecz dobra wspólnego pojawia się walka ścierających się grup interesu, a mechanizmy kooperacji społecznej zostają zastąpione bardziej kosztowną i mniej efektywną konkurencją. W efekcie mamy do czynienia z mniej- szym wzajemnym zaufaniem w gospodarce, co ogranicza efektywność wymiany poprzez zwiększenie kosztów transakcyjnych. Regiony o niskim kapitale społecznym mają większą szansę utknąć w pułapce średniego rozwoju. W zwalczaniu nierówności bardzo dużą rolę odgrywają usługi publiczne²².

 Zrównoważony rozwój – można zdefiniować go jako długoterminowy rozwój gospodarczy zgodny z dostępnymi zasobami naturalnymi i ochroną środowiska naturalnego. Wraz ze wzrostem liczby ludności i dochodów rośnie presja na zasoby i środowisko. Istotne trendy z zakresu zrównoważonego rozwoju to przede wszystkim ograniczenie zużycia zasobów natu- ralnych, wykorzystania tworzyw sztucznych, zmniejszenia masy odpadów na składowiskach i wreszcie redukcja emisji gazów cieplarnianych. Inwestorzy indywidualni, jak i firmy, coraz częściej mierząc swój wpływ i zwrot z inwestycji, biorą pod uwagę nie tylko koszty i zyski finansowe, ale także korzyści społeczne oraz środowiskowe²³. Mieszkańcy miast mocno odczuwają zmiany klimatyczne – globalne ocieplenie, rosnące zanieczyszczenie powietrza i wód, nawalne deszcze i susze. Aby skutecznie przeciwdziałać temu zjawisku, zarówno regio- ny, jak i firmy muszą zmniejszyć m.in. tzw. ślad węglowy, tj. całkowitą sumę emisji gazów cie- plarnianych. Miasta są szczególnie intensywnymi użytkownikami energii, żywności i wody, biorąc pod uwagę koncentrację ludzi i działalność gospodarczą, są ponadto odpowiedzialne za ponad połowę globalnej emisji gazów cieplarnianych. Obok wysokiej emisji gazów cieplar- nianych największym problemem środowiskowym mającym bezpośrednie przełożenie na ja- kość życia i zdrowie mieszkańców miast są wysokie wskaźniki zanieczyszczeń powietrza.

Z tych powodów elementem polityki rozwoju jest poprawa jakości powietrza. Gwałtowna urbanizacja sprawia, że miasta pochłaniają coraz więcej zasobów oraz wytwarzają coraz wię- cej odpadów – nie tylko śmieci, ale też dwutlenku węgla z energii, ciepła czy środków trans- portu. Jednocześnie popyt na energię w skali światowej rośnie nieprzerwanie i jest silnie sko- relowany ze wzrostem gospodarczym oraz rozwojem techniki. Zużycie energii na mieszkańca na całym świecie wzrosło ponad dwukrotnie od 1950 roku. Według Międzynarodowej Agencji Energii popyt na energię w rozwijającej się Azji podwoi się, napędzany rewolucjami przemy- słowymi w Chinach i innych częściach rozwijającego się świata. Produkcja energii elektrycznej do 2050 roku wzrośnie o 79%²⁴. Konieczne jest zwiększenie efektywności energetycznej, zmiana źródeł oraz inwestycje w technologie. Najwięcej energii zużywa przemysł (górnictwo, przetwórstwo, rolnictwo oraz budownictwo), dalej – transport, usługi oraz mieszkalnictwo.

Jednocześnie rosnące zapotrzebowanie na żywność zderza się z brakiem nowych gruntów pod rolnictwo. Ponadto produkcja energii i żywności wymaga dużych ilości wody, co powodu- je rosnącą presję na zasoby wodne. Odpowiedzią jest szereg działań i programów strategicz- nych odwołujących się w bezpośredni lub pośredni sposób do poprawy stanu środowiska, w tym jakości powietrza oraz tworzenia zdrowej i przyjaznej mieszkańcom przestrzeni miej-

22 Tak np. Raport Oxfam https://indepth.oxfam.org.uk/public-good-private-wealth/.

23 https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/press-releases/articles/megatrendy-ekonomiczne-2018.html.

24 https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=41433.

skiej, budowanie tzw. zielonych miast, termomodernizacja budynków, rozwój nisko- i zeroe- misyjnego transportu, w tym promocja elektromobilności, a także wprowadzanie ograniczeń dla parametrów samochodów z silnikiem Diesla oraz samochodów benzynowych, tworzenie stref niskoemisyjnych oraz okresowego ograniczenia ruchu samochodów. Ważnym wyzwa- niem, wobec którego stają miasta, jest odzysk i recykling odpadów, efektywniejsze wykorzy- stywanie dostępnych zasobów i podejmowanie działań ekoinnowacyjnych zmierzające do zasobooszczędnego gospodarowania zasobami, czyli transformacja w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ). Na znaczeniu zyskuje koncepcja urban resilience postrzegająca miasto jako system, jeden organizm, który przetrwać i rozwijać się może tylko w warunkach wewnętrznej równowagi. Poszczególne elementy tego systemu, tj. mieszkańcy, lokalne wła- dze i przedsiębiorcy, muszą współpracować, aby stworzyć rozwiązania optymalne dla wszyst- kich, a jednocześnie korzystne dla miejskiego klimatu.

 Zmiany technologiczne – zaawansowanie nowoczesnych technologii i ich powszechność przekłada się na intensywny wpływ innowacyjnych rozwiązań na każdy element życia w mia- stach, w tym także na funkcjonowanie przedsiębiorstw. Ogólna wydajność systemów kompu- terowych wciąż się poprawia w tempie wykładniczym. Następstwem postępu technologicz- nego jest megatrend digitalizacji i automatyzacji pracy. Postęp technologiczny zawsze pobu- dzał urbanizację. Miasta pozostają w najlepszej pozycji, aby skorzystać ze zmian technolo- gicznych, zarówno stopniowych, jak i przełomowych – od dostępu do rynków globalnych, nowych możliwości w zakresie edukacji i szkoleń, poprawy opieki zdrowotnej, przechowywa- nia i wykorzystywania Big data i wiele więcej. Wśród najważniejszych rozwiązań napędzają- cych rozwój Przemysłu 4.0 należy wskazać Internet rzeczy (IoT), uczenie maszynowe, sztuczną inteligencję oraz rozszerzoną i wirtualną rzeczywistość (AR i VR), a także masową personali- zację. Istotną dziedziną będzie także wykorzystanie dużych zbiorów danych (Big data) m.in. do produkcji i optymalizacji procesów biznesowych. W dalszym ciągu wzrastać będzie gromadzenie i udostępnianie dużej ilości danych, które będą przydatne dla badań i innowacji.

Najbardziej zauważalnym skutkiem szybkiego rozwoju technologicznego są poważne zakłó- cenia gospodarcze i społeczne. W perspektywie krótkoterminowej zagraża to perspektywom rozwoju wielu tradycyjnych firm, a także prowadzi do redefinicji i przemieszczania całych sek- torów biznesowych. Przykładowo branża hotelarska została zakłócona przez aplikacje na smartfony, które pozwalają podróżnym rezerwować pokoje w prywatnych domach – takie jak Airbnb, OneFineStay i Booking.com. To zakłócenie zmusiło tradycyjne hotele do zmiany modelu biznesowego i obniżenia cen, dając podróżującym znacznie większe możliwości pla- nowania podróży. Do 2040 roku rewolucja cyfrowa w postaci sztucznej inteligencji i automa- tyzacji prawdopodobnie sprawi, że duża liczba ludzi nie będzie już potrzebna w miejscu pra- cy. Ale jednocześnie jest ona również niesamowitą szansą dla przedsiębiorstw typu startup, które są w stanie wykorzystać możliwości szybkiego wzrostu oferowane przez tzw. efekt sieci, który jest nieodłącznym elementem przedsiębiorstw internetowych.

 Klastry przemysłowe i globalne łańcuchy wartości – globalne łańcuchy wartości są najbardziej widoczne w produkcji, zwłaszcza w produktach ICT, ale umożliwiają je usługi pomocnicze, w szczególności usługi finansowe, telekomunikacyjne, transportowe, logistyczne i inne usługi biznesowe. Handel globalnymi łańcuchami wartości jest najszybciej rozwijającą się częścią handlu międzynarodowego i kluczowym czynnikiem napędzającym produktywność, wzrost i zatrudnienie zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Globalne łańcuchy

wartości łączą eksport, import, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, kluczowe technologie i własność intelektualną w spójną całość.

Dla firm wyzwaniem nie jest wyprodukowanie wszystkiego, co jest związane z produktem końcowym, ale wyspecjalizowanie się w zadaniu dodającym wartość lub zestawie zadań w ramach wielonarodowego łańcucha wartości. To samo dotyczy krajów. Wyzwaniem dla rządów krajowych jest zapewnienie płynnego przepływu w łańcuchu wartości poprzez utrzymywanie otwartych granic, posiadanie niedyskryminacyjnej polityki handlowej i bezpo- średnich inwestycji zagranicznych, ochrona praw własności prywatnej, w tym własności inte- lektualnej i utrzymywanie wydajnego środowiska do prowadzenia działalności. To samo dotyczy miast. Są już hubami i punktami węzłowymi w globalnych łańcuchach wartości obej- mującymi klastry działalności produkcyjnej i usługowej. Ale mogą zyskać nieproporcjonalnie w miarę ekspansji globalnych łańcuchów wartości.

Międzynarodowe firmy mogą być postrzegane jako „integratorzy systemów” globalnych łań- cuchów wartości. Miasta rywalizują o goszczenie globalnych lub regionalnych siedzib głów- nych międzynarodowych korporacji i zagranicznych spółek zależnych. McKinsey Global Insti- tute szacuje, że w 20 miastach znajdują się globalne siedziby jednej trzeciej wszystkich du- żych firm (definiowanych jako te o rocznych przychodach co najmniej 1 mld USD), które sta- nowią 40% przychodów wszystkich dużych firm.

 Zarządzanie – w przeciwieństwie do dynamicznych sił ekonomicznych, społecznych i techno- logicznych świat polityki wydaje się znacznie bardziej statyczny. Siły decentralizujące – go- spodarcze, społeczne i technologiczne – działają na korzyść władz na szczeblu niższym niż kra- jowy. Dostępność znacznie większej ilości informacji oraz rosnące oczekiwania co do przejrzy- stości, odpowiedzialności i dobrych rządów sprawiają, że ludzie są bardziej nieufni wobec rządów i elit politycznych. Organizacje międzyrządowe i ponadnarodowe instytucje regional- ne – w szczególności UE – wydają się odległe i biurokratyczne. Stwarza to okazję do reakty- wacji władz regionów i miast²⁵. Procesy zarządzania powinny zakładać m.in. udział mieszkań- ców oraz organizacji pozarządowych i przedsiębiorców w podejmowaniu decyzji strategicz- nych. Celem jest poprawa efektywności zarządzania miastem, umiejętność rozwoju utrzyma- nia systemów infrastruktury publicznej i komunalnej oraz ciągły rozwój miast. Jednym z zau- ważalnych trendów jest wzrost znaczenia i rozwój szeregu form rzeczywistej partycypacji społecznej, co jest efektem m.in. rozwoju elektronicznych kanałów komunikacji. Cyfryzacja stanowi potencjał jej dalszego upowszechnienia.

 Zmiany na rynku pracy – rosnące znaczenie rynku talentów, walka o niestanie się głównym elementem globalnego rynku. Kurczenie i starzenie się europejskiej siły roboczej będzie wpływać na jej elastyczność i zdolność do przekwalifikowania. Starsi pracownicy, chcąc zachować miejsce na rynku pracy, będą musieli uczyć się nowych umiejętności. Zarazem wzrośnie presja na ich dokształcanie z uwagi na spadek podaży pracy na rynku OECD. Braki pracownicze będą uzupełniane przez automatyzację i robotyzację przede wszystkim głów- nych branż przemysłowych i usługowych. W sytuacji, w której automatyzacja okaże się nie- możliwa, odnotowany zostanie znaczny wzrost płac i spowolnienie wzrostu gospodarczego.

Szybki postęp innowacji, automatyzacja, digitalizacja, cyfryzacja i sztuczna inteligencja doko- nują kluczowych zmian charakteru i liczby dostępnych miejsc pracy. Trendy te różnią się narzędziami, lecz realizują ten sam cel – zastąpienie człowieka na rynku pracy. Nie chodzi

25 World Economic Forum: A report of the Global Agenda Council on Competitiveness, The Competitiveness of Cities, 2014.

przy tym jednak o takie zastąpienie, które wyeliminuje pracownika z rynku pracy. Istotą tren- du jest zmiana na rynku pracy polegająca na wspomaganiu i wyręczaniu pracownika (czło- wieka) w wielu wykonywanych do tej pory czynnościach, by mógł on zająć się innymi obo- wiązkami. Niekoniecznie zatem będzie to oznaczało utratę miejsca pracy i pozostanie bez środków do życia²⁶. Zauważalnym trendem na rynku pracy jest również wzrost liczby pra- cowników, którzy pracują zdalnie lub jako niezależni wykonawcy.

 Zmiany związane z wpływem pandemii COVID-19 na różne obszary – powiązania między roz- wojem miast a pandemiami są złożone, ale niezaprzeczalne. W dłuższej perspektywie COVID-19 będzie miał trwały wpływ na wiele aspektów życia w miastach, ponieważ napędza zmiany w środowisku makroekonomicznym, trendach regulacyjnych, technologii i zachowa- niach konsumentów. W czasach COVID-19 miasta dostosowują się m.in. w zakresie mobilno- ści, odpadów i obszarów publicznych takich jak organizacja życia w mieście. W efekcie zmie- nia się sposób myślenia o dalszym rozwoju miast oraz projektowaniu zwłaszcza przestrzeni publicznej, w tym realizacji projektów umożliwiających zachowanie dystansu społecznego, zwiększenie przestrzeni dla pieszych i rowerzystów poprzez ograniczenie ruchu samochodo- wego, tworzenie ścieżek rowerowych. Jest to o tyle istotne, że transport publiczny stracił przepustowość, a masowe przesiadanie się do prywatnych aut oznacza ogromne korki, smog i wzrost zanieczyszczenia powietrza. Nowe dane sondażowe z 21 miast w sześciu krajach eu- ropejskich wskazują, że zdecydowana większość popiera środki mające na celu zapobieganie powrotowi zanieczyszczenia powietrza do poziomu sprzed pandemii²⁷. Z jednej strony wyraź- ny kierunek zmian to wykorzystanie zaawansowanych technologii do monitorowania rozcho- dzenia się wirusa. Przekłada się to na szybszą niż zakładano cyfrową transformację wszystkich sektorów przemysłu, sfer społecznych i oczywiście administracji publicznej. W branżach od rolnictwa, przez transport, usługi, produkcję i medycynę zaobserwować można agresywne innowacje mające na celu zautomatyzowanie czynności, o których automatyzacji w najbliż- szej przyszłości nikt jeszcze niedawno nawet by nie pomyślał. Potrzeba i pilność są jednocze- śnie wielkimi sprzymierzeńcami innowacji. Jako przykład można wskazać, że np. w azjatyckich miastach czujniki sprawdzające poziom temperatury stają się rutynowym wyposażeniem biu- rowców i lotnisk, a smartfonowe aplikacje informują ludzi o tym, że mieli kontakt z zarażoną osobą, umożliwiając służbom medycznym śledzenie ich ruchów. Z drugiej strony w perspek- tywie krótko- lub średnioterminowej kryzys COVID-19 może opóźnić rozwój zaawansowanych technologii, takich jak np. jazda autonomiczna, ponieważ producenci OEM²⁸ i inwestorzy ograniczają finansowanie innowacji, aby skoncentrować się na codziennych kwestiach zwią- zanych z zarządzaniem gotówką.

Kryzys COVID-19 był nieoczekiwanym akceleratorem cyfryzacji usług publicznych. Obowiąz- kowe przestawienie wewnętrznych procedur administracyjnych i formalności dla obywateli na tryb online jest kamieniem milowym w tendencji, która z pewnością zostanie zaakcento- wana. Konieczne będzie ponowne przemyślenie modeli inteligentnych miast. Z technologicz- nego punktu widzenia zarówno reakcja na kryzys, jak i jego konsekwencje wymagają prze- wartościowania modeli smart city w celu powiązania ich z nowymi priorytetami. Zarządzanie pandemią uwydatniło potrzebę znacznie solidniejszych i bardziej zaawansowanych mechani- zmów statystycznych i analizy danych, zwłaszcza w przypadku tych sektorów i usług, które

26 https://ptsp.pl/automatyzacja-pracy-megatrendy/.

27 https://www.politico.eu/article/life-after-covid-europeans-want-to-keep-their-cities-car-free/.

28 Original Equipment Manufacturer, OEM (dosłownie „producent oryginalnego wyposażenia”).

osiągnęły swoje graniczne możliwości. Zarządzanie danymi będzie priorytetem w celu zapewnienia publicznej wartości danych i demokratycznej kontroli danych osobowych. Istnie- je pilna potrzeba opracowania odpowiednich ram oceny wpływu technologii na prywatność i uregulowań prawnych w tym zakresie. Wdrażanie różnych rozwiązań cyfrowych (sztuczna inteligencja, aplikacje mobilne, rozpoznawanie twarzy) wiąże się z bardzo intymnymi sferami prywatności. Organizacje administracji publicznej wykazały dużą zdolność do innowacji w zakresie transformacji cyfrowej. Ze względu na swój nieoczekiwany charakter zarządzanie kryzysem ujawniło potencjał innowacyjności i intraprzedsiębiorczości sektora publicznego w zakresie wprowadzania zwinnych, pomysłowych rozwiązań. Telepraca, edukacja online czy telemedycyna, choć w sposób przyspieszony i koniunkturalny, stały się normą. Ukazało to istnienie dużej przepaści cyfrowej w odniesieniu zarówno do możliwości dostępu do techno- logii komunikacyjnych, jak i umiejętności ich wykorzystania – co należy potraktować prioryte- towo, aby zlikwidować luki w zabezpieczeniach. Kryzys COVID-19 pokazuje, że dezinformacja i tzw. fałszywe wiadomości stanowią również zagrożenie dla zdrowia publicznego, uwypukla także rosnącą siłę mediów społecznościowych w warunkowaniu opinii publicznej i dyskursu politycznego – pod względem formy i treści. Dlatego w tym nowym kontekście władze lokal- ne, regionalne i krajowe mają możliwość i obowiązek przekształcenia swojej strategii wdra- żania technologii w życiu miasta w perspektywie krótko- i średnioterminowej. Dotyczy to sposobu funkcjonowania miast, usług publicznych, interakcji i komunikacji między admini- stracją publiczną a obywatelami, a także naszej codziennej rutyny.

 Idea smart city – zmiany w funkcjonowaniu miast są zjawiskiem, które nie tylko nie zaniknie w najbliższej przyszłości, ale z uwagi na postępującą urbanizację dotknie ogromnej liczby lud- ności na całym świecie. W efekcie przemiany te można zaliczyć do megatrendów kształtują- cych najbliższe dekady. Idea inteligentnego miasta, przynajmniej w teorii, jest odpowiedzią na wszystkie problemy współczesnych miast, dlatego cieszy się coraz większym zaintereso- waniem polityków, planistów, a także naukowców. Idealne inteligentne miasto to metropolia przyjazna mieszkańcom i środowisku naturalnemu, składająca się z wielu zintegrowanych podsystemów i elementów, która jednakże wymyka się jednolitej i ogólnie akceptowalnej definicji.

Miasta znajdują się w centrum przepływów finansowych i migracyjnych oraz kształtują globalne war- tości społeczne i styl życia. Generują zarówno dobrobyt gospodarczy, jak i innowacje technologiczne oraz są motorem transformacji społecznej i środowiskowej. Wymyślając nowe ścieżki rozwoju na różną skalę, łączą konkurencyjność gospodarczą, rewitalizację miast, włączenie społeczne, osz- czędność energii i odporność na zmiany klimatyczne. Pomimo odrębności każdego miasta można wskazać wzorce w tym, jak miasta powinny ewoluować w czasie. Miasta przechodzą przez podobne etapy rozwoju miejskiego. Na podstawie porównywalnych danych, takich jak np. trendy populacyjne, analizując rozwój w czasie, dostrzega się analogie w zmianach i doświadczeniach miast. Można rów- nież wykorzystać te analogie do uczenia się i wymiany wiedzy opartej na doświadczeniach.

Kluczowym czynnikiem kształtowania konkurencyjności w skali globalnej jest racjonalna polityka roz- wojowa obejmująca cele, które z jednej strony są społecznie użyteczne, ale z drugiej – ekonomicznie możliwe do osiągnięcia. Dla prowadzenia takiej polityki niezbędne jest poznanie mechanizmów